بقیع: تفاوت میان نسخه‌ها
جز (جایگزینی متن - 'ابی طالب' به 'ابی‌طالب') |
جز (جایگزینی متن - '[[حسن بن علی (مجتبی) (مجتبی)' به '[[حسن بن علی (مجتبی)') برچسب: واگردانی دستی |
||
| (۳۴ نسخهٔ میانی ویرایش شده توسط ۵ کاربر نشان داده نشد) | |||
| خط ۱: | خط ۱: | ||
'''قبرستان بقیع''' یا بهشت بقیع نام | [[پرونده:بقیع.jpg|بی‌قاب|چپ]] | ||
'''قبرستان بقیع''' یا '''بهشت بقیع''' نام آرامگاهی در [[عربستان سعودی|عربستان]] است که در بین مسلمانان ایرانی قبرستانی مظلوم محسوب می‌شود که بدون سایبان است و تنها می‌توان آن را از دور [[زیارت قبور|زیارت]] کرد. بنابر احادیث و روایات، امامان بزرگواری در این قبرستان مدفون شده‌اند و حتی گفته می‌شود که قبر [[فاطمه بنت محمد (زهرا)|حضرت فاطمه زهرا (سلام الله عِلِیها)]]، مادر بزرگوار [[ائمه|ائمه(علیه السلام)]] نیز در این قبرستان است. | |||
=درباره قبرستان بقیع= | == درباره قبرستان بقیع == | ||
بقیع در لغت به معنای زمین وسیعی است که در آن درختهای فراوان با ریشه‌های درخت باشد. | |||
بقیع در لغت به معنای زمین وسیعی است که در آن | این قبرستان در طرف شرق [[مدینه]] واقع است و از مقدس‌ترین قبرستان‌هایی است که جهان شاهد عظمت آن بوده و هست، زیرا این سرزمین مقدس که جز ویرانه‌ای انباشته به خاک نیست و بدون سایبان و بدون چراغ است، اجساد مطهر [[اهل بیت|اهل‌بیت پیامبر]] گرامی را در آغوش خاک‌های خود گرفته است. | ||
قبر چهار امام بزرگوار [[مذهب شیعه|شیعه]] با نهایت مظلومیت در یک محوطه بی در و پیکر به مساحت ۳۲ متر مربع در قبرستان بقیع مشهود است.<ref>[https://www.entekhab.ir/fa/news/44296/%D9%87%D9%85%D9%87-%DA%86%DB%8C%D8%B2-%D8%AF%D8%B1%D8%A8%D8%A7%D8%B1%D9%87-%D9%82%D8%A8%D8%B1%D8%B3%D8%AA%D8%A7%D9%86-%D8%A8%D9%82%DB%8C%D8%B9 برگرفته شده از مقاله همه چیز درباره قبرستان بقیع]</ref> | |||
این قبرستان در طرف شرق مدینه واقع است و از | |||
== نام دیگر بقیع == | |||
[[پرونده:قبرستان بقیع.jpg|بی‌قاب|چپ]] | |||
علت اینکه بقیه را '''بقیع الغرقد''' نامیده‌اند، آن است که نوعی درخت خاردار در این گورستان می‌روئیده که نامش غرقد بوده، از این رو به '''بقیع الغرقد''' معروف شده است. | |||
قبر چهار امام بزرگوار شیعه با نهایت مظلومیت در یک محوطه بی در و پیکر به مساحت ۳۲ متر مربع در قبرستان بقیع مشهود است.<ref>[https://www.entekhab.ir/fa/news/44296/%D9%87%D9%85%D9%87-%DA%86%DB%8C%D8%B2-%D8%AF%D8%B1%D8%A8%D8%A7%D8%B1%D9%87-%D9%82%D8%A8%D8%B1%D8%B3%D8%AA%D8%A7%D9%86-%D8%A8%D9%82%DB%8C%D8%B9 برگرفته شده از مقاله همه چیز درباره قبرستان بقیع]</ref> | |||
بقیه تا یکصد سال قبل دیوار و حصاری نداشته اما اکنون با دیواری بلند محصور گشته و از گذشته تاکنون مسلمانان از هر فرقه و مذهب، پس از زیارت [[محمد بن عبدالله (خاتم الانبیا)|رسول خدا(صلی الله علیه و آله و سلم)]] به اینجا آمده و [[اهل بیت|اهل‌بیت(علیه السلام)]] را [[زیارت]] می‌کنند. | |||
=نام دیگر بقیع= | |||
== تاریخچه قبرستان بقیع == | |||
علت اینکه بقیه را '''بقیع الغرقد''' نامیده‌اند، آن است که نوعی درخت خاردار در این گورستان می‌روئیده که نامش غرقد بوده، از این رو به بقیع الغرقد معروف شده است. | |||
=== پیش از اسلام === | |||
بقیه تا یکصد سال قبل دیوار و حصاری نداشته اما اکنون با دیواری بلند محصور گشته و از گذشته تاکنون مسلمانان از هر فرقه و مذهب، پس از زیارت رسول خدا( | [[پرونده:قبرستان بقیع1.jpg|بی‌قاب|چپ]] | ||
درباره وجود قبرستانی به نام بقیع، پیش از [[اسلام]]، سند و روایتی در دست نیست. کهن‌ترین اثر ادبی در این زمینه، شعر عمرو بن النعمان البیاضی از سران [[خزرج]] و [[انصار]] [[مدینه]] است که از قتل دوستانش میان دو بوستان عقیق در ده میلی مدینه و بقیع الغرقد، یاد کرده است. | |||
=تاریخچه قبرستان بقیع= | [[ابن اثر]] ذیل عنوان «یوم البقیع» از درگیری [[اوس و خزرج]] در این مکان و پیروزی اوسی‌ها یاد می‌کند. | ||
[[آیین یهودیت|یهودیان]] [[مدینه|یثرب]] نیز مردگان خود را در بوستانی به نام حش کوکب در جنوب شرقی بقیع، به خاک می‌سپرده‌اند. از گیاهان بقیع برای چرای شتران و گوسفندان نیز استفاده می‌شده است<ref>[https://www.yjc.news/fa/news/6673417/%D9%87%D9%85%D9%87-%D8%A2%D9%86%DA%86%D9%87-%DA%A9%D9%87-%D8%AF%D8%B1%D8%A8%D8%A7%D8%B1%D9%87-%D9%82%D8%A8%D8%B1%D8%B3%D8%AA%D8%A7%D9%86-%D8%A8%D9%82%DB%8C%D8%B9-%D9%86%D9%85%DB%8C-%D8%AF%D8%A7%D9%86%DB%8C%D8%AF-%DA%86%D8%B1%D8%A7-%D8%AF%D8%B1-%D9%82%D8%A8%D8%B1%D8%B3%D8%AA%D8%A7%D9%86-%D8%A8%D9%82%DB%8C%D8%B9-%DA%AF%D9%86%D8%A8%D8%AF-%D9%88%D8%AC%D9%88%D8%AF-%D9%86%D8%AF%D8%A7%D8%B1%D8%AF برگرفته شده از مقاله قبرستان بقیع]</ref>. | |||
==پیش از اسلام== | |||
=== ظهور اسلام و دوره خلفا === | |||
با هجرت [[محمد بن عبدالله (خاتم الانبیا)|پیامبر(صلی الله علیه و آله)]] به مدینه و تأسیس [[حکومت اسلامی]]، یکی از نیاز‌های [[مسلمان|مسلمانان]]، آرامستانی برای دفن اموات بود که این مهم از سوی رسول خدا تعیین شد. | |||
به ویژه آن که پیامبر(صلی الله علیه و آله و سلم)، گورستان مشرکان را تسطیح کرده و [[مسجد النبى|مسجد مدینه]] [[مسجد النبى|مسجد النبی(صلی الله علیه و آله و سلم)]] را بنا نهاده بود. | |||
درباره وجود قبرستانی به نام بقیع، پیش از [[اسلام]]، سند و روایتی در دست نیست. کهن‌ترین اثر ادبی در این زمینه، شعر عمرو بن النعمان البیاضی از سران خزرج و انصار [[مدینه]] است که از قتل دوستانش میان دو بوستان عقیق در ده میلی مدینه و بقیع الغرقد، یاد کرده است. | |||
ابن اثر ذیل عنوان «یوم البقیع» از درگیری [[اوس و خزرج]] در این مکان و پیروزی اوسی‌ها یاد می‌کند. | |||
یهودیان یثرب نیز مردگان خود را در بوستانی به نام حش کوکب در جنوب شرقی بقیع، به خاک می‌سپرده‌اند. | |||
از گیاهان بقیع برای چرای شتران و گوسفندان نیز استفاده می‌شده است | |||
==ظهور اسلام و دوره خلفا== | |||
با هجرت [[پیامبر صلی الله علیه و آله]] به مدینه و تأسیس حکومت | |||
به ویژه آن که پیامبر( | |||
[[عثمان بن مظعون]]، نخستین مسلمان از مهاجرین و [[اسعد بن زراره خزرجی]] نخستین مسلمان از انصار در بقیع الغرقد دفن شدند. البته روایت‌های تاریخی نشان می‌دهد این بوستان تنها برای دفن مردگان به کار گرفته نشده و افرادی به ویژه از مهاجرین در آن خانه ساخته‌اند و این خانه‌ها بعد‌ها به آرامگاه خانوادگی یا محل دفن شخصیت‌های مهم تبدیل شده است. | [[عثمان بن مظعون]]، نخستین مسلمان از مهاجرین و [[اسعد بن زراره خزرجی]] نخستین مسلمان از انصار در بقیع الغرقد دفن شدند. البته روایت‌های تاریخی نشان می‌دهد این بوستان تنها برای دفن مردگان به کار گرفته نشده و افرادی به ویژه از مهاجرین در آن خانه ساخته‌اند و این خانه‌ها بعد‌ها به آرامگاه خانوادگی یا محل دفن شخصیت‌های مهم تبدیل شده است. | ||
گفته شده پیامبر این زمین‌ها را برای خانه‌سازی، تقطیع کرده و در اختیار مهاجران قرار داده است. یکی از مشهورترین خانه‌های بقیع در آن دوره خانه [[عقیل بن ابی‌طالب]] بوده است. | گفته شده پیامبر این زمین‌ها را برای خانه‌سازی، تقطیع کرده و در اختیار مهاجران قرار داده است. یکی از مشهورترین خانه‌های بقیع در آن دوره خانه [[عقیل|عقیل بن ابی‌طالب]] بوده است. | ||
خانه‌های کوچک و آلاچیق‌هایی نیز در آنجا ساخته شده که مردگان را در آن دفن کرده‌اند. همچنین هر قبیله‌ای مکانی برای دفن اموات خود در بقیع معین کرده است. | خانه‌های کوچک و آلاچیق‌هایی نیز در آنجا ساخته شده که مردگان را در آن دفن کرده‌اند. همچنین هر قبیله‌ای مکانی برای دفن اموات خود در بقیع معین کرده است. | ||
==دوره امویان (۴۱ تا ۱۳۲ق)== | === دوره امویان (۴۱ تا ۱۳۲ق) === | ||
زمین و بوستان بقیع در زمان [[بنی امیه|امویان]] نیز مورد توجه مردم بوده است و در ادامه توسعه شهر مدینه، افرادی در آنجا خانه ساخته‌اند. همچنان که دفن اموات در بقیع نیز ادامه داشته است. [[محمد بن حنفیه|محمد حنفیه]] در زمان [[عبدالملک بن مروان]] در بقیع خانه‌ای ساخته و خود نیز در بقیع دفن شده است. | |||
زمین و بوستان بقیع در زمان [[امویان]] نیز مورد توجه مردم بوده است و در ادامه توسعه شهر مدینه، افرادی در آنجا خانه ساخته‌اند. همچنان که دفن اموات در بقیع نیز ادامه داشته است. [[محمد حنفیه]] در زمان [[عبدالملک بن مروان]] | |||
خانه ابن افلح، خانه محمد بن زید، خانه سعید بن عثمان و ده‌ها خانه دیگر نیز در بقیع ساخته شده و در طول زمان، خرید و فروش و تعمیر شده است. | خانه ابن افلح، خانه محمد بن زید، خانه سعید بن عثمان و ده‌ها خانه دیگر نیز در بقیع ساخته شده و در طول زمان، خرید و فروش و تعمیر شده است. | ||
همچنین با توجه به اینکه از دفن [[عثمان بن عفان|خلیفه سوم]] در بقیع جلوگیری شده بود و وی در قبرستان [[آیین یهودیت|یهودیان]]، حش کوکب دفن شد، در زمان مروان بن حکم والی مدینه، دیوار میان بقیع و حش کوکب، برداشته شد و سنگ قبر عثمان بن مظعون که به دست پیامبر نصب شده بود بر روی قبر [[عثمان بن عفان]]، منتقل گردید. | |||
همچنین با توجه به اینکه از دفن خلیفه سوم در بقیع جلوگیری شده بود و وی در قبرستان | |||
خانه [[علی بن الحسین (زین العابدین)|امام سجاد(علیه‌السلام)]] نیز در منطقه بقیع قرار داشته است که گویا همان خانه [[عقیل]] یا [[علی بن ابی طالب|امام علی(علیه‌السلام)]] بوده که تعمیر شده است. | |||
خانه امام سجاد | |||
=== دوره عباسیان (۱۳۱ تا ۶۵۶ق) === | |||
==دوره عباسیان (۱۳۱ تا ۶۵۶ق)== | با توجه به دفن [[عباس بن عبدالمطلب]] عموی پیامبر((صلی الله علیه و آله و سلم) در خانه عقیل و نیز دفن [[حسن بن علی (مجتبی)|امام حسن(علیه‌السلام)]]، [[علی بن الحسین (زین العابدین)|امام سجاد(علیه‌السلام)]] و [[محمد بن علی (باقر العلوم)|امام باقر(علیه‌السلام)]] در آنجا، [[عباسیان|بنی عباس]] با سیاست مخالفت با آثار [[بنی امیه|بنی‌امیه]] و جلب موافقت [[علویان]] به ویژه بنی الحسن، به ساخت و تعمیر این بنا پرداختند و آن را مسجد و زیارت‌گاه کردند. | ||
با توجه به دفن [[عباس بن عبدالمطلب]] | این گونه مشهور است که [[هارون الرشید]] (حکومت: ۱۷۰ تا ۱۹۳) نیز در ساخت و تعمیر این بارگاه، نقش داشته است. | ||
این گونه مشهور است که هارون الرشید (حکومت: ۱۷۰ تا ۱۹۳) نیز در ساخت و تعمیر این بارگاه، نقش داشته است. | === دوره سلجوقیان === | ||
==دوره سلجوقیان== | |||
اما منابع تاریخی از بازسازی مقبره ائمه بقیع در دوره سلجوقیان خبر می‌دهند. مجدالملک ابوالفضل اسعد بن محمد بن موسی البراوستانی القمی (۴۹۲ق)، وزیر شیعه برکیارق سلجوقی (د۴۹۸ق)، معماری قمی را برای ساخت قبه ائمه بقیع، مأمور می‌کند، اما سرانجام این معمار پس از کشته شدن وزیر، با نیرنگ امیر مدینه (د۴۹۵ق) به قتل می‌رسد. | اما منابع تاریخی از بازسازی مقبره ائمه بقیع در دوره سلجوقیان خبر می‌دهند. مجدالملک ابوالفضل اسعد بن محمد بن موسی البراوستانی القمی (۴۹۲ق)، وزیر شیعه برکیارق سلجوقی (د۴۹۸ق)، معماری قمی را برای ساخت قبه ائمه بقیع، مأمور می‌کند، اما سرانجام این معمار پس از کشته شدن وزیر، با نیرنگ امیر مدینه (د۴۹۵ق) به قتل می‌رسد. | ||
عبدالجلیل قزوینی در حدود سال‌های ۵۵۵ تا ۵۵۹ ق می‌نویسد: «هنوز آثار خیرات او در حرمین [[مکه]] و مدینه ظاهر است و در مشاهد [[ائمه|ائمه علوی]] و [[سادات فاطمی]]، احسان‌های او متواتر است از اوقاف و شمع سوختن... و قبه حسن بن علی و عباس عبدالمطلب پدر خلفا که آنجا مدفون است. | |||
عبدالجلیل قزوینی در حدود سال‌های ۵۵۵ تا ۵۵۹ ق می‌نویسد: «هنوز آثار خیرات او در حرمین [[مکه]] و مدینه ظاهر است و در مشاهد ائمه علوی و سادات | |||
اما [[قاضی نورالله شوشتری]]، ضمن تأیید این مطلب می‌افزاید: «.. و چهارطاق عثمان بن مظعون [[اهل سنت و جماعت|اهل‌سنت]] چنان پندارند که مقام عثمان بن عفان است که او بنا کرده...» | |||
اما قاضی نورالله | |||
=== دوره ایلخانان (۶۵۴ تا ۷۵۰ق) === | |||
==دوره ایلخانان (۶۵۴ تا ۷۵۰ق)== | با فتح [[بغداد]] پایتخت [[عباسیان]]، این حکومت به دست مغول‌ها سرنگون شد؛ خاندان عباسی به [[جمهوری عربی مصر|مصر]] رفتند و حکومت ممالیک در [[قاهره]]، شکل گرفت. ابن بطوطه (۷۰۳ تا ۷۷۹ق) در این دوره در سال ۷۲۵ق به مکه و مدینه سفر کرده و از بقیع گزارش داده است. | ||
با فتح [[بغداد]] پایتخت | او از قبر صفیه دختر عبدالمطلب، عمه پیغمبر((صلی الله علیه و آله و سلم) و مادر زبیر بن عوام، قبر ابوعبدالله [[مالک بن انس]] که گنبد کوچکی دارد، قبر ابراهیم فرزند پیغمبر((صلی الله علیه و آله و سلم) که گنبد سپیدی دارد، قبر عبدالرحمن بن [[عمر بن خطاب]] معروف به ابی شحمه، قبور عقیل بن ابی‌طالب و عبدالله بن جعفر بن ابی‌طالب معروف به ذوالجناحین، مقبره زنان پیغمبر(صلی الله علیه و آله و سلم)، مقبره عباس بن عبدالمطلب عم پیغمبر(صلی الله علیه و آله و سلم) و [[حسن بن علی (مجتبی)|حسن بن علی بن ابی‌طالب(علیه‌السلام)]] با گنبدی استوار و صندوقی چوبین با صفحات برنجین و مرصع، قبر [[عثمان بن عفان]] و فاطمه بنت اسد، خبر می‌دهد و معتقد است قبور بسیاری از مهاجرین و [[انصار]] و [[صحابه]] دیگر نیز در بقیع واقع شده و بیشتر آنها شناخته نیست. | ||
او از قبر صفیه دختر عبدالمطلب، عمه پیغمبر( | === دوره عثمانیان (۶۹۸ تا ۱۳۳۷) === | ||
سمهودی متوفای ۹۱۱ ق از سازه‌ای به دستور [[المنصور بالله]] بدون تاریخ ساخت و نیز [[المسترشد بالله]] به سال ۵۹۰ ق خبر می‌دهد و از تزئینات قبر [[عباس بن علی|عباس]] و [[حسن بن علی (مجتبی)|امام حسن(علیه‌السلام)]] گزارش داده است. | |||
==دوره عثمانیان (۶۹۸ تا ۱۳۳۷)== | |||
در سال ۹۹۶ ق در مدینه زلزله آمده و احتمالا خساراتی را نیز به بقیع زده است چنان‌که [[مسجد النبى|مسجد نبوی]] نیز خسارت دیده است. | |||
سمهودی متوفای ۹۱۱ ق از سازه‌ای به دستور المنصور بالله بدون تاریخ ساخت و نیز المسترشد بالله به سال ۵۹۰ ق خبر می‌دهد و از تزئینات قبر عباس و امام حسن( | |||
=== آل‌سعود و قبرستان بقیع === | |||
در سال ۹۹۶ ق در مدینه زلزله آمده و احتمالا خساراتی را نیز به بقیع زده است چنان‌که مسجد نبوی نیز خسارت دیده است. | اندیشه [[وهابیت|وهابی]] و تخریب قبور و شرک دانستن زیارت قبور و توسل به ارواح اولیاءالله اگرچه در تاریخ اسلام سابقه داشته اما [[ابن تیمیه]] و سپس [[عبدالوهاب نجدی]] آن را گسترش داده‌اند<ref>نجمی، تاریخ حرم ائمه، ۱۳۸۰، بخش پیشگفتار</ref>. | ||
== | وهابیان [[حجاز]] یک بار در ۱۲۲۰ به مدینه یورش بردند که دولت وقت عثمانی (سلطان محمود دوم) فرمان سرکوبی آنان را در ذی‌القعده ۱۲۲۲ خطاب به [[محمد علی پاشا]]، والی مصر صادر کرد<ref>المحامی، محمد فریدبک، تاریخ الدولة العلیة العثمانیة، بیروت ۱۴۰۸ق، ص۴۰۶</ref>. آنان سرانجام فتنه وهابیان را در چهارشنبه ۸ [[ذی القعده|ذی‌القعده]] ۱۲۳۳ق سرکوب ساخته و آثار تخریبی را بازسازی کردند<ref>پنجاه سفرنامه، ج۳، ص۱۹۶.</ref>. | ||
اندیشه [[وهابی]] و تخریب قبور و شرک دانستن زیارت قبور و توسل به ارواح اولیاءالله اگرچه در تاریخ | وهابیان بار دیگر در [[صفر المظفر|صفر]] ۱۳۴۴ قمری به مدینه حمله کردند و با بدعت شمردن بنای بر قبور و زیارت، به تخریب اماکن مذهبی پرداختند. این تخریب‌ها اعتراضات شدیدی را در کشورهای مسلمان از جمله ایران برانگیخت. [[سید حسن مدرس|آیت‌الله مدرس]] در مجلس [[جمهوری اسلامی ایران|ایران]] برای مقابله با این عمل تلاش کرد و موضوع تشکیل کمیسیونی را برای بررسی موضوع مطرح ساخت<ref>جلسه: ۱۹۳ صورت مشروح مجلس یوم هشتم شهریور هزار و سیصد و چهار مطابق ۱۰ صفر ۱۳۴۴</ref>. | ||
وهابیان [[حجاز]] | همچنین دولت ایران ۱۶ صفر سال ۱۳۴۴ق (۱۳۰۴ش) را به مناسبت هتک حرمت به بقیع عزای عمومی اعلام کرد<ref>مکی، مدرس قهرمان آزادی، ۱۳۵۹ش، ج۲ ص۶۸۲</ref>. | ||
وهابیان بار دیگر در صفر ۱۳۴۴ قمری به مدینه حمله کردند و با بدعت شمردن بنای بر قبور و زیارت، به تخریب اماکن مذهبی پرداختند. این تخریب‌ها اعتراضات شدیدی را در کشورهای مسلمان از جمله ایران برانگیخت. [[ | [[عربستان سعودی|دولت سعودی]] برای پیشگیری از خشم مسلمانان و توجیه تخریب اماکن مذهبی، نمایندگان دولت‌های مسلمان را به مکه فراخواند. از ایران هیأتی مرکب از غفار خان جلال السلطنه، وزیر مختار ایران در [[جمهوری عربی مصر|مصر]] و حبیب الله خان هویدا در ۲۴ [[شهریور]] ۱۳۰۴ش (۲۶ صفر ۱۳۴۴) وارد [[جده]] شد. با ترفندهای دولت سعودی و عدم پیگیری جدی از سوی مقام‌های [[جهان اسلام|کشورهای اسلامی]]، این قضیه مسکوت ماند<ref>تخریب و بازسازی بقیع، ص۵۸.</ref>. | ||
همچنین دولت ایران ۱۶ صفر سال ۱۳۴۴ق (۱۳۰۴ش) را به مناسبت هتک حرمت به | در [[رمضان]] همان سال مفتی وهابیان، شیخ عبدالله بُلَیهد، از مکه وارد مدینه شد و برای تخریب قبور زمینه‌سازی کرد. بدین ترتیب در ۸ [[شوال]] ۱۳۴۵ق، بقعه‌های بقیع تخریب گردید<ref>نجمی، تاریخ حرم ائمه، ۱۳۸۰ش، ص۵۱</ref>. | ||
دولت سعودی برای پیشگیری از خشم مسلمانان و توجیه تخریب اماکن مذهبی، نمایندگان دولت‌های مسلمان را به مکه فراخواند. از ایران هیأتی مرکب از غفار خان جلال السلطنه، وزیر مختار ایران در | [[مذهب شیعه|شیعیان]] در سالگشت این واقعه که با عنوان یوم الهدم شهرت یافته مجالسی برگزار می‌کنند و به مرثیه‌خوانی و یادآوری حادثه تخریب بقیع می‌پردازند. | ||
عدم بازسازی اماکن تخریب شده بقیع، تا سال‌ها مانع آن شد که حکومت ایران، دولت سعودی را به رسمیت بشناسد و پس از آن نیز این مسئله، تا مدتها موجب تیرگی روابط طرفین بود<ref>اسناد روابط ایران و عربستان سعودی (۱۳۰۴-۱۳۵۷ش)، ص۶۱، ش۱۸، ۱۲نیسان ۱۹۲۵م.</ref>. | |||
در رمضان همان | |||
در نهایت ۱۰ [[ماه مهر]] ۱۳۰۵ مطابق ۲۵ [[ربیع الاول|ربیع‌الاول]] ۱۳۴۵، پیشنهاد تشکیل کمسیون در مجلس ایران به تصویب می‌رسد. کمیسیونی مرکب از دوازده نفر منتخبه از شعب شش‌گانه مجلس تحت عنوان (کمیسیون حرمین شریفین) تشکیل و با شرکت دولت در قضیه ظهور طائل وهابیه و تجاوزات مستقیم و غیرمستقیم آنها و تعیین تکلیف آتیه خطه حجاز مطالعات لازمه نموده نتیجه را به مجلس اطلاع دهند کمیسیون مزبور به توسط دولت می‌تواند لدی‌الاقتضا با مقامات روحانیت و دول اسلامی مذاکره نموده نشریات آنها را جلب نمایند عضویت کمیسیون مزبور مانع عضویت دو کمیسیون دیگر مجلس نخواهدبود<ref>صورت مشروح مجلس یکشنبه دهم مهر ماه ۱۳۰۵ مطابق بیست و پنجم ربیع‌الاول ۱۳۴۵</ref>. | |||
عدم بازسازی اماکن تخریب شده بقیع، تا سال‌ها مانع آن شد که حکومت ایران، دولت سعودی را به رسمیت بشناسد و پس از آن نیز این مسئله، تا | |||
در نهایت ۱۰ مهر ۱۳۰۵ مطابق ۲۵ ربیع‌الاول ۱۳۴۵، پیشنهاد تشکیل کمسیون در مجلس ایران به تصویب می‌رسد. | |||
=بزرگان مدفون در بقیع= | =بزرگان مدفون در بقیع= | ||
در این قبرستان، سبط اکبر رسول گرامی اسلام حضرت [[حسن بن علی (مجتبی)|امام حسن مجتبی(علیه‌السلام)]] امام دوم شیعیان جهان، '''حضرت علی بن الحسین امام چهارم شیعیان جهان'''، '''حضرت محمد بن علی(علیه‌السلام) امام پنجم شیعیان'''، '''حضرت جعفربن محمد(علیه‌السلام) امام ششم شیعیان''' مدفون هستند و قبر شریف و بدون ضریح آنان محل زیارت شیعیان و سایر مذاهب و علاقه‌مندان اهل‌بیت(علیه‌السلام) است. | |||
قبر مطهر '''ابراهیم فرزند رسول اکرم((صلی الله علیه و آله و سلم)''' که در سال هشتم هجرت متولد شده و ۱۸ ماه عمر کرده و در هجدهم ماه رجب دار فانی را وداع گفته در قبرستان بقیع است. | |||
'''[[ام البنین|حضرت ام البنین]]''' که نام مقدس فاطمه است، همسر مکرم علی ابن ابی‌طالب امیرمومنان(علیه‌السلام) و مادر حضرت باب الحوائج ابوالفضل(علیه‌السلام) که در روز [[عاشورا]] فرزندانش جانشان را فدای عزیز [[فاطمه بنت محمد (زهرا)|زهرا(سلام الله عِلِیها)]] نمودند، قبر شریفش در قبرستان بقیع است. | |||
قبر شریف '''فاطمه بنت اسد'''، والده ماجده حضرت امیرالمومنان(علیه‌السلام) که دارای مقامات عالیه و از عظمت بسیاری برخوردار بود، کنار ائمه(علیه‌السلام) در قبرستان بقیع است. | |||
قبر شریف '''حضرت زینب(سلام الله عِلِیها)'''، '''حضرت ام الکلثوم'''، '''حضرت رقیه''' دختران حضرت رسول(صلی الله علیه و آله و سلم) که در محل مشخصی قرار دارد، در قبرستان بقیع است. قبر مقدس '''حضرت عقیل بن ابی‌طالب و عبدالله بن جعفر طیار و اسماعیل بن امام جعفر صادق(علیه‌السلام)''' در قبرستان بقیع است. | |||
قبور زوجات رسول الله در یک محل مشخص در داخل قبرستان بقیه است. '''عباس عموی پیامبر(صلی الله علیه و آله و سلم)''' و بسیاری از اصحاب و یاران و خویشان پیغمبر گرامی اسلام در همین قبرستان مقدس مدفون هستند. محتمل است که قبر مطهر صدیقه طاهره کنار قبور شریف چهار امام معصوم باشد. | |||
[[بیت الاحزان]] یا قبه الحزن در شمال قبور ائمه قرار داشته و محل گریه حضرت زهرا(سلام الله عِلِیها) پس از رحلت پدرش بوده است. | |||
<br> | <br> | ||
از امیرالمومنین(علیه‌السلام) روایت است: هر کس به قبرستان برای زیارت اهل قبور برود، خداوند متعال ثواب پنجاه سال عبادت به او عطا فرماید و گناه پنجاه ساله او و والدینش را ببخشد. | |||
در همین حال، شهدای واقعه حره و شهدای [[غزوه احد]] هم در قبرستان بقیع دفع شده‌اند. در قبرستان بقیع بیش از ده هزار نفر از صحابه، تابعان، قراء، سادات بنی‌هاشم و نوادگان ائمه مدفون شده‌اند. | |||
از امیرالمومنین ( | |||
در همین حال، شهدای واقعه حره و شهدای [[غزوه احد]] هم در قبرستان بقیع دفع | |||
اولین مهاجری که از دنیا رفت، عثمان بن مظعون بود که پیامبر گرامی اسلام در تشییع جنازه او شرکت کردند و فرمودند: خوشا به حالت که دنیا تو را نپوشانید و تو نیز خود را به دنیا نپوشاندی. | اولین مهاجری که از دنیا رفت، عثمان بن مظعون بود که پیامبر گرامی اسلام در تشییع جنازه او شرکت کردند و فرمودند: خوشا به حالت که دنیا تو را نپوشانید و تو نیز خود را به دنیا نپوشاندی. | ||
[[ | قبر [[سعد بن معاذ]]، مرد والامقام از یاران وفادار پیامبر گرامی اسلام که در جنگها همراه حضرت بود و گاهی نیز نیز مورد اصابت قرار می‌گرفت. نافع (از جمله قرا بزرگ) و [[ابوسعید خدری]] (از صاحبه بزرگ) و از هواداران امیرالمومنین(علیه‌السلام) نیز در قبرستان بقیع است. | ||
[[ | |||
[[رده: | از بعضی از روایت استفاده می‌شود که سر مبارک حضرت امام حسین(علیه‌السلام) کنار قبور ائمه شیعه مدفون شده است. در محل قبر حضرت ام النبین که در ضلع شمالی قبرستان بقیع واقع شده، دو قبر دیگر نیز که قبرهای عمه‌های رسول الله یعنی عاتکه و حضرت صفیه هستند، قرار گرفته است. | ||
== پانویس == | |||
{{پانویس}} | |||
[[رده:مکان‌ها]] | |||
نسخهٔ کنونی تا ۳۰ اکتبر ۲۰۲۳، ساعت ۱۴:۴۸
قبرستان بقیع یا بهشت بقیع نام آرامگاهی در عربستان است که در بین مسلمانان ایرانی قبرستانی مظلوم محسوب می‌شود که بدون سایبان است و تنها می‌توان آن را از دور زیارت کرد. بنابر احادیث و روایات، امامان بزرگواری در این قبرستان مدفون شده‌اند و حتی گفته می‌شود که قبر حضرت فاطمه زهرا (سلام الله عِلِیها)، مادر بزرگوار ائمه(علیه السلام) نیز در این قبرستان است.
درباره قبرستان بقیع
بقیع در لغت به معنای زمین وسیعی است که در آن درختهای فراوان با ریشه‌های درخت باشد. این قبرستان در طرف شرق مدینه واقع است و از مقدس‌ترین قبرستان‌هایی است که جهان شاهد عظمت آن بوده و هست، زیرا این سرزمین مقدس که جز ویرانه‌ای انباشته به خاک نیست و بدون سایبان و بدون چراغ است، اجساد مطهر اهل‌بیت پیامبر گرامی را در آغوش خاک‌های خود گرفته است. قبر چهار امام بزرگوار شیعه با نهایت مظلومیت در یک محوطه بی در و پیکر به مساحت ۳۲ متر مربع در قبرستان بقیع مشهود است.[۱]
نام دیگر بقیع
علت اینکه بقیه را بقیع الغرقد نامیده‌اند، آن است که نوعی درخت خاردار در این گورستان می‌روئیده که نامش غرقد بوده، از این رو به بقیع الغرقد معروف شده است.
بقیه تا یکصد سال قبل دیوار و حصاری نداشته اما اکنون با دیواری بلند محصور گشته و از گذشته تاکنون مسلمانان از هر فرقه و مذهب، پس از زیارت رسول خدا(صلی الله علیه و آله و سلم) به اینجا آمده و اهل‌بیت(علیه السلام) را زیارت می‌کنند.
تاریخچه قبرستان بقیع
پیش از اسلام
درباره وجود قبرستانی به نام بقیع، پیش از اسلام، سند و روایتی در دست نیست. کهن‌ترین اثر ادبی در این زمینه، شعر عمرو بن النعمان البیاضی از سران خزرج و انصار مدینه است که از قتل دوستانش میان دو بوستان عقیق در ده میلی مدینه و بقیع الغرقد، یاد کرده است. ابن اثر ذیل عنوان «یوم البقیع» از درگیری اوس و خزرج در این مکان و پیروزی اوسی‌ها یاد می‌کند. یهودیان یثرب نیز مردگان خود را در بوستانی به نام حش کوکب در جنوب شرقی بقیع، به خاک می‌سپرده‌اند. از گیاهان بقیع برای چرای شتران و گوسفندان نیز استفاده می‌شده است[۲].
ظهور اسلام و دوره خلفا
با هجرت پیامبر(صلی الله علیه و آله) به مدینه و تأسیس حکومت اسلامی، یکی از نیاز‌های مسلمانان، آرامستانی برای دفن اموات بود که این مهم از سوی رسول خدا تعیین شد. به ویژه آن که پیامبر(صلی الله علیه و آله و سلم)، گورستان مشرکان را تسطیح کرده و مسجد مدینه مسجد النبی(صلی الله علیه و آله و سلم) را بنا نهاده بود.
عثمان بن مظعون، نخستین مسلمان از مهاجرین و اسعد بن زراره خزرجی نخستین مسلمان از انصار در بقیع الغرقد دفن شدند. البته روایت‌های تاریخی نشان می‌دهد این بوستان تنها برای دفن مردگان به کار گرفته نشده و افرادی به ویژه از مهاجرین در آن خانه ساخته‌اند و این خانه‌ها بعد‌ها به آرامگاه خانوادگی یا محل دفن شخصیت‌های مهم تبدیل شده است.
گفته شده پیامبر این زمین‌ها را برای خانه‌سازی، تقطیع کرده و در اختیار مهاجران قرار داده است. یکی از مشهورترین خانه‌های بقیع در آن دوره خانه عقیل بن ابی‌طالب بوده است. خانه‌های کوچک و آلاچیق‌هایی نیز در آنجا ساخته شده که مردگان را در آن دفن کرده‌اند. همچنین هر قبیله‌ای مکانی برای دفن اموات خود در بقیع معین کرده است.
دوره امویان (۴۱ تا ۱۳۲ق)
زمین و بوستان بقیع در زمان امویان نیز مورد توجه مردم بوده است و در ادامه توسعه شهر مدینه، افرادی در آنجا خانه ساخته‌اند. همچنان که دفن اموات در بقیع نیز ادامه داشته است. محمد حنفیه در زمان عبدالملک بن مروان در بقیع خانه‌ای ساخته و خود نیز در بقیع دفن شده است. خانه ابن افلح، خانه محمد بن زید، خانه سعید بن عثمان و ده‌ها خانه دیگر نیز در بقیع ساخته شده و در طول زمان، خرید و فروش و تعمیر شده است. همچنین با توجه به اینکه از دفن خلیفه سوم در بقیع جلوگیری شده بود و وی در قبرستان یهودیان، حش کوکب دفن شد، در زمان مروان بن حکم والی مدینه، دیوار میان بقیع و حش کوکب، برداشته شد و سنگ قبر عثمان بن مظعون که به دست پیامبر نصب شده بود بر روی قبر عثمان بن عفان، منتقل گردید.
خانه امام سجاد(علیه‌السلام) نیز در منطقه بقیع قرار داشته است که گویا همان خانه عقیل یا امام علی(علیه‌السلام) بوده که تعمیر شده است.
دوره عباسیان (۱۳۱ تا ۶۵۶ق)
با توجه به دفن عباس بن عبدالمطلب عموی پیامبر((صلی الله علیه و آله و سلم) در خانه عقیل و نیز دفن امام حسن(علیه‌السلام)، امام سجاد(علیه‌السلام) و امام باقر(علیه‌السلام) در آنجا، بنی عباس با سیاست مخالفت با آثار بنی‌امیه و جلب موافقت علویان به ویژه بنی الحسن، به ساخت و تعمیر این بنا پرداختند و آن را مسجد و زیارت‌گاه کردند.
این گونه مشهور است که هارون الرشید (حکومت: ۱۷۰ تا ۱۹۳) نیز در ساخت و تعمیر این بارگاه، نقش داشته است.
دوره سلجوقیان
اما منابع تاریخی از بازسازی مقبره ائمه بقیع در دوره سلجوقیان خبر می‌دهند. مجدالملک ابوالفضل اسعد بن محمد بن موسی البراوستانی القمی (۴۹۲ق)، وزیر شیعه برکیارق سلجوقی (د۴۹۸ق)، معماری قمی را برای ساخت قبه ائمه بقیع، مأمور می‌کند، اما سرانجام این معمار پس از کشته شدن وزیر، با نیرنگ امیر مدینه (د۴۹۵ق) به قتل می‌رسد. عبدالجلیل قزوینی در حدود سال‌های ۵۵۵ تا ۵۵۹ ق می‌نویسد: «هنوز آثار خیرات او در حرمین مکه و مدینه ظاهر است و در مشاهد ائمه علوی و سادات فاطمی، احسان‌های او متواتر است از اوقاف و شمع سوختن... و قبه حسن بن علی و عباس عبدالمطلب پدر خلفا که آنجا مدفون است.
اما قاضی نورالله شوشتری، ضمن تأیید این مطلب می‌افزاید: «.. و چهارطاق عثمان بن مظعون اهل‌سنت چنان پندارند که مقام عثمان بن عفان است که او بنا کرده...»
دوره ایلخانان (۶۵۴ تا ۷۵۰ق)
با فتح بغداد پایتخت عباسیان، این حکومت به دست مغول‌ها سرنگون شد؛ خاندان عباسی به مصر رفتند و حکومت ممالیک در قاهره، شکل گرفت. ابن بطوطه (۷۰۳ تا ۷۷۹ق) در این دوره در سال ۷۲۵ق به مکه و مدینه سفر کرده و از بقیع گزارش داده است.
او از قبر صفیه دختر عبدالمطلب، عمه پیغمبر((صلی الله علیه و آله و سلم) و مادر زبیر بن عوام، قبر ابوعبدالله مالک بن انس که گنبد کوچکی دارد، قبر ابراهیم فرزند پیغمبر((صلی الله علیه و آله و سلم) که گنبد سپیدی دارد، قبر عبدالرحمن بن عمر بن خطاب معروف به ابی شحمه، قبور عقیل بن ابی‌طالب و عبدالله بن جعفر بن ابی‌طالب معروف به ذوالجناحین، مقبره زنان پیغمبر(صلی الله علیه و آله و سلم)، مقبره عباس بن عبدالمطلب عم پیغمبر(صلی الله علیه و آله و سلم) و حسن بن علی بن ابی‌طالب(علیه‌السلام) با گنبدی استوار و صندوقی چوبین با صفحات برنجین و مرصع، قبر عثمان بن عفان و فاطمه بنت اسد، خبر می‌دهد و معتقد است قبور بسیاری از مهاجرین و انصار و صحابه دیگر نیز در بقیع واقع شده و بیشتر آنها شناخته نیست.
دوره عثمانیان (۶۹۸ تا ۱۳۳۷)
سمهودی متوفای ۹۱۱ ق از سازه‌ای به دستور المنصور بالله بدون تاریخ ساخت و نیز المسترشد بالله به سال ۵۹۰ ق خبر می‌دهد و از تزئینات قبر عباس و امام حسن(علیه‌السلام) گزارش داده است.
در سال ۹۹۶ ق در مدینه زلزله آمده و احتمالا خساراتی را نیز به بقیع زده است چنان‌که مسجد نبوی نیز خسارت دیده است.
آل‌سعود و قبرستان بقیع
اندیشه وهابی و تخریب قبور و شرک دانستن زیارت قبور و توسل به ارواح اولیاءالله اگرچه در تاریخ اسلام سابقه داشته اما ابن تیمیه و سپس عبدالوهاب نجدی آن را گسترش داده‌اند[۳].
وهابیان حجاز یک بار در ۱۲۲۰ به مدینه یورش بردند که دولت وقت عثمانی (سلطان محمود دوم) فرمان سرکوبی آنان را در ذی‌القعده ۱۲۲۲ خطاب به محمد علی پاشا، والی مصر صادر کرد[۴]. آنان سرانجام فتنه وهابیان را در چهارشنبه ۸ ذی‌القعده ۱۲۳۳ق سرکوب ساخته و آثار تخریبی را بازسازی کردند[۵].
وهابیان بار دیگر در صفر ۱۳۴۴ قمری به مدینه حمله کردند و با بدعت شمردن بنای بر قبور و زیارت، به تخریب اماکن مذهبی پرداختند. این تخریب‌ها اعتراضات شدیدی را در کشورهای مسلمان از جمله ایران برانگیخت. آیت‌الله مدرس در مجلس ایران برای مقابله با این عمل تلاش کرد و موضوع تشکیل کمیسیونی را برای بررسی موضوع مطرح ساخت[۶].
همچنین دولت ایران ۱۶ صفر سال ۱۳۴۴ق (۱۳۰۴ش) را به مناسبت هتک حرمت به بقیع عزای عمومی اعلام کرد[۷].
دولت سعودی برای پیشگیری از خشم مسلمانان و توجیه تخریب اماکن مذهبی، نمایندگان دولت‌های مسلمان را به مکه فراخواند. از ایران هیأتی مرکب از غفار خان جلال السلطنه، وزیر مختار ایران در مصر و حبیب الله خان هویدا در ۲۴ شهریور ۱۳۰۴ش (۲۶ صفر ۱۳۴۴) وارد جده شد. با ترفندهای دولت سعودی و عدم پیگیری جدی از سوی مقام‌های کشورهای اسلامی، این قضیه مسکوت ماند[۸].
در رمضان همان سال مفتی وهابیان، شیخ عبدالله بُلَیهد، از مکه وارد مدینه شد و برای تخریب قبور زمینه‌سازی کرد. بدین ترتیب در ۸ شوال ۱۳۴۵ق، بقعه‌های بقیع تخریب گردید[۹].
شیعیان در سالگشت این واقعه که با عنوان یوم الهدم شهرت یافته مجالسی برگزار می‌کنند و به مرثیه‌خوانی و یادآوری حادثه تخریب بقیع می‌پردازند. عدم بازسازی اماکن تخریب شده بقیع، تا سال‌ها مانع آن شد که حکومت ایران، دولت سعودی را به رسمیت بشناسد و پس از آن نیز این مسئله، تا مدتها موجب تیرگی روابط طرفین بود[۱۰].
در نهایت ۱۰ ماه مهر ۱۳۰۵ مطابق ۲۵ ربیع‌الاول ۱۳۴۵، پیشنهاد تشکیل کمسیون در مجلس ایران به تصویب می‌رسد. کمیسیونی مرکب از دوازده نفر منتخبه از شعب شش‌گانه مجلس تحت عنوان (کمیسیون حرمین شریفین) تشکیل و با شرکت دولت در قضیه ظهور طائل وهابیه و تجاوزات مستقیم و غیرمستقیم آنها و تعیین تکلیف آتیه خطه حجاز مطالعات لازمه نموده نتیجه را به مجلس اطلاع دهند کمیسیون مزبور به توسط دولت می‌تواند لدی‌الاقتضا با مقامات روحانیت و دول اسلامی مذاکره نموده نشریات آنها را جلب نمایند عضویت کمیسیون مزبور مانع عضویت دو کمیسیون دیگر مجلس نخواهدبود[۱۱].
بزرگان مدفون در بقیع
در این قبرستان، سبط اکبر رسول گرامی اسلام حضرت امام حسن مجتبی(علیه‌السلام) امام دوم شیعیان جهان، حضرت علی بن الحسین امام چهارم شیعیان جهان، حضرت محمد بن علی(علیه‌السلام) امام پنجم شیعیان، حضرت جعفربن محمد(علیه‌السلام) امام ششم شیعیان مدفون هستند و قبر شریف و بدون ضریح آنان محل زیارت شیعیان و سایر مذاهب و علاقه‌مندان اهل‌بیت(علیه‌السلام) است.
قبر مطهر ابراهیم فرزند رسول اکرم((صلی الله علیه و آله و سلم) که در سال هشتم هجرت متولد شده و ۱۸ ماه عمر کرده و در هجدهم ماه رجب دار فانی را وداع گفته در قبرستان بقیع است.
حضرت ام البنین که نام مقدس فاطمه است، همسر مکرم علی ابن ابی‌طالب امیرمومنان(علیه‌السلام) و مادر حضرت باب الحوائج ابوالفضل(علیه‌السلام) که در روز عاشورا فرزندانش جانشان را فدای عزیز زهرا(سلام الله عِلِیها) نمودند، قبر شریفش در قبرستان بقیع است.
قبر شریف فاطمه بنت اسد، والده ماجده حضرت امیرالمومنان(علیه‌السلام) که دارای مقامات عالیه و از عظمت بسیاری برخوردار بود، کنار ائمه(علیه‌السلام) در قبرستان بقیع است.
قبر شریف حضرت زینب(سلام الله عِلِیها)، حضرت ام الکلثوم، حضرت رقیه دختران حضرت رسول(صلی الله علیه و آله و سلم) که در محل مشخصی قرار دارد، در قبرستان بقیع است. قبر مقدس حضرت عقیل بن ابی‌طالب و عبدالله بن جعفر طیار و اسماعیل بن امام جعفر صادق(علیه‌السلام) در قبرستان بقیع است.
قبور زوجات رسول الله در یک محل مشخص در داخل قبرستان بقیه است. عباس عموی پیامبر(صلی الله علیه و آله و سلم) و بسیاری از اصحاب و یاران و خویشان پیغمبر گرامی اسلام در همین قبرستان مقدس مدفون هستند. محتمل است که قبر مطهر صدیقه طاهره کنار قبور شریف چهار امام معصوم باشد.
بیت الاحزان یا قبه الحزن در شمال قبور ائمه قرار داشته و محل گریه حضرت زهرا(سلام الله عِلِیها) پس از رحلت پدرش بوده است.
از امیرالمومنین(علیه‌السلام) روایت است: هر کس به قبرستان برای زیارت اهل قبور برود، خداوند متعال ثواب پنجاه سال عبادت به او عطا فرماید و گناه پنجاه ساله او و والدینش را ببخشد.
در همین حال، شهدای واقعه حره و شهدای غزوه احد هم در قبرستان بقیع دفع شده‌اند. در قبرستان بقیع بیش از ده هزار نفر از صحابه، تابعان، قراء، سادات بنی‌هاشم و نوادگان ائمه مدفون شده‌اند.
اولین مهاجری که از دنیا رفت، عثمان بن مظعون بود که پیامبر گرامی اسلام در تشییع جنازه او شرکت کردند و فرمودند: خوشا به حالت که دنیا تو را نپوشانید و تو نیز خود را به دنیا نپوشاندی.
قبر سعد بن معاذ، مرد والامقام از یاران وفادار پیامبر گرامی اسلام که در جنگها همراه حضرت بود و گاهی نیز نیز مورد اصابت قرار می‌گرفت. نافع (از جمله قرا بزرگ) و ابوسعید خدری (از صاحبه بزرگ) و از هواداران امیرالمومنین(علیه‌السلام) نیز در قبرستان بقیع است.
از بعضی از روایت استفاده می‌شود که سر مبارک حضرت امام حسین(علیه‌السلام) کنار قبور ائمه شیعه مدفون شده است. در محل قبر حضرت ام النبین که در ضلع شمالی قبرستان بقیع واقع شده، دو قبر دیگر نیز که قبرهای عمه‌های رسول الله یعنی عاتکه و حضرت صفیه هستند، قرار گرفته است.
پانویس
- ↑ برگرفته شده از مقاله همه چیز درباره قبرستان بقیع
- ↑ برگرفته شده از مقاله قبرستان بقیع
- ↑ نجمی، تاریخ حرم ائمه، ۱۳۸۰، بخش پیشگفتار
- ↑ المحامی، محمد فریدبک، تاریخ الدولة العلیة العثمانیة، بیروت ۱۴۰۸ق، ص۴۰۶
- ↑ پنجاه سفرنامه، ج۳، ص۱۹۶.
- ↑ جلسه: ۱۹۳ صورت مشروح مجلس یوم هشتم شهریور هزار و سیصد و چهار مطابق ۱۰ صفر ۱۳۴۴
- ↑ مکی، مدرس قهرمان آزادی، ۱۳۵۹ش، ج۲ ص۶۸۲
- ↑ تخریب و بازسازی بقیع، ص۵۸.
- ↑ نجمی، تاریخ حرم ائمه، ۱۳۸۰ش، ص۵۱
- ↑ اسناد روابط ایران و عربستان سعودی (۱۳۰۴-۱۳۵۷ش)، ص۶۱، ش۱۸، ۱۲نیسان ۱۹۲۵م.
- ↑ صورت مشروح مجلس یکشنبه دهم مهر ماه ۱۳۰۵ مطابق بیست و پنجم ربیع‌الاول ۱۳۴۵