مقام ابراهیم

مقام ابراهیم(علیه‌السلام) سنگی است در مسجدالحرام کنار کعبه که می‌گویند حضرت ابراهیم(علیه‌السلام) بر روی آن ایستاد و خانۀ کعبه را ساخت. هم‌چنین گفته‌اند او روی این سنگ مردم را به حج فراخواند. به‌گفته تاریخ‌نگاران مسلمان سنگ به قدرت خدا نرم شد و جای دو پای حضرت ابراهیم(علیه‌السلام) در آن باقی ماند. مقام ابراهیم هم‌اکنون در مقصوره‌ای طلایی‌رنگ در کنار کعبه قرار گرفته است و با شاذَروان کعبه یازده متر فاصله دارد. قرآن از مقام ابراهیم به عنوان یکی از نشانه‌های روشن خدا یاد کرده و به مسلمانان سفارش کرده است که در این جایگاه نماز بخوانند. در روایات هم مقام ابراهیم سنگی بهشتی دانسته شده است. در فقه اسلامی واجب است طواف واجب در محدوده بین کعبه و مقام ابراهیم انجام شود و نماز طواف پشت مقام ابراهیم خوانده شود. برپایه روایات دعاخواندن نزد مقام ابراهیم مستحب است.

تاریخچه مقام ابراهیم

بر اساس روایات، پس از اینکه خداوند به ابراهیم(علیه‌السلام) امر فرمود مردم را برای انجام حج فراخوانَد، ایشان بر روی این سنگ قرار گرفته و امر الهی را انجام داد و جای پای وی در سنگ ماند. در نقلی دیگر، اثر پاها به هنگام ساخت قسمت‌های بالای دیوار کعبه که ابراهیم (علیه‌السلام) بر روی این سنگ می‌ایستاد ایجاد شده است.

این سنگ در کنار حَجَرُ الْاَسوَد از سنگ‌های مقدس و بهشتی دانسته شده. حضرت ابراهیم(علیه‌السلام) و اسماعیل(علیه‌السلام) در حالی به نماز می‌ایستادند که این سنگ مابین آنها و کعبه قرار می‌گرفت. رسول خدا(صلی الله علیه) نیز در مکه به همین کیفیت نماز می‌خواندند.

بر اساس منابع تاریخی، تا زمان خلیفه دوم این سنگ بر روی زمین قرار داشت. در زمان وی جاری شدن سیلی که «اُمِّ اَشهَل» نام گرفت این سنگ را تا مسافت زیادی جابجا کرد و خلیفه برای سنگ، پایه‌ای در جای قبلی خود ساخت. در قرن دوم هجری سنگ مقام که از چندجا شکسته شده بود را با نقره به هم متصل نموده و روکشی از طلا برای آن قرار دادند. بعدها برای حفاظت بیشتر، گنبدی با چهار پنجره از آهن بر روی آن ساختند.

تا سال ۱۳۴۶ شمسی ساختمانی چوبی به ابعاد ۳ در ۶ متر بر روی مقام وجود داشت که برای طواف‌کنندگان ایجاد زحمت می‌کرد. دولت سعودی تصمیم داشت مقام را به نزدیکی باب بنی شیبه منتقل کند اما به دلیل مخالفت عمومی عالمان مسلمان، جای مقام ابراهیم تغییر نکرد و استوانه فلزی طلایی رنگی بر روی آن قرار گرفت. از شیشه‌های اطراف این استوانه می‌توان سنگ مقام و جای پاها که هم اکنون با نقره پوشانده شده را مشاهده کرد. مقام ابراهیم حدود ۱۳ متر از کعبه فاصله دارد.

جهت جغرافیایی ایران به سمت قبله نیز به گونه‌ای است که نمازگزاران رو به مقامْ نماز می‌خوانند.

مقام ابراهیم، سنگی در مسجدالحرام

«مقام ابراهیم» نام سنگی است که در مسجدالحرام کنار کعبه قرار گرفته است. این سنگ هم‌اکنون در مقصوره‌ای طلایی‌رنگ جای گرفته است.

درخصوص علت نام‌گذاری این سنگ به مقام ابراهیم دیدگاه‌های متفاوتی هست: برخی علتش را آن دانسته‌اند که حضرت ابراهیم(علیه‌السلام) هنگام ساخت کعبه بر آن می‌ایستاد و دیوارهای کعبه را بالا می‌برد. گروهی گفته‌اند هنگامی که ساختن خانه کعبه توسط ابراهیم(علیه‌السلام) پایان یافت، جبرئیل فرود آمد و مناسک حج را به او آموخت، آنگاه ابراهیم روی این سنگ رفت و گفت: ‌ای مردم، پروردگارتان را پاسخ گویید.

کسانی هم علت نام‌گذاری را آن دانسته‌اند که زمانی که ابراهیم برای دیدار فرزندش اسماعیل آمد و او را نیافت، همسر اسماعیل به‌عنوان ادای احترام، از ابراهیم خواست اجازه دهد تا سر او را بشوید. او نیز اجازه داد و در حالی که سوار بر مرکب بود، همسر اسماعیل این سنگ را زیر پای او قرار داد و سر او را شست.

مقام ابراهیم در قرآن

در دو آیه از قرآن کریم به مقام ابراهیم اشاره شده است و آن را از نشانه‌های آشکار خداوند بر روی زمین دانسته و مسلمانان را دعوت به نماز در این جایگاه می‌کند:

وَاتَّخِذُوا مِن مَّقَامِ إِبْرَاهِیمَ مُصَلًّی ^{[بقره–۱۲۵]} ‎ (و از مقام ابراهیم، نمازگاهی برای خود اختیار کنید.) فِیهِ آیاتٌ بَینَاتٌ مَّقَامُ إِبْرَاهِیمَ وَ مَنْ دَخَلَهُ کانَ آمِناً ^{[آل عمران–۹۷]} ‎ (در آن (مکه)، نشانه‌هایی روشن است [از جمله‌] مقام ابراهیم است؛ و هر که وارد آن شود در امان است.)

نماز طواف

قبله قرار دادن مقام، از زمان ابراهیم و اسماعیل تا زمان پیامبر(صلی الله علیه) سابقه دارد. و قرآن نیز مسلمانان را دعوت به نماز در این جایگاه می‌کند.

بر اساس فقه شیعه، نماز طواف واجب (طواف زیارت و طواف نساء) پشت مقام ابراهیم و در نزدیکی آن خوانده می‌شود. در مورد کسانی که به دلیل عذری در طبقه دوم مسجد‌الحرام طواف می‌کنند ولی می‌توانند نماز را در صحن مسجد و پشت مقام ابراهیم بخوانند اختلاف فتوا وجود دارد. نماز طواف مستحبی را هرکجای مسجدالحرام می‌توان به جای آورد.

آیا جای پای حضرت ابراهیم حقیقی و معتبر است

خداوند در آیه 97 سوره آل عمران درباره کعبه و مسجدالحرام می‌فرماید: در آن نشانه‌های روشن از جمله مقام ابراهیم است. و هر کس داخل آن (خانه خدا) شود در امان خواهد بود. حضرت امیرالمؤمنین علی(علیه‌السلام) در خطبه 192 نهج‌البلاغه به بعضی از این نشانه اشاراتی دارند از جمله اینکه: (آیا مشاهده نمی‌کنید که همانا خداوند انسان‌های پیشین از آدم تا آیندگان این جهان را با سنگ‌هایی در مکه آزمایش کرد که نه زیان می‌رسانند و نه نفعی دارند... این سنگ‌ها را خانه محترم خود قرار داده و آنرا عامل پایداری مردم گردانید.

سپس آدم(علیه‌السلام) و فرزندانش را فرمان داد که به سوی کعبه برگردند و آن را اجتماع و سرمنزل مقصود و بار اندازشان گردانند تا مردم با عشق قلب‌ها به سرعت از میان فلات و دشت‌های دور و از درون شهرها، روستاها، دره‌های عمیق و جزایر از هم پراکنده دریاها به مکه روی آورند شانه‌های خود را بجنبانند و گرداگرد کعبه لااله الاالله بر زبان جاری سازند و در اطراف خانه طواف کنند و با موهای آشفته و با بدن‌های پر گرد و غبار در حرکت باشند. لباس‌های خود را که نشانه شخصیت هر فرد است در آورند و با اصلاح نکردن موهای سر قیافه خود را تغییر دهند که آزمونی بزرگ و امتحانی سخت و آزمایشی آشکار است برای پاکسازی و خالص شدن که خداوند آن را سبب رحمت و رسیدن به بهشت قرار داد.) مقام ابراهیم جای پای حضرت ابراهیم است محلی که برای بنای خانه کعبه آن حضرت ایستاده و سنگ بنیان توحید را بنا نهاده است.

«فیه آیات بینات»، ضمیر «ها» در «فیه» به بیت برمیگردد، یعنی در بیت‌الحرام دلالت‌های واضح و روشنی وجود دارد. و مفسرین درباره آیات بینات می‌گویند: منظور از آیات، مقام ابراهیم، حجرالاسود، ارکان بیت، امن بودن آن، حج کردن و ازدحام مردم در آنجاست و...» و در اصول کافی و تفسیر عیاشی آمده است، از حضرت صادق(علیه‌السلام) درباره آیات بینات سؤال شد، فرمود مقام ابراهیم، حجرالاسود، و حجر اسماعیل می‌باشد.

مقام ابراهیم، اثر قدم‌های حضرت ابراهیم(علیه‌السلام) در سنگی است که هنگام بالا بردن و ساختن دیوار کعبه روی آن ایستاده است که معجزه و آیه و نشانه است. هر چند گودی حدود ده سانتی‌متری امروزی نتیجه دست مالیدن به جهت تبرک به آن سنگ پیدا شده است.

خلاصه اینکه از میان این نشانه‌های روشن بیت، مقام ابراهیم است و آن محلی است که؛

1. در آن ابراهیم(علیه‌السلام) ایستاد به خاطر بنای کعبه
2. به خاطر انجام مراسم حج،
3. برای دعوت عمومی مردم برای انجام مراسم دیگر.

درباره مقام ابراهیم، جای اصلی آن و تغییری که در آن داده شده چند قول هست. این اقوال را می‌توان به این صورت خلاصه کرد:

قول اول

جای اصلی مقام ابراهیم(علیه‌السلام) کنار دیوار کعبه بود. اهل جاهلیت آن را به جای کنونی منتقل کردند. پیامبر اسلام دوباره آن را به کنار دیوار منتقل کرد و عمر بن خطاب، آن را دوباره به جای کنونی منتقل کرد. این قول، از روایات شیعه به دست می‌آید. در کتاب «الکعبه والحج فی العصور المختلفه»، ابوالقاسم زین‌العابدین، ص 171، به این قول اشاره کرده و آورده است: یکی از اقوال این است که حضرت ابراهیم(علیه‌السلام) مقام ابراهیم را به کعبه چسبانده بود و عمر بن خطاب از آنجا به جای کنونی منتقل کرده است.

قول دوم

جای اصلی مقام ابراهیم، جای کنونی بود، در جاهلیت از ترس سیل آن را به دیوار چسباندند و در عهد پیامبر و ابوبکر به این صورت مانده بود ولی عمر بن خطاب آن را به جای کنونی که جای اصلی آن بود، منتقل کرد. ابوالقاسم زین‌العابدین به این هم اشاره کرده است.

قول سوم

جای اصلی مقام ابراهیم همین جای فعلی بود، در جاهلیت، در عهد پیامبر، در عهد ابی‌بکر و در عهد عمر هم در همین جا بود. سیل آمد و مقام را برد و مردم مقام را روبروی در کعبه گذاشتند و عمر بن خطاب به جای اصلی برگردانید. ابوالقاسم زین‌العابدین این قول را هم آورده است.

قول چهارم

سیل ام نهشل مقام ابراهیم را برد. مردم مقام را به دیوار کعبه چسباندند و عمر آن را به جای اصلی که همین جای کنونی است برگردانید.

قول پنجم

مقام ابراهیم، بین در کعبه و مصلای آدم بود. پیامبر آن را به جای کنونی منتقل کرد. در ایام حکومت عمر بن خطاب سیل آن را برد. مردم آن را به دیوار کعبه چسباندند و عمر آن را به جایی که پیامبر در نظر گرفته بود آورد.

قول ششم

ابوالقاسم قول دیگری به این صورت آورده است که مقام ابراهیم را حضرت ابراهیم به دیوار چسبانده بود و پیامبر اسلام به جای کنونی تغییر داد صاحب جواهر هم روایتی از پسران غبسه و عرویه آورده که طبق آن کسی که مقام ابراهیم را در جای کنونی قرار داده، خود پیامبر اسلام است این قول‌ها جز قول اول، همه از روایات اهل سنت به دست می‌آید. امام باقر(علیه‌السلام) یا امام صادق(علیه‌السلام) فرمود: در عصر رسول خدا مردم به دور کعبه و مقام ابراهیم طواف می‌کردند ولی شما الان بین مقام ابراهیم و کعبه طواف می‌کنید. امام اضافه کرد: «حد طواف در آن زمان و در این زمان یکی است و این حد عبارت است از جایی که مقام ابراهیم الان در آن است تا کعبه».