قرآن مورخان (کتاب)

قرآن مورخان یا «قرآن تاریخ‌نگاران»، عنوان کتابی است که در 4 جلد و بیش از 4000 صفحه، حاصل تحقیقات قریب 30 تن از پژوهشگران غربی که تحت مدیریت «محمدعلی امیرمعزی» و «گیوم دی» تدوین و در اواخر سال ۲۰۱۹ م، در فرانسه منتشر گردید. در نهم اسفند ۱۳۹۹ ش، در نشست حلقه دیدگاه نو، دکتر محمدعلی امیرمعزی این اثر را معرفی کرد. در این کتاب که با روش تاریخی - انتقادی نگاشته شده است آخرین پژوهش‌های قرآنی مستشرقین در دو قرن اخیر تجمیع گردیده است. نقدهایی بر این کتاب وارد است که پژوهشگاه مطالعات تقریبی وابسته به مجمع جهانی تقریب مذاهب اسلامی، جلسات کارشناسی و کرسی‌های آزاداندیشی را برای بررسی و نقد این کتاب آغاز کرده و با یاری و همراهی استادان برجستۀ قرآن‌پژوه داخل و خارج کشور درصدد تبیین سناریوی حاکم بر این پروژه و نقد عالمانۀ آن است.

قرآن مورخان
نام	قرآن مورخان
پدیدآوران	30 تن از پژوهشگران غربی
سال نشر	2019 م
ناشر	انتشارات سرف پاریس

معرفی اجمالی سرویراستار کتاب

محمدعلی امیرمعزی سرویراستار و یکی از ۲۸ نویسندۀ «قرآن مورخان» است. او در تهران در سال 1334 ش، در خانواده‌ای فرهنگی با تمایلات و تعلقات دینی به دنیا آمد و تحصیلات ابتدایی و متوسطۀ خود را در این شهر و در مدرسۀ فرانسوی‌زبان رازی گذراند. خانواده او مخصوصا پدرش علاقه به مباحث دینی و الهیاتی داشت و در چنین فضایی او توجهش به فرهنگ ایران و اسلام به‌ویژه جنبه‌های عرفانی و فلسفی این دین جلب شد. در سال آخر دبیرستان با همراهی یکی از دوستان خانوادگی برای نخستین بار با هانری کُربن دیدار می‌کند و چون علاقۀ محصل جوان را به مسائل فلسفی، دینی و عرفانی می‌بیند او را تشویق به آمدن به فرانسه و ادامۀ تحصیل در رشتۀ اسلام‌شناسی در پاریس می‌کند. امیرمعزی پس از گرفتن دیپلم در سال 1974 م، با موافقت خانواده برای ادامۀ تحصیل به پاریس می‌رود و مشغول تحصیل در مدرسه مطالعات عالی (سوربن) می‌شود. او مدت دوسال به پای درس‌های کُربن می‌رود و به تشویق او به شیعه‌پژوهی به‌ویژه بررسی متون اولیه و نخستین آن مشغول می‌شود. در کنار تحصیل در حوزۀ اسلام‌پژوهی شروع به یادگیری زبان عربی در انستیتوی زبان‌های شرقی کرده و زبان پهلوی، یونانی و لاتین هم کمی می‌آموزد. امیرمعزی سال‌ها بعد رسالۀ پایان‌نامۀ تحصیلی خود را به بررسی سیمای امام در متون اولیه شیعه، به راهنمایی دانیل ژیماره و ژان ژولیوه به پایان می‌رساند و از قضا دفاع از پایان‌نامه تحصیلی‌اش در سالن هانری کربن انجام می‌گیرد. او در سال 1988 م، پس از بازنشستگی استادش نخست استادیار و سپس در سال 1994 م، جانشین استاد خود در همان کرسی می‌شود.

ساختار کتاب

محتوای موجود در این مجموعه شامل موارد زیر است:

1. مجلد اول به چگونگی پیدایش قرآن و بررسی محتوای آن اختصاص دارد. در این مجلد همچنین مطالعاتی پیرامون بافت و پیدایش قرآن کریم ارائه شده که مشتمل بر 20 پژوهش تاریخی است.
2. مجلد دوم و سوم به تفسیر و تحلیل 114 سورۀ قرآن پرداخته است و به‌عنوان طولانی‌ترین بخش این مجموعه (تقریباً 2400 صفحه کاغذی) تفسیری پیوسته از سوره‌های قرآن کریم ارائه می‌کند که برخی از آنها بسیار کوتاه و برخی دیگر طولانی‌تر هستند.
3. مجلد چهارم، کتاب‌شناسی مطالعات قرآنی را عرضه می‌کند و بر اساس نظر سرپرستان علمی، این مجلد به «تهیه فهرستی تا حد امکان جامع» از مطالعات علمی (مقالات، کتاب‌ها و فعالیت‌های جمعی) اختصاص دارد که برگرفته از محتوا و نظرات محققان این حوزه از قرن نوزدهم تا امروز است و به‌صورت برخط به روزرسانی می‌شود.

درون‌مایۀ قرآن مورخان

دکتر امیرمعزی بر این باور است که این اثر بر یک قیاس منطقی استوار است؛ مقدمۀ اول: پیامبر اکرم (صلی‌الله علیه وآله) اساساً رسالتی را که دنبال می‌کرد اعلام آخرالزمان بود. در نظر اینان، سی سوره آخر قرآن و ده‌ها آیۀ دیگر نشان‌دهندۀ همین رسالت و رویکرد پیامبر اکرم (صلی‌الله‌ علیه وآله) است. مقدمۀ دوم: قرآن و پیامبر اکرم (صلی‌الله علیه وآله) هر دو به یک فرهنگ یهودی ـ مسیحی (مسیهودی) تعلق دارند که همچنان منتظر موعود هستند. طبیعتاً از قرآنی که در چنین فضایی شکل گرفته انتظار می‌رفته که مسیح موعود را اعلام کند. این مسیح موعود که قرآن در پی اعلام آن است، همان علی بن ابی‌طالب (علیه‌السلام) است. امیرمعزی به‌عنوان یکی از شیعه‌پژوهان غرب مطرح است؛ اما نتیجۀ نظریه‎های شیعه‌پژوهانۀ وی همان نظریۀ شیعیان غالی است که در طول تاریخ در جامعۀ شیعه مطرود بود. او اعتقاد دارد تشیع واقعی و مورد نظر ائمه (علیهم‌السلام) همان تشیعی است که در فرهنگ عالمان شیعه از آن به غلو یاد شده است و اگر در بیان ائمه (علیهم‌السلام) این تفکر مذمت شده‌ از باب کشف سرّ بوده است نه به خاطر اصل این نظریه. او معتقد است که بالاترین شئون از هر لحاظ نسبت به امام در دیدگاه اسماعیلیه وجود دارد و در معرفی شیعه به کتب اسماعیلیه ارجاع می‌دهد. یکی از آموزه‌های این تشیع در قرون نخستین اعتقاد به تحریف قرآن است. دکتر امیرمعزی و همکارانشان معتقدند در قرآنی که اختیار ما قرار دارد، تدوینی است که در دوران عبدالملک مروان (از سال ۶۵ تا ۸۶ هجری) رخ داده است. در این بازه زمانی، قرآن بر پایه متون مختلف جمع‌آوری می‌شود و این قرآن فعلی شکل می‌گیرد. در این قرآن نگاه آخرالزمانی برجسته نیست و هدفش این است که نگاه مسیحی ـ یهودی و آخرالزمانی را تحت‌الشعاع قرار دهد. محمدعلی امیرمعزی دربارۀ نتایج تحقیقات انجام شده در پروژۀ «قرآن مورخان» می‌گوید: این تحقیقات ثابت کرده‌اند که آنچه متون اسلامی راجع به پیدایش اسلام و پیدایش قرآن می‌گویند قابل اعتماد نیستند و باید با عینکی خیلی انتقادی‌تر از آنچه تا این موقع انجام شده به این متون نگاه کرد، ما می‌دانیم در مورد دورۀ پیدایش اسلام یعنی حیات پیامبر و معاصرینش و در مورد پیدایش قرآن آنچه که متون اسلامی می‌گویند قابل اعتماد نیست. مولفان کتاب قرآن مورخان در صدد اثبات این معنا هستند که متن کنونی قرآن متعلق به اواخر دوره باستان - اندکی پیش از قرون وسطی- بوده و به‌طور همزمان از مسیحیت و یهودیت بیزانسی (روم شرقی) و ساسانی تاثیرپذیرفته است. از منظر آنها قسمتی از قرآن موجود متاثر از کتب پیشین و بخش عمده‌اش بعد از پیامبر با حمایت و میل حاکمان تدوین گردیده است. بنابر این قرآن کنونی فاقد وثاقت تاریخی است.

بازتاب انتشار کتاب در جهان اسلام

خانم زینب عبدالعزیز استاد تمدن فرانسه در دانشگاه قاهره دربارۀ این کتاب می‌گوید: «این بزرگترین و بزدلانه‌ترین سیلی فرانسه به قرآن، اسلام و مسلمانان در سراسر جهان، به‌ویژه در مصر، الازهر و محققان برجسته‌اش است. آقای محمدعلی امیرمعزی، استاد شیعه دانشگاه‌های فرانسه، و آقای گیوم دی، فرانسوی، استاد اسلام‌شناسی در دانشگاه آزاد بروکسل، تحت عنوان علم و تحقیقات علمی دقیق و صادقانه، و زیر پرچمی به نام مسلمانی که بر این جنایت نظارت داشته‌اند، صورت پذیرفته است». همچنین آقای اسامه نبیل دربارۀ کتاب قرآن مورخان چنین می‎گوید: «در مقدمه کتاب تصریح گردیده که کتابی آسمانی نیست، بلکه کتابی تاریخی است که پیامبر اکرم (صلی‌الله علیه وآله) آن را از پیش خود نوشته است؛ در این کتاب مستشرقی آلمانی و یهودی‌الاصل در اصل قرآن و سنت نبوی تشکیک کرده است؛ مجامع سکولار در فرانسه از این کتاب استقبال کردند و آن را اثری عظیم دانستند که قدسیت و حرمت قرآن را رد کرده و در وحی بودنش تشکیک می‌کند. باید گفت که این کتاب در چهارچوب کمپینی مغرضانه انجام می‌شود که تلاش می‌کند نسخه‌ای از اسلام ارائه کند که آن را از اسلامی که مسلمانان کشورهای اسلامی در گذشته و حال می‌شناسند متمایز کند؛ سارل سان برو مدیر «اندیشکدۀ پژوهش‌های ژئوسیاسی پاریس» در مقاله‌اش به دو زبان فرانسوی و عربی گفته است که این اثر عبارت است از منسجم‌سازی نصوص مقدسه از قرن نهم تا الان است که ظلمی است به اسلام که نصوص قرآن را مقتبس از نصوص یهودیت و مسیحیت دانسته و معتقد است که گردانندگان این پروژه نهایت سعی خود را کرده‌اند تا این مسأله را اثبات کنند که عرب مضمون معنوی قرآن را از بین بردند و آن را تبدیل به یک متن سیاسی، نظامی و امپریالیستی کردند؛ وی در مقابل ادعای اثبات شده در قرآن مورخان مبنی بر وحیانی نبودن و بشری بودن قرآن کریم برخی از مستشرقان که به بشری نبودن قرآن اعتراف کرده‌اند را نام برده از جمله: (مارسیل بوازار، جاک بیرک، مارتین سمیث، دال ف. إیکلمان، ریچار لازاروس، ف. إی. بیترز، ریچارد بولییه، ریمون فاری و ...) وی گفته است که این کتاب اسلام را به جمود متهم کرده است. آقای اسامه نبیل در انتها این پروژه را یک پروژه ایدئولوژیک با نگاهی شیعی دانسته است.

برخی از مبانی موجود در کتاب

1. عدم وثاقت تاریخی قرآن؛
2. به جهت فتوحات اسلامی که توسط حاکمان اسلامی صورت گرفته مورخان به نفع حکومت‌های اسلامی این منابع را نوشته‌اند؛ بنابراین، منابع اسلامی قابل اعتماد نیست؛
3. تناقض در قرآن؛
4. قرآن برگرفته از کتب پیشین است؛
5. عدم تناسب آیات؛
6. بنیان‌گذار واقعی اسلام به‌عنوان دین امپراتوری عبدالملک است و اوست که سعی می‌کند قرآن را شکل دهد؛
7. قرآن اقتباس از عهدین و ... بوده؛
8. اسلام در زمان عبدالملک بن مروان بنیان نهاده شده است؛
9. تحریف قرآن؛
10. قرآن کتاب تاریخی است که در طول دو قرن نوشته شده است؛
11. قرآن یک متن مسأله‌دار و مسأله‌انگیز است، سه عامل: الف. جنگ‌های داخلی بین مسلمین، ب. فتوحات، ج. پیدایش امپراتوری عرب، علت مسأله‌انگیز بودن قرآن می‌باشد؛
12. دو عنوان قرآن صامت و قرآن ناطق در تشیع نشانه‌ای بر تحریف قرآن در نزد شیعیان نخستین است؛
13. اخبار از آخرالزمان و معرفی علی (علیه‌السلام) به‌عنوان مسیح موعود اصلی‌ترین رسالت پیامبر (صلی‌الله علیه وآله)؛
14. انذار پیامبر (صلی‌الله علیه وآله) دربارۀ پایان جهان کاری جز دعوت مردمش به سوی هدایت‌گری مسیحایش – که علی (علیه‌السلام) است – نداشته است؛
15. از آنجا که پیشگویی پیامبر در فرارسیدن قریب‌الوقوع آخرالزمان و علی (علیه‌السلام) به‌عنوان مسیح موعود تحقق نیافت و هر دو بعد از مدتی از دنیا رفتند تغییرات جدی در قرآن توسط حاکمان بعدی اموی خاصه عبدالملک بن مروان صورت گرفت از جمله آنکه بعد آخرالزمانی که اصلی‌ترین رسالت پیامبر بود کمرنگ گردید.

تمجید ریاست دانشگاه بین‌المللی اهل‌بیت

دکتر سعید جازاری ریاست دانشگاه بین‌المللی اهل‌بیت (علیهم‌السلام) که باید قطب ترویج بصیرت و اسلام ناب محمدی باشد؛ نه تنها به انتقاد از پروژه «قرآن مورخان» نپرداخته است؛ بلکه با بکار بردن عباراتی تمجیدی و تکریمی از این کتاب به بزرگی یاد کرده و آن را کاری ارزشمند دانسته است. ایشان در نوشتاری که در پایگاه دانشگاه اهل‌بیت (علیهم‌السلام) و برخی پایگاه‌های اینترنتی دیگر وجود دارد، چنین گفته است: «... قرآن مورخین، اثری مهم و علمی در عرصۀ قرآن‌شناسی به‌شمار می‌رود که زیر نظر پروفسور محمدعلی امیرمعزی، استاد برجستۀ دانشگاه سوربون فرانسه (مدرسه عملی مطالعات عالی) و محقق شیعه‌شناس و با همکاری گیوم دی (دانشگاه بروکسل) و جمعی از استادان و محققین برجستۀ غربی، در طول مدتی بیش از پنج سال در فرانسه نگارش یافت و در نوامبر سال جاری در انتشارات سرف پاریس به چاپ رسید». «... این اثر مهم، با مدیریت علمی و تلاش‌های ارزنده پروفسور امیر معزی در فضای مطالعاتی – دانشگاهی سکولار فرانسه تدوین گردیده است. این بدان معناست که سیر مطالعاتی در آن فارغ از اندیشه دینی و یا تقابل با دین است. نظام دانشگاهی و تحقیقاتی در فرانسه بر اساس اصل «بی‌طرفی در تحقیق و آموزش» موجب می‌گردد که محققین مسلمان و غیرمسلمان در این کار ارزشمند از بیان آرای خویش به صورت جانبدارانه و یا مخالف نسبت به مذهب و دین خودداری نمایند. البته این نیز به معنی نفی برداشت‌های درونی نویسندگان از قلم آنان نیست ولی در هر حال این نوع نگاه و سیره تحقیقاتی از ارزش کار نمی‌کاهد و عظمت و دایره آن برای محققین قطعا آشکار خواهد بود.

نقد و بررسی کتاب

به همت پژوهشگاه مطالعات تقریبی مجمع جهانی تقریب مذاهب اسلامی بیش از یک‌سال است که مجموعه جلسات کارشناسی را برای بررسی و نقد این کتاب آغاز کرده، و با یاری و همراهی استادان برجستۀ قرآن‌پژوه داخل و خارج کشور درصدد تبیین سناریوی حاکم بر این پروژه و نقد عالمانۀ آن است. از آنجا که یکی از نتایج قطعی کتاب «قرآن مورخان» در برابر «کتاب مؤمنان» نفی یا تشکیک در وحیانی بودن قرآن موجود و هویت زدایی از اسلام و مسلمانان است و از طرفی تدوین‌کنندگان و حامیان مالی و رسانه‌ای این اثر با تبلیغات گسترده در سطح جهان در صددند این مجموعه را به‌عنوان یکی از مراجع اصلی در شناخت قرآن معرفی نمایند؛ گروه قرآن و حدیث پژوهشگاه مطالعات تقریبی، با هدف شناخت تحلیلی محتوای کتاب قرآن مورخان و نقد و بررسی آن از طریق اندیشمندان اسلامی در جهان اسلام اقدام به انجام این پروژه نموده است.

پیوند به بیرون

• نقد روش پژوهی کتاب قرآن مورخان، پژوهشگاه مطالعات تقریبی.

جستارهای وابسته

• قرآن
• گیوم دی
• مسیحیت
• اسماعیلیه
• سکولاریسم
• آیین یهودیت
• سعید جازاری
• پژوهشگاه مطالعات تقریبی

منابع

• متقی محسن، معرفی دیدگاه‌های محمدعلی امیرمعزی، پایگاه نقد دینی، تاریخ درج مطلب: 30 آذرماه 1399 ش، تاریخ مشاهدۀ مطلب: 9 تیرماه 1403 ش.
• باعزم محمد و تمدن حمیدرضا، از قرآن مؤمنان تا قرآن مورخان، پایگاه تحلیلی دین‌پژوهی دین آنلاین، تاریخ درج مطلب: 1 تیرماه 1399 ش، تاریخ مشاهدۀ مطلب: 10 تیرماه 1403 ش.