حرم فاطمه بنت موسی بن جعفر
حرم فاطمه بنت موسی بن جعفر از مهم‌ترین اماکن مذهبی قم است که بعد از حرم امام رضا(علیه‌السلام)، دومین جاذبه مهم مذهبی ایران شناخته می‌شود. در این حرم فاطمه معصومه (سلام الله علیها) مشهور به کریمه اهل بیت، دختر امام کاظم(علیه‌السلام) و خواهر امام رضا (علیه‌السلام)، از بانوان برجسته و بافضیلت خاندان اهل بیت(علیه‌السلام) و از جمله امامزادگان مدفون در قم است که زیارت مرقد او نزد شیعیان از جایگاه ویژه‌ای برخوردار است. او در مدینه به دنیا آمد و در سال ۲۰۱ هجری قمری به قصد دیدار برادرش امام رضا (علیه‌السلام) در طوس، وارد ایران شد؛ اما در میانه راه، به علت بیماری، در شهر قم درگذشت. بزرگان و عالمان دینی، ویژگی‌های شخصیتی و مذهبی وی را ستوده و از او روایاتی نیز نقل کرده‌اند.
این حرم محل دفن چهره‌های سرشناس و مهم تاریخ ایران همچون پروین اعتصامی، شهید مطهری، علامه طباطبائی، آیت الله بهجت و تعدادی از شاهان صفوی و قاجار است.
علاوه بر این، مدرسه فیضیه قم که از آن به‌عنوان یکی از تاریخ‌سازترین مدارس قدیمی کشور یاد می‌شود، در این آستان مقدس قرار دارد.
حرم حضرت معصومه چه زمانی بنا شد
حضرت، معصومه (سلام الله علیها) دختر گرامی امام هفتم شیعیان حضرت موسی بن جعفر(علیه‌السلام) است. مادر مکرمه ایشان حضرت نجمه خاتون (سلام الله علیها) است. ولادت آن حضرت در روز اول ذیقعده سال ١٧٣ هجری قمری در مدينه منوره واقع شده است.
در سال ٢٠٠ هجری قمری در پی اصرار و تهدید مأمون عباسی سفر تبعید گونه حضرت رضا(علیه‌السلام) به مرو انجام شد و آن حضرت بدون این که کسی از بستگان و اهل‌بیت خود را همراه خود بیاورند راهی خراسان شدند.
یک سال بعد از هجرت تبعید گونه حضرت رضا (علیه‌السلام) به مرو، در سال 201 هجری قمری، به شوق دیدار برادر و ادای رسالت زینبی و پیام ولایت، به همراه عده‌ای از برادران و برادرزادگان به طرف خراسان حرکت کرد و در هر شهر و محلی مورد استقبال مردم واقع می‌شد. در شهر ساوه عده‌ای از مخالفان اهل‌بیت که از پشتیبانی مأموران حکومت برخوردار بودند، سر راه کاروان آنان را گرفته و با همراهان حضرت وارد جنگ شدند، در نتیجه تقریباً همه مردان کاروان به شهادت رسیدند، حتی بنابر نقلی حضرت معصومه(سلام الله علیها) را نیز مسموم کردند.
به هر حال، یا بر اثر اندوه و غم زیاد از این ماتم و یا بر اثر مسمومیت از زهر جفا، حضرت فاطمه معصومه (سلام الله علیها)بیمار شدند و چون دیگر امکان ادامه راه به طرف خراسان نبود قصد شهر قم را نمود. حدوداً در روز ٢٣ ربیع الاول سال ٢٠١ هجری قمری حضرت وارد شهر مقدس قم شدند. و در محلی که امروز «میدان میر» نامیده می‌شود در منزل «موسی بن خزرج» فرود آمدند و افتخار میزبانی حضرت نصیب او شد.
آن بزرگوار به مدت ١٧ روز در این شهر زندگی کرد محل زندگی و عبادت آن حضرت در مدرسه ستیه به نام «بیت النور» هم اکنون محل زیارت ارادتمندان آن حضرت است.
سرانجام در روز دهم ربیع الثانی و «بنا بر قولی دوازدهم ربع الثانی» سال ٢٠١ هجری پیش از آن که دیدگان مبارکش به دیدار برادر روشن شود، در دیار غربت و با اندوه فراوان دیده از جهان فروبست. مردم قم با تجلیل فراوان پیکر پاکش را به سوی محل فعلی که در آن روز بیرون شهر و به نام «باغ بابلان» معروف بود تشییع نمودند.
پس از دفن حضرت معصومه (سلام الله علیها) موسی بن خزرج سایبانی از بوریا بر فراز قبر شریفش قرار داد تا این که حضرت زینب فرزند امام جواد(علیه‌السلام) به سال ٢٥٦ هجری قمری اولین گنبد را بر فراز قبر شریف عمه بزرگوارش بنا کرد. پس از آن در طول سالیان دراز تا امروز مرقد مطهر ایشان همواره مورد توجه و احترام شیعیان و ارادتمندان بوده و بارها تجدید بنا شده و توسعه و تکمیل یافته است. امروزه حرم مطهر دارای ضریح، گنبد، رواق‌ها، ایوان‌ها، صحن‌ها، گلدسته‌ها و....بسیار زیبایی است.
مرقد مطهر
در سال 605 هجری به دستور «امیر مظفر احمد بن اسماعیل» بزرگ خاندان آل مظفر، بزرگ‌ترین استاد کاشی ساز آن زمان «محمد بن ابی طاهر کاشی قمی» کار ساخت و پرداخت کاشی‌های متنوع مرقد را شروع کرد و بعد از هشت سال، در سال 613 کاشی‌های آن آماده گردید و کار گذاشته شد. اخیراً در سال 1377 شمسی مرقد مطهر به شکل جدید که آمیخته ای از کاشی و سنگ است تجدید بنا شد و همچنین دیواره‌های داخلی با سنگ مرمر سبز آراسته گردید.
ضریح
در سال 965 هجری شاه طهماسب صفوی، در چهار طرف مرقد ضریحی آجری آراسته به کاشی‌های هفت رنگ و کتیبه‌های معرق بنا نمود و در اطراف آن منافذی باز بود تا هم مرقد دیده شود و هم زائران نذورات خود را داخل ضریح بریزند.
در سال 1230 هجری قمری فتحعلی شاه همان ضریح را نقره پوش کرد که این ضریح به مرور زمان فرسوده شد و در سال 1280 ضریحی که از نقره ضریح سابق و نقره‌های موجود در خزانه ساخته شده بود به جای آن نصب گردید.
این ضریح چندین مرتبه تجدید بنا و اصلاح شد و سال‌های متمادی روی مرقد حضرت باقی بود تا این که در سال 1368 هجری شمسی به دستور تولیت آن زمان شکل ضریح را تغییر دادند و ضریحی را با ظرایف و شاهکارهای هنری ویژه ای به جای آن نصب نمودند که آن ضریح همچنان برفراز تربت نورانی حضرت برقرار است و در اسفند ماه 1380 شمسی اصلاحات و تعمیرات جدید صورت گرفت.
رواق‌ها
محدوده‌های نزدیک‌تر به ضریح مطهر را رواق می‌گویند. حرم مطهر دارای چهار رواق است:
- رواق بالاسر که محوطه بین مسجد بالاسر تا ضریح مطهر است و با آیینه کاری و گچ‌کاری‌های بسیار زیبا آراسته شده است.
- رواق دارالحفاظ که محوطه بین ایوان طلا و ضریح مطهر است.
- رواق آینه (شهید بهشتی) که در بخش زنانه و پایین پای حضرت (سلام الله علیها) واقع است.
- رواق پیش‌رو که محوطه بین مسجد طباطبایی تا ضریح مطهر است.
صحن‌ها
حرم مطهر دارای سه صحن است:
1- صحن نو (اتابکی):
این صحن زیبا دارای چهار ایوان شمالی، جنوبی و شرقی و غربی است: ایوان شمالی آن ورودی از میدان آستانه و ایوان جنوبی ورودی از طرف قبله و ایوان شرقی ورودی از خیابان ارم و ایوان غربی همان ایوان آینه است در هر کدام از این ایوان‌های یاد شده ظرایف و آثار هنری، معماری خاصی به کار رفته است. این صحن آز آثار (میزرا علی اصغر خان صدر‌اعظم) است که از سال 1295 هجری قمری تا سال 1303 بنای آن طول کشیده است.
2- صحن عتیق (قدیم)
صحن عتیق (واقع در شمال روضه مبارکه) اولین صحنی است که در این بارگاه مبارکه بنا شده، این صحن را چهار ایوان زیبا فراگرفته است. ایوانی با عظمت در جنوب که همان ایوان طلا (ورودی صحن به روضه مطهره) می‌باشد و ایوانی در شمال که ورودی فیضیه به صحن را تشکیل می‌دهد که ساختمان نقاره خانه روی آن بنا شده است و ایوانی در غرب که ورودی مسجد اعظم به صحن است و در شرق، ایوان ورودی صحن عتیق به صحن نو واقع است. این صحن و ایوان‌های اطراف آن را «شاه بیگی» همسر شاه اسماعیل صفوی در سال 925 هجری قمری بنا نمود. از سال 1377 نیز تعمیرات اساسی در این صحن و مقابر اطراف شروع شده است که همچنان ادامه دارد.
3- صحن صاحب الزمان
این صحن با بیوتات متعلق به آن در مساحتی حدود 8 هزار متر مربع با چهار جهت ورودی، در سال 1381 شروع و در سال 1384 افتتاح گردید. (ورودی شرقی "شبستان امام خمینی"، ورودی غربی "پل آهنچی"، ورودی شمالی "بست مسجد اعظم"، ورودی جنوبی "خیابان جدیدالاحداث". دیواره‌های اطراف این صحن منقوش به کتیبه‌های قرآنی با خطوط بنائی و کوفی در ساختار و طرح جدید با ترکیبی از سیمان سفید و آجر است.
گلدسته‌ها
1-گلدسته‌های ایوان طلا:
در دو طرف این ایوان در صحن عتیق، گلدسته‌هایی پوشیده از کاشی گرهی به صورت مارپیچ (به بلندی 40/17 متر از سطح بام و قطر 50/1متر) ساخته شده است که بین پیچ‌ها، اسامی مبارک: «الله»، «محمد»، «علی» به خط کوفی نوشته شده است که در بالای آنها زیر مقرنس کتیبه ای قرار دارد، که سقف آن "ان الله و ملائکته یصلون. .. " است.
این مأذنه‌ها به دستور «محمد حسین خان شاهسون شهاب الملک»، در سال 1285 هجری قمری، طلا کاری شد.
در سال 1385 هجری شمسی تعمیرات دیگری بر روی این گلدسته‌ها صورت گرفت و سر گلدسته‌ها طلاکاری شد.
2-گلدسته‌های ایوان آینه:
برفراز پایه‌های دو طرف ایوان دو مأذنه است که، از بلندترین بناهای آستانه می‌باشد.
ارتفاع آنها از سطح بام 28 متر و از سطح صحن 80/42 متر و محیط آن 30/3 متر می‌باشد. در بالای مأذنه‌ها کتیبه ای با پهنای حدود یک متر دیده می‌شود که متن آن در یکی از مأذنه‌ها «لا حول ولا قوه الا بالله العلی العظیم» و در دیگری «سبحان الله و الحمدلله و لا اله الا الله و الله اکبر» است.
پوشش هر دو مأذنه از بالا تا پایین سرتاسر کاشی گرهی است که در میان آنها نام‌های پروردگار متعال خوانده می‌شود.
بانی آنها، امین السلطان و معمار، استاد حسن معمار قمی می‌باشد و کاشی کاری گلدسته‌های مذکور بعد از پیروزی انقلاب اسلامی تعویض شده است.
3-گلدسته‌های صحن بزرگ:
در صحن بزرگ (نو یا اتابک) روبروی ایوان آیینه قرار دارند. پوشش آنها، کاشی گرهی هشت ضلعی متساوی است. روی چهار ضلع این گلدسته‌ها نام‌های مبارک «الله»، «محمد»، «علی» از بالا به پایین 4 مرتبه نوشته شده است.