بصره: تفاوت میان نسخهها
بدون خلاصۀ ویرایش |
بدون خلاصۀ ویرایش |
||
| (۲۲ نسخهٔ میانی ویرایش شده توسط ۴ کاربر نشان داده نشد) | |||
| خط ۱: | خط ۱: | ||
<div class="wikiInfo">[[پرونده:بصره.jpg|جایگزین=بصره|بصره]]</div> | |||
'''شهر بَصرَه''' نخستین شهر اسلامی ساخته شده در [[عراق]] است که در سال 14 هـ. ق تأسیس شد و زمان ساختن آن شش ماه قبل از تأسیس [[کوفه]] بوده است. این شهر در آغاز محل استقرار لشکریان [[اسلام]] بود و گویند که این شهر بر بقایای پادگان ایرانیان، در منطقهای به نام <big>الخربیه</big> ساخته شده است و در کنار آن بقایای شهر کهن <big>طریدون</big> قرار دارد و ظاهراً یکی از شهرهای تمدن بابل و یا آشور بوده است. شهر بصره نقش مهمی در تاریخ و [[علوم اسلامی]] ایفا کرده و مرکز یکی از مدارس مهم [[فقه]] و [[کلام]] و [[زبان عربی]] به شمار میرفته است. | |||
بَصره (به عربی: محافظة بصره) بندری تاریخی در [[بین النهرین]] سفلی، در ساحل اروندرود و در جنوب شرقی [[عراق]] که مهمترین بندر رودخانهای و دومین شهر بزرگ این کشور از جهت وسعت پس از بغداد به شمار میآید. این بندر به سبب مجاورت با [[خلیج فارس]] از اهمیت اقتصادی، سیاسی و نظامی برخوردار است. | |||
بَصره نام یکی از استانهای هجدهگانه کشور عراق است. استان بصره یگانه استان عراق است که به خلیج فارس و دریا دسترسی دارد و به همین دلیل میتوان گفت اهمیت استراتژیک فراوانی دارد. | |||
[[ | بصره در جنوب عراق واقع شده و با کشورهای [[ایران]] و [[کویت]] مرز بینالمللی دارد. شهر بصره دومین شهر بزرگ عراق پس از [[بغداد]] است و بیش از ۲ میلیون نفر جمعیت دارد. | ||
== وجه تسمیه == | |||
معنای لغوی بصره، زمین سخت، سنگلاخ و پرسنگریزه است. نام قدیمی آن منطقه، خریبه، تَدمُر و مؤتفکه بوده است. به کوفه و بصره، عراقین هم میگفتند. بصره در سال 14 هجری در زمان عمر بن خطاب بنا شد. بنای آن شش ماه قبل از کوفه بود. مدتی هم پایتخت امویان شد. لقبهای قبة الاسلام و خزانة العرب هم به آن دادهاند<ref> درباره بنای بصره و تاریخچه و جغرافیای آن ر. ک: «دایرة المعارف تشیع»، ج 3، ص 262 به بعد، عنوانِ «بصره»</ref>. | |||
== سابقه تاریخی بصره قبل از اسلام == | |||
قبل از [[اسلام]] به آن منطقه الیصیر میگفتند. در زمان کلدانیان این شهر دارای نامهایی چون؛ تدمر و تروم و ترون بود. این نامها برگرفته از زبان آرامیهاست که کلدانیان بر این شهر نهادند. | |||
در عهد کورش، عجم به قصد نابودی دولت کلدانی به عراق حمله برد و با تصرف شهرهای عراق دولت کلدانی حاکم بر عراق فرو پاشید. عجم بعد از تسلط بر عراق نام جدید (هستاباد اردشیر) را بر این شهر نهاد. بعد از حمله عجم به عراق به دلیل نبود دولتی مستقل و تاخت و تاز فارسها و دولت [[روم]]، خرابی کامل بر شهر استیلا یافت؛ از این رو نام این شهر را الموتکفه نهادند<ref>صدرحاج سیدجوادی، احمد و کامران فانی و بها الدین خرمشاهی، دائره المعارف تشیع، ج۳، ص۲۶۲</ref>. | |||
== تاریخچه بصره بعد از اسلام == | |||
مردم بصره در آغاز خلافت [[علی بن ابیطالب|حضرت امیرالمؤمنین علی (علیهالسّلام)]]، از پیروان [[عثمان بن عفان]]، خلیفه سوم و از مخالفان امام علی (علیهالسّلام) بودند. از این جهت [[طلحه]] و [[زبیر]] و [[عایشه]] به بصره پناه بردند و توانستند مردم بصره را علیه امام بشورانند؛ که در نتیجه [[جنگ جمل]] در سال ۳۶ در حوالی همین شهر به راه افتاد. | |||
در پایان جنگ جمل حضرت علی (علیهالسّلام) وارد بصره شد و در اجتماع عظیم بصریان در مسجد جامع این شهر سخنرانی فرمود. امام در آن خطبه اهل بصره را به شدت سرزنش کرد و آنان را بقایای ثمود خواند. | |||
این سخنان و خطبههای تند دیگر امام، وجدان مردم بصره را بیدار کرد و طولی نکشید که بصره به یکی از مهمترین مراکز شیعه تبدیل شد. از آن تاریخ تا سال ۴۵ [[سال قمری|قمری]]، بصره یکی از کانونهای قیام [[مذهب شیعه|شیعیان]] علیه [[بنی امیه|بنیامیه]] بود. ولی در سال ۴۵ قمری که [[زیاد بن ابیه]] از سوی [[معاویه]] والی بصره شد، کشتار فجیع و تکاندهندهای بین [[علویان|علویین]] و [[مذهب شیعه|شیعیان]] به راه انداخت و بصره را تحت نفوذ کامل امویان در آورد. بصره از آن پس نیز دستخوش دگرگونیهای زیادی شد. | |||
این شهر غیر از واقعه [[جنگ جمل|جمل]] و فاجعه کشتار ابن زیاد، حوادث فراوان دیگری نیز به خود دید که از جمله آنها میتوان به قیام ابراهیم بن عبدالله بن حسن بن علی (علیهالسّلام) اشاره کرد. این قیام که در سال ۱۴۴ قمری روی داد به شهادت ابراهیم و تخریب سه هزار خانه و قطع صد هزار اصله نخل متعلق به [[علویان]] و شیعیان بصره انجامید. این جنایات توسط [[عباسیان|بنی عباس]] جهت انتقام از علویان صورت گرفت. در روایات مربوط به آخر الزمان، از غرق شدن کامل شهر بصره و عدم همراهی مردم این شهر با [[حجت بن حسن (مهدی)|حضرت مهدی (عجلالله تعالی فرجهالشّریف)]] خبر داده شده است<ref>المعارف و المعاریف، ج۱؛ دایرة المعارف الشیعه العامه، ج۶</ref>. | |||
= | == مذاهب شهر بصره == | ||
شیعه به معنای پیرو است که در ادبیات اسلامی بر پیروان علی (علیهالسّلام) و محبان آن حضرت اطلاق میشود، البته این واژه در قرون نخستین بر کسانی که به تقدم علی بن ابیطالب (علیهالسّلام) بر عثمان باور داشتند یا قائل به افضلیت علی (علیهالسّلام) بر خلفا بودند یا اطاعت و پیروی تام از ائمه میکردند نیز اطلاق میشد و گاه افرادی را شیعه میخواندند که جنبه لاهوتی به ائمه میدادند. مقاله حاضر در جستجوی شواهد و قرائنی است که نشان از وجود تشیع در بصره در قرنهای اولیه اسلام (تا سال ۴۰۰ ق) دارد. مورخین عموما این شهر را عثمانی میدانند اما شواهد و قرائن فراوانی نشان میدهد که در سدههای نخست قمری شیعیانی در این شهر سکونت داشتهاند. به نظر نگارنده، حکم به عثمانی مذهب بودن عموم ساکنان بصره میتواند ناشی از تاثیر عثمانیها بر تاریخ نگاری باشد<ref> ↑ پلا، شارل، الجاحظ فی البصره و البغداد و السامرا، ترجمه ابراهیم الکیلانی، ص۲۵۵</ref>. | |||
شیعه به معنای پیرو است که در ادبیات اسلامی بر پیروان علی ( | |||
چون میتوان گفت آغاز و رشد شیعه امامی در بین قبائل عراق از نواحی بصره و کوفه و حله بوده است. در هر حال در بین قبایل مختلف گرایش به شیعه وجود داشته و عده زیادی از اهالی شهر دوستدار اهلبیت بودهاند. بصره امروز هم از جمله شهرهای شیعهنشین عراق میباشد، هر چند اقلیتهای مذهبی دیگری نیز در این شهر زندگی میکنند؛ به هر حال درباره مذهب این شهر دو فرضیه قابل طرح و بررسی است: | چون میتوان گفت آغاز و رشد شیعه امامی در بین قبائل عراق از نواحی بصره و کوفه و حله بوده است. در هر حال در بین قبایل مختلف گرایش به شیعه وجود داشته و عده زیادی از اهالی شهر دوستدار اهلبیت بودهاند. بصره امروز هم از جمله شهرهای شیعهنشین عراق میباشد، هر چند اقلیتهای مذهبی دیگری نیز در این شهر زندگی میکنند؛ به هر حال درباره مذهب این شهر دو فرضیه قابل طرح و بررسی است: | ||
==عثمانی مذهب== | === عثمانی مذهب === | ||
در قرون نخستین این شهر عثمانی مذهب بوده و با امامت علی بن ابیطالب (علیهالسّلام) مخالفت میکرد<ref> متز، آدام، الحضاره الاسلامی فی القرن الرابع، ج۱، ص۷</ref>. | |||
در قرون نخستین این شهر عثمانی مذهب بوده و با امامت علی بن ابیطالب ( | اصمعی معتقد است (البصره کلها عثمانیه)<ref>ابن عبدربه، احمد بن محمد، العقد الفرید، ج۷، ص۲۷۵</ref>. | ||
اصمعی معتقد است (البصره کلها عثمانیه) | حماد بن ابی سلیمان نیز معتقد است این شهر عثمانی بوده است، او میگوید (بصره قطعهای از شام است که در میان ما فرود آمده است). | ||
حماد بن ابی سلیمان نیز معتقد است این شهر عثمانی بوده است، او میگوید (بصره قطعهای از شام است که در میان ما فرود آمده است). | |||
ماسینیون میگوید: (بصره موطن اهل جماعت بود). <ref>ماسینیون، لوئیس، خطط الکوفه و شرح خریطها، ترجمه محمد تقی المصبعی، ص۵۷</ref> | ماسینیون میگوید: (بصره موطن اهل جماعت بود). <ref>ماسینیون، لوئیس، خطط الکوفه و شرح خریطها، ترجمه محمد تقی المصبعی، ص۵۷</ref> | ||
حسین جعفری میگوید: (در بصره به طور کلی جو ضد تشیع حاکم بود). <ref>.جعفری، سیدحسینمحمد، تشیع در مسیر تاریخ، ترجمه محمدتقی آیتاللهی، ص۲۹۳</ref> | حسین جعفری میگوید: (در بصره به طور کلی جو ضد تشیع حاکم بود). <ref>.جعفری، سیدحسینمحمد، تشیع در مسیر تاریخ، ترجمه محمدتقی آیتاللهی، ص۲۹۳</ref> | ||
شارل پلا معتقد است تا زمان مرگ عثمان در بصره | شارل پلا معتقد است تا زمان مرگ عثمان در بصره شیعهای وجود نداشت. | ||
=== شیعی مذهب === | |||
با وجود حاکمیت حاکمان عثمانی این شهر نیز چون شهرهای دیگر شیعه داشته است. مقاله حاضر قصد ندارد وجود عثمانی مذهبان را در بصره نفی کند، بلکه همگام با مورخین معتقد است مذهب غالب در بصره عثمانیگری بوده است، اما در پی آن است با غبارروبی از فرضیه دوم بدون نظر بهگونههای مختلف تشیع شواهد و قرائنی را ارائه نماید که از وجود تشیع در این شهر حکایت دارد. پیشینه تحقیق درباره این موضوع (تشیع بصره) کمتر کند و کاو شده و مطالبی هم که در منابع تاریخی آمده پراکنده و گاه مختصر است، البته کتابهایی مستقل به این بحث پرداختهاند که شمارشان از انگشتان دست تجاوز نمیکند، از جمله: | با وجود حاکمیت حاکمان عثمانی این شهر نیز چون شهرهای دیگر شیعه داشته است. مقاله حاضر قصد ندارد وجود عثمانی مذهبان را در بصره نفی کند، بلکه همگام با مورخین معتقد است مذهب غالب در بصره عثمانیگری بوده است، اما در پی آن است با غبارروبی از فرضیه دوم بدون نظر بهگونههای مختلف تشیع شواهد و قرائنی را ارائه نماید که از وجود تشیع در این شهر حکایت دارد. پیشینه تحقیق درباره این موضوع (تشیع بصره) کمتر کند و کاو شده و مطالبی هم که در منابع تاریخی آمده پراکنده و گاه مختصر است، البته کتابهایی مستقل به این بحث پرداختهاند که شمارشان از انگشتان دست تجاوز نمیکند، از جمله: | ||
شارل پلا صفحاتی از کتاب الجاحظ فی البصره و بغداد و سامرا را به این مهم اختصاص داده است؛ کتاب پلا را دکتر ابراهیم الکیلانی به عربی ترجمه کرده و در سال ۱۴۰۶ق در بصره به زیور چاپ آراست. نوشتار دوم کتاب مختصر البصره فی نصرة الامام الحسین ( | شارل پلا صفحاتی از کتاب الجاحظ فی البصره و بغداد و سامرا را به این مهم اختصاص داده است؛ کتاب پلا را دکتر ابراهیم الکیلانی به عربی ترجمه کرده و در سال ۱۴۰۶ق در بصره به زیور چاپ آراست. نوشتار دوم کتاب مختصر البصره فی نصرة الامام الحسین (علیهالسّلام) است که نزار منصوری تالیف کرده است. منصوری در کتاب خود، نیمنگاهی به تشیع بصره و نقش آنها در قیام عاشورا و خونخواهی سالار شهیدان دارد. این کتاب نیز در سال ۱۴۲۱ق در قم به چاپ رسید. گفتنی است در بعضی منابع سخن از کتبی به میان آمده که از تشیع بصره بحث کردهاند که متاسفانه بهدلایل مختلفی در دسترس ما نیستند<ref> کتاب پلا ترجمعه دکتر ابراهیم الکیلانی</ref>. | ||
مسجد جامع قدیم بصره، یکی از مساجد بزرگ و مهم صدر اسلام در شهر زبیر امروزی، کنار جاده این شهر به بصره امروزی، در کشور عراق قرار دارد و در این مسجد مقام امام علی ( | == مسجد جامع قدیم بصره == | ||
بنای اولیه | مسجد جامع قدیم بصره، یکی از مساجد بزرگ و مهم صدر اسلام در شهر زبیر امروزی، کنار جاده این شهر به بصره امروزی، در کشور عراق قرار دارد و در این مسجد مقام امام علی (علیهالسّلام) قرار دارد. | ||
با این بازسازی، مسجد جامع بصره، به یکی از مساجد بزرگ و مهم صدر اسلام تبدیل شد و تا مدتها، از اهمیت ویژهای برخوردار بود. | بنای اولیه آن را عتبة بن غزوان، در سال ۱۴ ه. ق، از نی درست کرد. اما پس از یک یا دو سال، دچار آتشسوزی شد. به همین علت، [[ابوموسی اشعری]]، دوباره آن را با خشت ساخت. سپس زیاد بن ابیسفیان نیز در دوره ولایت خود بر عراق از سوی معاویه، در سال ۴۵ ه. ق، آن را با گچ و آجر، بازسازی کرد<ref>.سامرائی، ابراهیم، تاریخ مساجد البصره، ص۱۵</ref>. | ||
حضرت علی ( | با این بازسازی، مسجد جامع بصره، به یکی از [[مسجد|مساجد]] بزرگ و مهم صدر اسلام تبدیل شد و تا مدتها، از اهمیت ویژهای برخوردار بود. | ||
حضرت علی (علیهالسّلام) پس از پایان جنگ جمل، به این مسجد بصره وارد شد و در آن، اقامه نماز کرد و خطبهای برای مردم شهر، بیان نمود. همچنین گفته میشود که [[حسن بن علی (مجتبی)|امام حسن (علیهالسّلام)]] نیز به دستور امام علی (علیهالسّلام)، در زمان بازگشت از [[جنگ جمل]]، در این [[مسجد]] [[نماز]] خوانده است. | |||
'''فضایل مسجد جامع بصره''' | '''فضایل مسجد جامع بصره''' | ||
برخی فقها و علمای متقدم شیعه، فضایلی برای این مسجد قائل شدهاند، از جمله شیخ صدوق (رحمه الله) میگوید: | برخی فقها و علمای متقدم شیعه، فضایلی برای این مسجد قائل شدهاند، از جمله [[شیخ صدوق|شیخ صدوق (رحمه الله)]] میگوید: | ||
اعتکاف بهجز در پنج مسجد، جایز نیست که عبارتاند از: مسجد | [[اعتکاف]] بهجز در پنج مسجد، جایز نیست که عبارتاند از: [[مسجد الحرام|مسجدالحرام]]، [[مسجد النبى|مسجدالنبی (صلّیالله علیه وآله)]]، [[مسجد کوفه]]، مسجد مدائن و مسجد بصره و دلیل آن، این است که اینها مساجد جامعی میباشند که امام عادلی در آنها، [[نماز جمعه]] اقامه نموده است<ref>.صدوق، محمد بن علی، المقنع، ص۲۰۹</ref>. | ||
شیخ مفید (رحمه الله) نیز میگوید: | [[شیخ مفید|شیخ مفید (رحمه الله)]] نیز میگوید: | ||
مساجدی که پیامبر یا وصی پیامبری در آنها، [[نماز جمعه]] بجا آورده و برای همین، اعتکاف در آنها جایز است، چهار مسجد است: [[ | مساجدی که پیامبر یا وصی پیامبری در آنها، [[نماز جمعه]] بجا آورده و برای همین، اعتکاف در آنها جایز است، چهار مسجد است: [[مسجدالحرام]] که رسول خدا (صلّیالله علیه وآله) در آنجا نماز جمعه خوانده است، مسجد [[مدینه]] که رسول خدا (صلّیالله علیه وآله) و امیرمؤمنان (علیهالسّلام) در آن نماز جمعه خواندهاند، مسجد کوفه و مسجد بصره که امیرمؤمنان (علیهالسّلام) در آنها، نماز جمعه برپا داشته است<ref>مفید، محمد بن محمد، المقنعه، ص۳۶۳</ref>. | ||
(«والمساجد التی جمع فیها نبی او وصی نبی- فجاز لذلک الاعتکاف فیها- اربعة مساجد، | («والمساجد التی جمع فیها نبی او وصی نبی- فجاز لذلک الاعتکاف فیها- اربعة مساجد، المسجدالحرام، جمع فیه رسول الله (صلّیالله علیه وآله)، ومسجد المدینة، جمع فیه رسول الله (صلّیالله علیه وآله) ایضاً و امیرالمؤمنین (علیهالسّلام)، ومسجد الکوفة جمع فیه امیرالمؤمنین (علیهالسّلام)، ومسجد البصرة جمع فیه امیرالمؤمنین (علیهالسّلام) والمراد بالجمع فیما ذکرناههاهنا صلاة الجمعة بالناس جماعة دون غیرها من الصلوات»)<ref>مفید، محمد بن محمد، المقنعه، ص۳۶۳</ref>. | ||
امروزه مسجد جامع قدیم بصره، تقریباً از بین رفته و تنها بقایای اندکی از آن، در گوشه شمال غربی مسجد، باقی مانده است. اما در محل شبستان آن که به مقام امام علی ( | امروزه مسجد جامع قدیم بصره، تقریباً از بین رفته و تنها بقایای اندکی از آن، در گوشه شمال غربی مسجد، باقی مانده است. اما در محل شبستان آن که به مقام امام علی (علیهالسّلام)، شناخته میشود، مسجد بزرگی با معماری به سبک جدید و غیرمتناسب با بنای قدیمی این مسجد و معماری سنتی عراق، ایجاد شده که دارای گنبد و مناره مربع مرتفعی است. امروزه این مقام، از زیارتگاههای مهم [[شیعه]] در بصره، به شمار میآید و در حال حاضر شیعیان بصره هر سال در روزهای زیارت اربعین امام حسین (علیهالسّلام)، به سمت این مسجد، پیادهروی میکنند<ref> | ||
زیارتگاههای عراق، محمدمهدی فقیه بحرالعلوم، برگرفته از مقاله «مقام امام علی (بصره)» ج۲، ص۱۷۸</ref> | زیارتگاههای عراق، محمدمهدی فقیه بحرالعلوم، برگرفته از مقاله «مقام امام علی (بصره)» ج۲، ص۱۷۸</ref>. | ||
=اماکن دیدنی بصره= | == اماکن دیدنی بصره == | ||
==مسجد جامع بصره== | === مسجد جامع بصره === | ||
این مسجد به مسجد امام علی علیهالسّلام نیز شهرت دارد و نخستین مسجد ساخته شده در عراق است. حضرت علی علیهالسّلام پس از واقعه جمل در این مسجد نماز گزارد و درباره آن پیشگویی نمود که سیل عظیمی این مسجد را غرق خواهد کرد که صدها سال بعد این سیل به وقوع پیوست و این حادثه جزو غیبگوییهای آن حضرت شمرده شد. امروزه از این مسجد تنها قسمتی از گلدسته و باروی آن باقی مانده است. | |||
=== آرامگاه زید بن صوحان === | |||
او از یاران باوفای امیرالمؤمنین علیهالسّلام بود که در سال 36 هـ. ق در جنگ جمل به شهادت رسید و آرامگاهش در <big>کوت الزین</big> بصره قرار دارد. | |||
==آرامگاه زید بن صوحان== | |||
او از یاران باوفای امیرالمؤمنین | |||
=== قبر حسن بصری === | |||
او از تابعین و مشایخ معروف صوفیه است که سال 21 هـ. ق در مدینه به دنیا آمد و سال 110 هـ. ق در بصره درگذشت و بر قبر او بنای کهنی از قرن هفتم با گنبدی مخروطی قرار دارد. | او از تابعین و مشایخ معروف صوفیه است که سال 21 هـ. ق در مدینه به دنیا آمد و سال 110 هـ. ق در بصره درگذشت و بر قبر او بنای کهنی از قرن هفتم با گنبدی مخروطی قرار دارد. | ||
==آرامگاه ملاصدرا== | === آرامگاه ملاصدرا === | ||
صدرالدین شیرازی یکی از علمای برجسته شیعه و از فلاسفه معروف است که در حین سفر حج درگذشت و در یکی از اتاقهای پیرامون قبر حسن بصری به خاک سپرده شد. | صدرالدین شیرازی یکی از علمای برجسته شیعه و از فلاسفه معروف است که در حین سفر حج درگذشت و در یکی از اتاقهای پیرامون قبر حسن بصری به خاک سپرده شد. | ||
==قبر زبیر بن عوام== | === قبر زبیر بن عوام === | ||
زبیر بن عوام عمهزاده پیامبر صلی الله علیه و آله و یکی از رهبران جنگ جمل بود که به همراهی طلحه غائله جمل را برپا کرد، اما در میانه جنگ پشیمان شد و هنگام فرار از میدان جنگ به دست مردی به نام <big>ابن جرموز</big> به قتل رسید. حکومت عثمانی برای گور او که در بیابان بود ساختمانی ساخت که امروزه اطراف آن شهری به نام <big>الزبیر</big> ساخته شده است و این شهر تا بصره 30 کیلومتر فاصله دارد<ref> اماکن زیارتی و سیاحتی عراق، محمدرضا قمی، 84</ref>. | |||
== پانویس == | |||
=پانویس= | {{پانویس}} | ||
{{پانویس | |||
{{شهرها}} | |||
[[رده: | [[رده:شهرها]] | ||
[[رده:شهرهای اسلامی]] | |||
نسخهٔ کنونی تا ۲۸ اکتبر ۲۰۲۴، ساعت ۱۹:۱۳
شهر بَصرَه نخستین شهر اسلامی ساخته شده در عراق است که در سال 14 هـ. ق تأسیس شد و زمان ساختن آن شش ماه قبل از تأسیس کوفه بوده است. این شهر در آغاز محل استقرار لشکریان اسلام بود و گویند که این شهر بر بقایای پادگان ایرانیان، در منطقهای به نام الخربیه ساخته شده است و در کنار آن بقایای شهر کهن طریدون قرار دارد و ظاهراً یکی از شهرهای تمدن بابل و یا آشور بوده است. شهر بصره نقش مهمی در تاریخ و علوم اسلامی ایفا کرده و مرکز یکی از مدارس مهم فقه و کلام و زبان عربی به شمار میرفته است. بَصره (به عربی: محافظة بصره) بندری تاریخی در بین النهرین سفلی، در ساحل اروندرود و در جنوب شرقی عراق که مهمترین بندر رودخانهای و دومین شهر بزرگ این کشور از جهت وسعت پس از بغداد به شمار میآید. این بندر به سبب مجاورت با خلیج فارس از اهمیت اقتصادی، سیاسی و نظامی برخوردار است.
بَصره نام یکی از استانهای هجدهگانه کشور عراق است. استان بصره یگانه استان عراق است که به خلیج فارس و دریا دسترسی دارد و به همین دلیل میتوان گفت اهمیت استراتژیک فراوانی دارد. بصره در جنوب عراق واقع شده و با کشورهای ایران و کویت مرز بینالمللی دارد. شهر بصره دومین شهر بزرگ عراق پس از بغداد است و بیش از ۲ میلیون نفر جمعیت دارد.
وجه تسمیه
معنای لغوی بصره، زمین سخت، سنگلاخ و پرسنگریزه است. نام قدیمی آن منطقه، خریبه، تَدمُر و مؤتفکه بوده است. به کوفه و بصره، عراقین هم میگفتند. بصره در سال 14 هجری در زمان عمر بن خطاب بنا شد. بنای آن شش ماه قبل از کوفه بود. مدتی هم پایتخت امویان شد. لقبهای قبة الاسلام و خزانة العرب هم به آن دادهاند[۱].
سابقه تاریخی بصره قبل از اسلام
قبل از اسلام به آن منطقه الیصیر میگفتند. در زمان کلدانیان این شهر دارای نامهایی چون؛ تدمر و تروم و ترون بود. این نامها برگرفته از زبان آرامیهاست که کلدانیان بر این شهر نهادند. در عهد کورش، عجم به قصد نابودی دولت کلدانی به عراق حمله برد و با تصرف شهرهای عراق دولت کلدانی حاکم بر عراق فرو پاشید. عجم بعد از تسلط بر عراق نام جدید (هستاباد اردشیر) را بر این شهر نهاد. بعد از حمله عجم به عراق به دلیل نبود دولتی مستقل و تاخت و تاز فارسها و دولت روم، خرابی کامل بر شهر استیلا یافت؛ از این رو نام این شهر را الموتکفه نهادند[۲].
تاریخچه بصره بعد از اسلام
مردم بصره در آغاز خلافت حضرت امیرالمؤمنین علی (علیهالسّلام)، از پیروان عثمان بن عفان، خلیفه سوم و از مخالفان امام علی (علیهالسّلام) بودند. از این جهت طلحه و زبیر و عایشه به بصره پناه بردند و توانستند مردم بصره را علیه امام بشورانند؛ که در نتیجه جنگ جمل در سال ۳۶ در حوالی همین شهر به راه افتاد.
در پایان جنگ جمل حضرت علی (علیهالسّلام) وارد بصره شد و در اجتماع عظیم بصریان در مسجد جامع این شهر سخنرانی فرمود. امام در آن خطبه اهل بصره را به شدت سرزنش کرد و آنان را بقایای ثمود خواند. این سخنان و خطبههای تند دیگر امام، وجدان مردم بصره را بیدار کرد و طولی نکشید که بصره به یکی از مهمترین مراکز شیعه تبدیل شد. از آن تاریخ تا سال ۴۵ قمری، بصره یکی از کانونهای قیام شیعیان علیه بنیامیه بود. ولی در سال ۴۵ قمری که زیاد بن ابیه از سوی معاویه والی بصره شد، کشتار فجیع و تکاندهندهای بین علویین و شیعیان به راه انداخت و بصره را تحت نفوذ کامل امویان در آورد. بصره از آن پس نیز دستخوش دگرگونیهای زیادی شد.
این شهر غیر از واقعه جمل و فاجعه کشتار ابن زیاد، حوادث فراوان دیگری نیز به خود دید که از جمله آنها میتوان به قیام ابراهیم بن عبدالله بن حسن بن علی (علیهالسّلام) اشاره کرد. این قیام که در سال ۱۴۴ قمری روی داد به شهادت ابراهیم و تخریب سه هزار خانه و قطع صد هزار اصله نخل متعلق به علویان و شیعیان بصره انجامید. این جنایات توسط بنی عباس جهت انتقام از علویان صورت گرفت. در روایات مربوط به آخر الزمان، از غرق شدن کامل شهر بصره و عدم همراهی مردم این شهر با حضرت مهدی (عجلالله تعالی فرجهالشّریف) خبر داده شده است[۳].
مذاهب شهر بصره
شیعه به معنای پیرو است که در ادبیات اسلامی بر پیروان علی (علیهالسّلام) و محبان آن حضرت اطلاق میشود، البته این واژه در قرون نخستین بر کسانی که به تقدم علی بن ابیطالب (علیهالسّلام) بر عثمان باور داشتند یا قائل به افضلیت علی (علیهالسّلام) بر خلفا بودند یا اطاعت و پیروی تام از ائمه میکردند نیز اطلاق میشد و گاه افرادی را شیعه میخواندند که جنبه لاهوتی به ائمه میدادند. مقاله حاضر در جستجوی شواهد و قرائنی است که نشان از وجود تشیع در بصره در قرنهای اولیه اسلام (تا سال ۴۰۰ ق) دارد. مورخین عموما این شهر را عثمانی میدانند اما شواهد و قرائن فراوانی نشان میدهد که در سدههای نخست قمری شیعیانی در این شهر سکونت داشتهاند. به نظر نگارنده، حکم به عثمانی مذهب بودن عموم ساکنان بصره میتواند ناشی از تاثیر عثمانیها بر تاریخ نگاری باشد[۴].
چون میتوان گفت آغاز و رشد شیعه امامی در بین قبائل عراق از نواحی بصره و کوفه و حله بوده است. در هر حال در بین قبایل مختلف گرایش به شیعه وجود داشته و عده زیادی از اهالی شهر دوستدار اهلبیت بودهاند. بصره امروز هم از جمله شهرهای شیعهنشین عراق میباشد، هر چند اقلیتهای مذهبی دیگری نیز در این شهر زندگی میکنند؛ به هر حال درباره مذهب این شهر دو فرضیه قابل طرح و بررسی است:
عثمانی مذهب
در قرون نخستین این شهر عثمانی مذهب بوده و با امامت علی بن ابیطالب (علیهالسّلام) مخالفت میکرد[۵]. اصمعی معتقد است (البصره کلها عثمانیه)[۶]. حماد بن ابی سلیمان نیز معتقد است این شهر عثمانی بوده است، او میگوید (بصره قطعهای از شام است که در میان ما فرود آمده است).
ماسینیون میگوید: (بصره موطن اهل جماعت بود). [۷] حسین جعفری میگوید: (در بصره به طور کلی جو ضد تشیع حاکم بود). [۸] شارل پلا معتقد است تا زمان مرگ عثمان در بصره شیعهای وجود نداشت.
شیعی مذهب
با وجود حاکمیت حاکمان عثمانی این شهر نیز چون شهرهای دیگر شیعه داشته است. مقاله حاضر قصد ندارد وجود عثمانی مذهبان را در بصره نفی کند، بلکه همگام با مورخین معتقد است مذهب غالب در بصره عثمانیگری بوده است، اما در پی آن است با غبارروبی از فرضیه دوم بدون نظر بهگونههای مختلف تشیع شواهد و قرائنی را ارائه نماید که از وجود تشیع در این شهر حکایت دارد. پیشینه تحقیق درباره این موضوع (تشیع بصره) کمتر کند و کاو شده و مطالبی هم که در منابع تاریخی آمده پراکنده و گاه مختصر است، البته کتابهایی مستقل به این بحث پرداختهاند که شمارشان از انگشتان دست تجاوز نمیکند، از جمله: شارل پلا صفحاتی از کتاب الجاحظ فی البصره و بغداد و سامرا را به این مهم اختصاص داده است؛ کتاب پلا را دکتر ابراهیم الکیلانی به عربی ترجمه کرده و در سال ۱۴۰۶ق در بصره به زیور چاپ آراست. نوشتار دوم کتاب مختصر البصره فی نصرة الامام الحسین (علیهالسّلام) است که نزار منصوری تالیف کرده است. منصوری در کتاب خود، نیمنگاهی به تشیع بصره و نقش آنها در قیام عاشورا و خونخواهی سالار شهیدان دارد. این کتاب نیز در سال ۱۴۲۱ق در قم به چاپ رسید. گفتنی است در بعضی منابع سخن از کتبی به میان آمده که از تشیع بصره بحث کردهاند که متاسفانه بهدلایل مختلفی در دسترس ما نیستند[۹].
مسجد جامع قدیم بصره
مسجد جامع قدیم بصره، یکی از مساجد بزرگ و مهم صدر اسلام در شهر زبیر امروزی، کنار جاده این شهر به بصره امروزی، در کشور عراق قرار دارد و در این مسجد مقام امام علی (علیهالسّلام) قرار دارد. بنای اولیه آن را عتبة بن غزوان، در سال ۱۴ ه. ق، از نی درست کرد. اما پس از یک یا دو سال، دچار آتشسوزی شد. به همین علت، ابوموسی اشعری، دوباره آن را با خشت ساخت. سپس زیاد بن ابیسفیان نیز در دوره ولایت خود بر عراق از سوی معاویه، در سال ۴۵ ه. ق، آن را با گچ و آجر، بازسازی کرد[۱۰]. با این بازسازی، مسجد جامع بصره، به یکی از مساجد بزرگ و مهم صدر اسلام تبدیل شد و تا مدتها، از اهمیت ویژهای برخوردار بود. حضرت علی (علیهالسّلام) پس از پایان جنگ جمل، به این مسجد بصره وارد شد و در آن، اقامه نماز کرد و خطبهای برای مردم شهر، بیان نمود. همچنین گفته میشود که امام حسن (علیهالسّلام) نیز به دستور امام علی (علیهالسّلام)، در زمان بازگشت از جنگ جمل، در این مسجد نماز خوانده است.
فضایل مسجد جامع بصره
برخی فقها و علمای متقدم شیعه، فضایلی برای این مسجد قائل شدهاند، از جمله شیخ صدوق (رحمه الله) میگوید: اعتکاف بهجز در پنج مسجد، جایز نیست که عبارتاند از: مسجدالحرام، مسجدالنبی (صلّیالله علیه وآله)، مسجد کوفه، مسجد مدائن و مسجد بصره و دلیل آن، این است که اینها مساجد جامعی میباشند که امام عادلی در آنها، نماز جمعه اقامه نموده است[۱۱].
شیخ مفید (رحمه الله) نیز میگوید: مساجدی که پیامبر یا وصی پیامبری در آنها، نماز جمعه بجا آورده و برای همین، اعتکاف در آنها جایز است، چهار مسجد است: مسجدالحرام که رسول خدا (صلّیالله علیه وآله) در آنجا نماز جمعه خوانده است، مسجد مدینه که رسول خدا (صلّیالله علیه وآله) و امیرمؤمنان (علیهالسّلام) در آن نماز جمعه خواندهاند، مسجد کوفه و مسجد بصره که امیرمؤمنان (علیهالسّلام) در آنها، نماز جمعه برپا داشته است[۱۲].
(«والمساجد التی جمع فیها نبی او وصی نبی- فجاز لذلک الاعتکاف فیها- اربعة مساجد، المسجدالحرام، جمع فیه رسول الله (صلّیالله علیه وآله)، ومسجد المدینة، جمع فیه رسول الله (صلّیالله علیه وآله) ایضاً و امیرالمؤمنین (علیهالسّلام)، ومسجد الکوفة جمع فیه امیرالمؤمنین (علیهالسّلام)، ومسجد البصرة جمع فیه امیرالمؤمنین (علیهالسّلام) والمراد بالجمع فیما ذکرناههاهنا صلاة الجمعة بالناس جماعة دون غیرها من الصلوات»)[۱۳].
امروزه مسجد جامع قدیم بصره، تقریباً از بین رفته و تنها بقایای اندکی از آن، در گوشه شمال غربی مسجد، باقی مانده است. اما در محل شبستان آن که به مقام امام علی (علیهالسّلام)، شناخته میشود، مسجد بزرگی با معماری به سبک جدید و غیرمتناسب با بنای قدیمی این مسجد و معماری سنتی عراق، ایجاد شده که دارای گنبد و مناره مربع مرتفعی است. امروزه این مقام، از زیارتگاههای مهم شیعه در بصره، به شمار میآید و در حال حاضر شیعیان بصره هر سال در روزهای زیارت اربعین امام حسین (علیهالسّلام)، به سمت این مسجد، پیادهروی میکنند[۱۴].
اماکن دیدنی بصره
مسجد جامع بصره
این مسجد به مسجد امام علی علیهالسّلام نیز شهرت دارد و نخستین مسجد ساخته شده در عراق است. حضرت علی علیهالسّلام پس از واقعه جمل در این مسجد نماز گزارد و درباره آن پیشگویی نمود که سیل عظیمی این مسجد را غرق خواهد کرد که صدها سال بعد این سیل به وقوع پیوست و این حادثه جزو غیبگوییهای آن حضرت شمرده شد. امروزه از این مسجد تنها قسمتی از گلدسته و باروی آن باقی مانده است.
آرامگاه زید بن صوحان
او از یاران باوفای امیرالمؤمنین علیهالسّلام بود که در سال 36 هـ. ق در جنگ جمل به شهادت رسید و آرامگاهش در کوت الزین بصره قرار دارد.
قبر حسن بصری
او از تابعین و مشایخ معروف صوفیه است که سال 21 هـ. ق در مدینه به دنیا آمد و سال 110 هـ. ق در بصره درگذشت و بر قبر او بنای کهنی از قرن هفتم با گنبدی مخروطی قرار دارد.
آرامگاه ملاصدرا
صدرالدین شیرازی یکی از علمای برجسته شیعه و از فلاسفه معروف است که در حین سفر حج درگذشت و در یکی از اتاقهای پیرامون قبر حسن بصری به خاک سپرده شد.
قبر زبیر بن عوام
زبیر بن عوام عمهزاده پیامبر صلی الله علیه و آله و یکی از رهبران جنگ جمل بود که به همراهی طلحه غائله جمل را برپا کرد، اما در میانه جنگ پشیمان شد و هنگام فرار از میدان جنگ به دست مردی به نام ابن جرموز به قتل رسید. حکومت عثمانی برای گور او که در بیابان بود ساختمانی ساخت که امروزه اطراف آن شهری به نام الزبیر ساخته شده است و این شهر تا بصره 30 کیلومتر فاصله دارد[۱۵].
پانویس
- ↑ درباره بنای بصره و تاریخچه و جغرافیای آن ر. ک: «دایرة المعارف تشیع»، ج 3، ص 262 به بعد، عنوانِ «بصره»
- ↑ صدرحاج سیدجوادی، احمد و کامران فانی و بها الدین خرمشاهی، دائره المعارف تشیع، ج۳، ص۲۶۲
- ↑ المعارف و المعاریف، ج۱؛ دایرة المعارف الشیعه العامه، ج۶
- ↑ ↑ پلا، شارل، الجاحظ فی البصره و البغداد و السامرا، ترجمه ابراهیم الکیلانی، ص۲۵۵
- ↑ متز، آدام، الحضاره الاسلامی فی القرن الرابع، ج۱، ص۷
- ↑ ابن عبدربه، احمد بن محمد، العقد الفرید، ج۷، ص۲۷۵
- ↑ ماسینیون، لوئیس، خطط الکوفه و شرح خریطها، ترجمه محمد تقی المصبعی، ص۵۷
- ↑ .جعفری، سیدحسینمحمد، تشیع در مسیر تاریخ، ترجمه محمدتقی آیتاللهی، ص۲۹۳
- ↑ کتاب پلا ترجمعه دکتر ابراهیم الکیلانی
- ↑ .سامرائی، ابراهیم، تاریخ مساجد البصره، ص۱۵
- ↑ .صدوق، محمد بن علی، المقنع، ص۲۰۹
- ↑ مفید، محمد بن محمد، المقنعه، ص۳۶۳
- ↑ مفید، محمد بن محمد، المقنعه، ص۳۶۳
- ↑ زیارتگاههای عراق، محمدمهدی فقیه بحرالعلوم، برگرفته از مقاله «مقام امام علی (بصره)» ج۲، ص۱۷۸
- ↑ اماکن زیارتی و سیاحتی عراق، محمدرضا قمی، 84