خمس: تفاوت میان نسخه‌ها

از ویکی‌وحدت
بدون خلاصۀ ویرایش
 
(۵۷ نسخهٔ میانی ویرایش شده توسط ۶ کاربر نشان داده نشد)
خط ۱: خط ۱:
<div class="wikiInfo">
[[پرونده:خمس.jpg|بی‌قاب|چپ]]
[[پرونده:خمس.jpg|بندانگشتی|خمس]]
'''خُمس''' اصطلاحی فقهی به معنای پرداخت یک پنجم مازاد درآمد سالانه و برخی موارد دیگر مانند معدن و گنج با شروطی که در [[فقه]] آمده است. خُمس از [[فروع دین]] است و آیه ۴۱ [[سوره انفال]] و بیش از ۱۱۰ حدیث در کتاب‌های روایی از آن سخن گفته‌اند.
{| class="wikitable aboutAuthorTable" style="text-align:Right" |+ |
!نام
|خمس
|-
|فروع ین
|[[نماز]] [[روزه]] [[خمس]] • [[زکات]] • [[حج]] • [[جهاد]] • [[امر به معروف]] • [[نهی از منکر]] • [[تولی]] • [[تبری]]
|-
|-
|}
</div>


'''خُمس''' اصطلاحی فقهی به معنای پرداخت یک پنجم مازاد درآمد سالانه و برخی موارد دیگر مانند معدن و گنج با شروطی که در [[فقه]] آمده است. خُمس از [[فروع دین]] است و آیه ۴۱ سوره انفال و بیش از ۱۱۰ حدیث در کتابهای روایی از آن سخن گفته‌اند.
خمس از موضوعات مهم [[فقه|فقه اسلامی]] و به طور خاص فقه امامیه است. محاسبه و پرداخت خمس از تکالیفی است که [[مذهب شیعه|شیعیان]] در طول زندگی به آن عنایتی ویژه دارند.


خمس از موضوعات مهم فقه اسلامی و به طور خاص [[فقه امامیه]] است. محاسبه و پرداخت خمس از تکالیفی است که [[شیعیان]] در طول زندگی به آن عنایتی ویژه دارند.
نیمی از خمس به [[سادات]] فقیر اختصاص دارد و نیم دیگر به عنوان سهم امام در دوران [[غیبت کبری|غیبت امام زمان]] توسط [[مرجع تقلید|مراجع تقلید]] در اموری که با توجه به تاریخ زندگی [[اهل بیت|اهل‌بیت (علیه السلام)]] مورد مصرف خمس تشخیص می‌دهند، هزینه می‌گردد.
 
نیمی از خمس به سادات فقیر اختصاص دارد و نیم دیگر به عنوان سهم امام در دوران غیبت امام زمان توسط [[مراجع تقلید]] در اموری که با توجه به تاریخ زندگی [[اهل بیت(ع)]] مورد مصرف خمس تشخیص می‌دهند، هزینه می‌گردد.


وجوهات حاصل از پرداخت خمس یکی از منابع اصلی مالی [[حوزه‌های علمیه]] و ترویج دین در جامعه اسلامی است.  
وجوهات حاصل از پرداخت خمس یکی از منابع اصلی مالی [[حوزه‌های علمیه]] و ترویج دین در جامعه اسلامی است.  


=خمس از نظر لغت=
== خمس از نظر لغت ==
 
خمس در لغت به معنای<big>یک پنجم</big> و در اصطلاح فقه عبارت از یک پنجم از درآمد و [[غنیمت|غنیمت]] است‌که باید طبق شرایط خاصی پرداخت شود<ref> احکام اقتصادی (ج 1)، ص 19</ref>. پس خُمُس یا خُمس در اصطلاح [[شریعت|شرع]] حقی است‌که خروج آن از مال [[واجب]] بوده و [[بنی هاشم|بنی ‌هاشم]] مستحق آن هستند<ref>مجمع البحرین ج۴، ص۶۶</ref>.
خمس در لغت به معناى <big>یک پنجم</big> و در اصطلاح فقه عبارت از یک پنجم از درآمد و [[غنيمت|غنیمت]] است که باید طبق شرایط خاصى پرداخت شود. <ref> احکام اقتصادى (ج 1)، ص 19</ref> پس خُمُس یا خُمس در اصطلاح شرع حقی است که خروج آن از مال واجب بوده و [[بنی ‌هاشم]] مستحق آن هستند. <ref>مجمع البحرین ج۴، ص۶۶</ref>
 
=خمس در قرآن=


== خمس در قرآن ==
خداوند در آیه زیر وجوب خمس و مصارف آن را به طور فشرده بیان نموده و اهمیت آن را گوش‌زد کرده است:
خداوند در آیه زیر وجوب خمس و مصارف آن را به طور فشرده بیان نموده و اهمیت آن را گوش‌زد کرده است:


«وَاعْلَمُوا أَنَّما غَنِمْتُمْ مِنْ شَیْ ءٍ فَأَنَّ لِلَّهِ خُمُسَهُ وَلِلرَّسُولِ وَلِذِی الْقُرْبى وَالْیَتامی وَالْمَساکِینِ وَابْنِ السَّبِیلِ إِنْ کُنْتُمْ آمَنْتُمْ بِاللَّهِ وَ ما أَنْزَلْنا عَلى عَبْدِنا؛ <ref> سوره انفال، آیه 41</ref> (ای مؤمنان) بدانید که آنچه به شما غنیمت و فایده رسد (کم یا زیاد) خمس (یک پنجم) آن مخصوص خدا و رسول و خویشان او و یتیمان و فقیران و در راه ماندگان است اگر یتیمان به خدا و آنچه بر بنده خود نازل کرده‌ایم دارید».
{{متن قرآن |وَاعْلَمُوا أَنَّما غَنِمْتُمْ مِنْ شَیْ ءٍ فَأَنَّ لِلَّهِ خُمُسَهُ وَلِلرَّسُولِ وَلِذِی الْقُرْبی وَالْیَتامی وَالْمَساکِینِ وَابْنِ السَّبِیلِ إِنْ کُنْتُمْ آمَنْتُمْ بِاللَّهِ وَ ما أَنْزَلْنا عَلی عَبْدِنا |سوره = انفال |آیه = 41 }} (ای مؤمنان) بدانید که آنچه به شما غنیمت و فایده رسد (کم یا زیاد) خمس (یک پنجم) آن مخصوص [[خدا]] و رسول و خویشان او و یتیمان و فقیران و در راه ماندگان است اگر یتیمان به خدا و آنچه بر بنده خود نازل کرده‌ایم دارید».
 
اگر چه متعارف از غنیمت چیزی است که در جنگ از دشمن به دست می‌آید ولی با توجه به گفتار اهل لغت که غنیمت را مطلق سود گرفته‌اند و بر حسب روایات فراوانی که از [[پیغمبر اکرم(ص)]] و ائمه (ع) رسیده آیه خمس شامل فوائد و سودهای دیگر نیز می‌گردد. چنان که پیغمبر اکرم (ص) فرمود: «وَاخراجُ الخُمسِ مِنْ کلِّ مایَملِکُهُ اَحَدٌ مِنَ‌ النّاس؛ <ref>جامع الاحادیث، ج 8، ص 546</ref> خمس از هر چه انسان مالک شود اخراج می‌گردد».


و شخصی از موسی ابن جعفر (ع) پرسید از چه چیز خمس باید داده شود؟ فرمود: «فی کُلِّ ما اَفادَ النّاسُ مِنْ قَلیلٍ اَوْ کَثیرٍ؛ <ref> وسائل، ج 6، باب ‌ص 350، ح 6</ref> در هر چیزی که مردم فائده برند کم باشد یا زیاد (باید خمس آن داده شود.
اگر چه متعارف از غنیمت چیزی است که در [[جنگ]] از دشمن به‌دست می‌آید ولی با توجه به گفتار اهل لغت که غنیمت را مطلق سود گرفته‌اند و بر حسب روایات فراوانی که از [[محمد بن عبد‌الله (خاتم الانبیا)|پیغمبر اکرم (صلی الله علیه وآله وسلم)]] و ائمه (علیه السلام) رسیده آیه خمس شامل فوائد و سودهای دیگر نیز می‌گردد. چنان‌که پیغمبر اکرم (صلی الله علیه وآله وسلم) فرمود: «وَاخراجُ الخُمسِ مِنْ کلِّ مایَملِکُهُ اَحَدٌ مِنَ‌ النّاس<ref>جامع الاحادیث، ج 8، ص 546</ref>؛ خمس از هر چه انسان مالک شود اخراج می‌گردد».


با در نظر گرفتن روش رسول اکرم و امامان معصوم (ع) که خمس را از امور دیگری غیر از غنیمت‌های جنگی نیز می‌گرفته‌اند و موارد فراوانی که نقل شده رسول اکرم (ص) به دادن خمس امر می‌کرد از جمله آن حضرت به طایفه بنی قیس نوشت: «فَاَنتُم اِنْ اَقَمْتُمُ الصَّلوهَ و آتَیتُم الزَّکوهَ و اَعطَیتُم سهمَ اللهِ و الصفِی فَاَنتُمْ آمِنونَ؛ <ref> اسدالغابه، ج 1، ص 328</ref> اگر شما [[نماز]] را به پا دارید و [[زکات]]<ref>ر.ک:مقاله زکات</ref> و خمس بدهید درامانید».
و شخصی از [[موسی بن جعفر (کاظم)|موسی ابن جعفر (علیه السلام)]] پرسید از چه چیز خمس باید داده شود؟ فرمود: «فی کُلِّ ما اَفادَ النّاسُ مِنْ قَلیلٍ اَوْ کَثیرٍ<ref> وسائل، ج 6، باب 8، ‌ص 350، ح 6</ref>؛ در هر چیزی که مردم فائده برند کم باشد یا زیاد (باید خمس آن داده شود)».


و آن حضرت همچنان که افرادی را برای جمع‌آوری زکات می‌فرستاد برای گرفتن خمس نیز مأمورینی را اعزام می‌فرمود: چنان که [[علی (ع)]] را به [[یمن]] اعزام داشت و دستور داد خمس را از آن‌ها بگیرد. <ref> بحارالانوار، ج 21، ص 360</ref> و مردی از بنی‌اسد را نیز مأمور گرفتن خمس کرد. <ref> تفسیر عیاشی، ج 2، ص 93</ref> لذا جای تردید باقی نمی‌ماند که مقصود از آیه خمس لزوم خمس در موارد دیگری از سود علاوه بر غنائم جنگی نیز خواهد بود و با توجه به آن چه ذکر شد و بسیاری از مدارک و روایات دیگر علمای شیعه فتوا داده‌اند که آیه مزبور شامل سودهای دیگری نیز می‌شود و علاوه بر لزوم دادن خمس غنیمت‌های جنگی در شش مورد دیگر (که بعداً بیان می‌شود) نیز دادن خمس را واجب دانسته‌اند.
با در نظر گرفتن روش رسول اکرم و امامان معصوم (علیه السلام) که خمس را از امور دیگری غیر از غنیمت‌های جنگی نیز می‌گرفته‌اند و موارد فراوانی که نقل شده رسول اکرم (صلی الله علیه وآله وسلم) به دادن خمس امر می‌کرد از جمله آن حضرت به طایفه بنی قیس نوشت: «فَاَنتُم اِنْ اَقَمْتُمُ الصَّلوهَ و آتَیتُم الزَّکوهَ و اَعطَیتُم سهمَ اللهِ و الصفِی فَاَنتُمْ آمِنونَ<ref> اسدالغابه، ج ص 328</ref>؛ اگر شما [[نماز]] را به پا دارید و [[زکات]] و خمس بدهید درامانید».


و نکته قابل توجهی که آیه مزبور به آن اشاره کرده است اهمیت خمس می‌باشد که می‌فرماید: «باید خمس سودی که می‌برید بدهید اگر به خدا و آنچه بر بنده خود نازل کرده‌ایم ایمان دارید» و می‌رساند که اگر بر کسی خمس واجب شده و از دادن آن خودداری می‌کند به خدا و آنچه بر [[پیامبر]] نازل شده [[ایمان]] و اعتقاد ندارد. <ref> فروع دين، غلامحسين رحيمي، ص 31</ref>
و آن حضرت هم‌چنان که افرادی را برای جمع‌آوری [[زکات]] می‌فرستاد برای گرفتن خمس نیز مأمورینی را اعزام می‌فرمود: چنان که [[علی بن ابی‌طالب|علی (علیه السلام)]] را به [[یمن]] اعزام داشت و دستور داد خمس را از آنها بگیرد<ref> بحارالانوار، ج 21، ص 360</ref>. و مردی از بنی‌اسد را نیز مأمور گرفتن خمس کرد<ref> تفسیر عیاشی، ج 2، ص 93</ref>. لذا جای تردید باقی نمی‌ماند که مقصود از آیه خمس لزوم خمس در موارد دیگری از سود علاوه بر غنائم جنگی نیز خواهد بود و با توجه به آن چه ذکر شد و بسیاری از مدارک و روایات دیگر علمای شیعه فتوا داده‌اند که آیه مزبور شامل سودهای دیگری نیز می‌شود و علاوه بر لزوم دادن خمس غنیمت‌های جنگی در شش مورد دیگر (که بعداً بیان می‌شود) نیز دادن خمس را واجب دانسته‌اند.


=خمس در روایات=
و نکته قابل توجهی که آیه مزبور به آن اشاره کرده است اهمیت خمس می‌باشد که می‌فرماید: «باید خمس سودی که می‌برید بدهید اگر به خدا و آنچه بر بنده خود نازل کرده‌ایم ایمان دارید» و می‌رساند که اگر بر کسی خمس واجب شده و از دادن آن خودداری می‌کند به خدا و آنچه بر پیامبر نازل شده [[ایمان]] و اعتقاد ندارد<ref> فروع دین، غلامحسین رحیمی، ص 31</ref>.


#[[امام رضا (ع)]] مى فرماید: هیچ مالى حلال نمى گردد مگر از طریقى که خداوند آن را حلال کرده است؛ خمس، پشتوانه ما براى تقویت دین ما و اداره زندگى ما و کمک به دوستان ما است. با خمس، آبروى خود را از کسانى که از قدرتشان بیم داریم، حفظ مى کنیم. پس خمس را از ما دریغ ندارید و خود را از دعاى ما محروم نکنید. <ref> وسائل الشيعه، ج 6، ص 375</ref>
== خمس در روایات ==
#
# [[علی بن موسی (رضا)|امام رضا (علیه السلام)]] می‌فرماید: هیچ مالی [[حلال]] نمی‌گردد مگر از طریقی که خداوند آن را حلال کرده است؛ خمس، پشتوانه ما برای تقویت دین ما و اداره زندگی ما و کمک به دوستان ما است. با خمس، آبروی خود را از کسانی که از قدرتشان بیم داریم، حفظ می‌کنیم. پس خمس را از ما دریغ ندارید و خود را از دعای ما محروم نکنید<ref> وسائل الشیعه، ج 6، ص 375</ref>.
#قالَ‌الباقِر: «لایحلُّ لاَحدٍ ان یَشْتَرِیَ منَ الخُمسِ شَیْئاً حَتّی یَصِلَ الَینا حَقَّنا؛ <ref> وسائل، ج 6، ص 337، ح 4</ref> ابوبصیر می‌گوید: [[امام باقر(ع)]]<ref>ر.ک:مقاله امام باقر (ع)</ref> فرمود: برای هیچ کس حلال نیست که چیزی از خمس (مالی که خمس آن داده نشده) بخرد تا این که حق ما را به ما برساند.
# قالَ‌الباقِر: «لایحلُّ لاَحدٍ ان یَشْتَرِیَ منَ الخُمسِ شَیْئاً حَتّی یَصِلَ الَینا حَقَّنا<ref> وسائل، ج 6، ص 337، ح 4</ref>؛ ابوبصیر می‌گوید: [[محمد بن علی (باقر العلوم)|امام باقر (علیه السلام)]] فرمود: برای هیچ کس حلال نیست که چیزی از خمس (مالی که خمس آن داده نشده) بخرد تا این که حق ما را به ما برساند.
#
# در کافی بسند خود از علی بن ابراهیم از پدرش از ابن ابی عمیر از حسین بن عثمان از سماعه روایت کرده که گفت: از امام ابی الحسن (علیه السلام) از مساله خمس سؤال کردم، حضرت فرمود: خمس در هر فائده ای که مردم می‌برند چه کم و چه زیاد واجب است<ref>کافی، ج 1، ص 545</ref>.
#در کافى بسند خود از على بن ابراهیم از پدرش از ابن ابى عمیر از حسین بن عثمان از سماعه روایت کرده که گفت: از امام ابى الحسن (ع) از مساله خمس سؤال کردم، حضرت فرمود: خمس در هر فائده اى که مردم مى برند چه کم و چه زیاد واجب است . <ref>کافى، ج 1، ص 545</ref>
# [[جعفر بن محمد (صادق)|امام صادق (علیه السلام)]] می‌فرماید: به راستی خداوندی که خدائی جز او نیست چون زکات را برای ما [[حرام]] کرده خمس را برای ما قرار داده است پس زکات را بر ما حرام کرده و خمس را برای ما (دادن خمس به ما) [[واجب]] کرده است و کرامت برای ما حلال است<ref> وسائل، ج 6، ص 337، ح 2</ref>.
#
#[[امام صادق (ع)]]<ref>ر.ک:مقاله امام صادق (ع)</ref> می‌فرماید: به راستی خداوندی که خدائی جز او نیست چون زکات را برای ما حرام کرده خمس را برای ما قرار داده است پس زکات را بر ما حرام کرده و خمس را برای ما (دادن خمس به ما) واجب کرده است و کرامت برای ما حلال است. <ref> وسائل، ج 6، ص 337، ح 2</ref>
#
#ابوبصیر می‌گوید: به امام صادق (ع) عرض کردم: کوچکترین چیزی که بنده را داخل آتش می‌کند چیست؟ فرمود: این است که کسی یک درهم مال یتیم را بخورد و ما یتیم هستیم. <ref> وسائل، ج 6، ص 337، ح 1</ref>
#
#امام زمان (ع) در نامه‌ای که برای محمد ابن عثمان (دومین نایب خاص خود) فرستاد در آن نوشته بود به نام خداوند رحمن و رحیم لعنت خدا و فرشتگان و تمام مردم بر کسی که یک درهم بدون مجوز مال ما را بخورد. <ref>وسائل، ج 6، ص 337، ح 7</ref>
#
#در نامه دیگری که آن حضرت در پاسخ محمد بن عثمان فرستاد نوشت (و اما آنچه پرسیده بودی از عمل کسی که مالی از (خمس) مال‌های ما در دست او است و آن را برای خود حلال دانسته و بدون دستور ما مانند مال خود در آن تصرف می‌کند. هر کس چنین کاری کند ملعون بوده و ما دشمن او هستیم چنان که [[پیغمبر (ص)]] فرمود هر کس چیزی از حق [[اهل بیت]]<ref>ر.ک:مقاله اهل بیت (ع)</ref> مرا حلال شمرد به زبان من و به زبان هر پیغمبر مستجاب الدعوه ملعون خواهد بود. پس هر کس به ما (در ندادن حق) ستم کند از جمله ستمگران به ما خواهد بود و لعنت خداوند بر او است که خداوند می فرماید لعنت خدا بر ستمگران. <ref> وسائل، ج 6، ص 376، ح 6</ref>
#
#محمد بن زید طبری می‌گوید: جمعی از مردم [[خراسان]] خدمت امام رضا (ع) رسیدند و از آن حضرت خواستند که خمس را برای آن‌ها حلال کند آن حضرت فرمود: حلال نمی‌کنم شما به زبان خود را دوست خالص ما معرفی می‌کنید ولی حقی که خدا برای ما قرار داده و ما را برای آن قرار داده که آن خمس است از ما باز می‌دارید و سه بار فرمود نه برای هیچ یک از شما حلال نمی‌کنم. <ref>وسائل، ج 6، ص 376، ح 3</ref>
#


=فلسفه خمس=
== فلسفه خمس ==
احکام اسلامی بر اساس مصلحت ها و مفسده‌هایی است که در ذات موضوعات آنها نهفته است و هیچ گاه این احکام بی حساب مقرر نگردیده است. حکمت و فلسفه بخش قابل ملاحظه‌ای از احکام اسلامی در آیات و روایات توضیح داده شده است؛ بخش دیگر آن را نیز عقل آدمی با کمک علم و تجربه در گذر زمان می‌تواند دریابد. بنابراین وجوب خمس نیز براساس مصلحت یا مصلحت هایی است که در حقیقت آن موجود است. چنان که در برخی از روایات به آن اشاره شده است.


[[احکام اسلامى]] بر اساس مصلحت ها و مفسده هایى است که در ذات موضوعات آن ها نهفته است و هیچ گاه این احکام بى حساب مقرر نگردیده است. حکمت و فلسفه بخش قابل ملاحظه اى از احکام اسلامى در آیات و روایات توضیح داده شده است؛ بخش دیگر آن را نیز عقل آدمى با کمک علم و تجربه در گذر زمان مى تواند دریابد. بنابراین وجوب خمس نیز براساس مصلحت یا مصلحت هایى است که در حقیقت آن موجود است. چنان که در برخى از روایات به آن اشاره شده است.
به عنوان نمونه امام صادق (علیه السلام) درباره علت دریافت خمس از مردم می‌فرمود: «انّی لَاخُذُ مِنْ احَدِکُمُ الدِّرْهَمَ وَ انّی لَمِنْ اکْثَرِ اهْلِ الْمَدینَةِ مالًا، ما اریدُ بِذلِکَ الَّا انْ تُطَهَّرُوا<ref>علل الشرایع، شیخ صدوق، ص 377-378</ref>؛ من با این که از بیشتر اهل [[مدینه|مدینه]] داراترم، یک درهم (خمس) را هم از شما می‌گیرم و از این کار قصدی جز پاک شدن شما ندارم».


به عنوان نمونه امام صادق (ع) درباره علت دریافت خمس از مردم مى فرمود: «انّى لَاخُذُ مِنْ احَدِکُمُ الدِّرْهَمَ وَ انّى لَمِنْ اکْثَرِ اهْلِ الْمَدینَةِ مالًا، ما اریدُ بِذلِکَ الَّا انْ تُطَهَّرُوا؛ <ref>علل الشرايع، شيخ صدوق، ص 377-378</ref> من با این که از بیشتر اهل [[مدينه|مدینه]] داراترم، یک درهم (خمس ) را هم از شما مى گیرم و از این کار قصدى جز پاک شدن شما ندارم».
چنان که از حدیث شریف استفاده می‌شود اهل بیت (علیه السلام) از نظر معیشت و گذران زندگی هیچ نیازی به کمک دیگران ندارند و فلسفه اصلی خمس، اداره حکومتی است که آن بزرگواران باید در رأس آن قرار گیرند و مردم را به سوی پاکی رهنمون شوند. بر همین اساس است که در بعضی از روایات از خمس به عنوان «حق امارت و حکومت» یاد شده است.


چنان که از حدیث شریف استفاده مى شود اهل بیت (ع) از نظر معیشت و گذران زندگى هیچ نیازى به کمک دیگران ندارند و فلسفه اصلى خمس، اداره حکومتى است که آن بزرگواران باید در رأس آن قرار گیرند و مردم را به سوى پاکى رهنمون شوند. بر همین اساس است که در بعضى از روایات از خمس به عنوان «حق امارت و حکومت» یاد شده است.
[[علی بن ابی‌طالب|حضرت علی (علیه السلام)]] می‌فرماید: آن چه خدای عالم از اسباب و راه‌های معیشت و زندگی مخلوقات در [[قرآن]] بیان فرموده پنج چیز است که عبارتند از: جهت امارت و حکومت، عمران و آبادانی، اجاره، تجارت و صدقات؛ اما جهت امارت و حکومت همان خمس است که خداوند تعالی درباره‌اش فرمود: {{متن قرآن |وَاعْلَمُوا انَّما غَنِمْتُمْ مِنْ شَیْ ءٍ فَانَّ لِلَّهِ خُمُسَهُ وَلِلرَّسُولِ وَلِذِی الْقُرْبی وَالْیَتامی وَالْمَساکینِ...|سوره = انفال |آیه = 41}} بدانید هر چیزی را که به غنیمت گرفتید خمس آن از آنِ خداوند، پیامبر، خویشاوندان پیامبر، یتیمان و مسکینان است<ref> وسائل الشیعه، ج 6، ص 341</ref>».


[[حضرت على (ع)]] مى فرماید: آن چه خداى عالم از اسباب و راه هاى معیشت و زندگى مخلوقات در [[قرآن]] بیان فرموده پنج چیز است که عبارتند از: جهت امارت و حکومت، عمران و آبادانى، اجاره، تجارت و صدقات؛ اما جهت امارت و حکومت همان خمس است که خداوند تعالى درباره اش فرمود: «وَاعْلَمُوا انَّما غَنِمْتُمْ مِنْ شَىْ ءٍ فَانَّ لِلَّهِ خُمُسَهُ وَلِلرَّسُولِ وَلِذِى الْقُرْبى وَالْیَتامى وَالْمَساکینِ...؛ بدانید هر چیزى را که به غنیمت گرفتید خمس آن از آنِ خداوند، پیامبر، خویشاوندان پیامبر، یتیمان و مسکینان است». <ref>سوره انفال، آيه 41</ref> <ref> وسائل الشيعه، ج 6، ص 341</ref>
با توجه به این حدیث شریف و آیه شریفه، بر اساس فقه شیعه ، خمس در درجه اول مال خداست<ref>مال خداست؛ یعنی حق خداوند است که خمس دهنده باید آن را در راه خداوند (فی سبیل الله) به مصرف برساند، منت‌ها خداوند همین سهم خود را برای پیغمبر اکرم صلی الله علیه و آله و خاندانش قرار داده و شخص موظف است خمس مال خود را به پیغمبر، امام معصوم ‌علیه‌السلام یا نایب او بپردازد</ref>. که در نظام حکومتی الهی در اختیار مقام رسالت و امامت قرار می‌گیرد و در زمان غیبت به [[ولی فقیه|ولی فقیه]]، [[مجتهد |مجتهد جامع الشرایط]]، عالم بالله و امین بر حلال و حرام الهی سپرده می‌شود تا در راه مصالح مسلمانان، توسعه و ترویج فرهنگ و معارف اسلامی، تبلیغات، ایجاد سازمان‌های دفاعی و غیره مصرف کند. از این رو، اداره شئون مقام [[ولایت|ولایت]]، [[امامت]] و رهبری، تقویت مراکز دینی و اسلامی، تقویت بنیه اقتصادی [[حکومت اسلامی]]، تضمین استقلال آن، رفع محرومیت ها و نیازمندی‌های جامعه (به ویژه [[سادات]]) و... از آثار و برکات خمس خواهد بود.


با توجه به این حدیث شریف و آیه شریفه، خمس در درجه اول مال خداست <ref>مال خداست؛ يعنى حق خداوند است که خمس دهنده بايد آن را در راه خداوند (فى سبيل الله) به مصرف برساند، منت‌ها خداوند همين سهم خود را براى پيغمبر اکرم صلى الله عليه و آله و خاندانش قرار داده و شخص موظف است خمس مال خود را به پيغمبر، امام معصوم عليه السلام يا نايب او بپردازد.</ref> که در نظام حکومتى الهى در اختیار مقام رسالت و امامت قرار مى گیرد و در زمان غیبت به [[ولى فقيه|ولى فقیه]]، [[مجتهد جامع الشرايط|مجتهد جامع الشرایط]]، عالم بالله و امین بر حلال و حرام الهى سپرده مى شود تا در راه مصالح مسلمانان، توسعه و ترویج فرهنگ و معارف اسلامى، تبلیغات، ایجاد سازمان هاى دفاعى و غیره مصرف کند. از این رو، اداره شئون مقام [[ولايت|ولایت]]، [[امامت]] و رهبرى، تقویت مراکز دینى و اسلامى، تقویت بنیه اقتصادى [[حکومت اسلامى]]، تضمین استقلال آن، رفع محرومیت ها و نیازمندى هاى جامعه (به ویژه [[سادات]]) و... از آثار و برکات خمس خواهد بود.
امام رضا (علیه السلام) فرمود: «انَّ الْخُمْسَ عَوْنُنا عَلی دینِنا وَ عَلی عَیالاتِنا وَ عَلی مَوالینا<ref> جامع احادیث الشیعه، ج 8، ص 581</ref>؛ همانا خمس کمکی بر دین (اهداف دینی)، خاندان و دوستان ماست».


امام رضا (ع) فرمود: «انَّ الْخُمْسَ عَوْنُنا عَلى دینِنا وَ عَلى عَیالاتِنا وَ عَلى مَوالینا؛ <ref> جامع احاديث الشيعه، ج ص 581</ref> همانا خمس کمکى بر دین (و اهداف دینى، خاندان و دوستان ماست».
از همین رهگذر، مؤمنان نیز باید برای برپایی و نشر آیین خود مایه بگذارند و با پرداخت خمس اموال خود حکومت اسلامی را در اداره کشور و استقلال آن در تمام زمینه‌های فرهنگی، اقتصادی، سیاسی و نظامی یاری نمایند<ref>احکام اقتصادی (ج 1)، ص 19</ref>.


از همین رهگذر، مؤمنان نیز باید براى برپایى و نشر آیین خود مایه بگذارند و با پرداخت خمس اموال خود حکومت اسلامى را در اداره کشور و استقلال آن در تمام زمینه هاى فرهنگى، اقتصادى، سیاسى و نظامى یارى نمایند. <ref>احکام اقتصادى (ج 1)، ص 19</ref>
== جستارهای وابسته ==
* [[فقه]]
* [[فروع دین]]
* [[سادات]]
* [[زکات]]


=پانویس=
== پانویس ==
{{پانویس|3}}
{{پانویس}}


[[رده:اقتصاد اسلامی]]
[[رده:مفاهیم و اصطلاحات]]
[[رده:اصطلاحات فقهی]]
[[رده:مفاهیم و اصطلاحات اسلامی]]
[[رده:اصطلاحات اسلامی]]
[[رده:فروع دین اسلام]]

نسخهٔ کنونی تا ‏۱۵ مهٔ ۲۰۲۴، ساعت ۱۵:۱۶

خمس.jpg

خُمس اصطلاحی فقهی به معنای پرداخت یک پنجم مازاد درآمد سالانه و برخی موارد دیگر مانند معدن و گنج با شروطی که در فقه آمده است. خُمس از فروع دین است و آیه ۴۱ سوره انفال و بیش از ۱۱۰ حدیث در کتاب‌های روایی از آن سخن گفته‌اند.

خمس از موضوعات مهم فقه اسلامی و به طور خاص فقه امامیه است. محاسبه و پرداخت خمس از تکالیفی است که شیعیان در طول زندگی به آن عنایتی ویژه دارند.

نیمی از خمس به سادات فقیر اختصاص دارد و نیم دیگر به عنوان سهم امام در دوران غیبت امام زمان توسط مراجع تقلید در اموری که با توجه به تاریخ زندگی اهل‌بیت (علیه السلام) مورد مصرف خمس تشخیص می‌دهند، هزینه می‌گردد.

وجوهات حاصل از پرداخت خمس یکی از منابع اصلی مالی حوزه‌های علمیه و ترویج دین در جامعه اسلامی است.

خمس از نظر لغت

خمس در لغت به معناییک پنجم و در اصطلاح فقه عبارت از یک پنجم از درآمد و غنیمت است‌که باید طبق شرایط خاصی پرداخت شود[۱]. پس خُمُس یا خُمس در اصطلاح شرع حقی است‌که خروج آن از مال واجب بوده و بنی ‌هاشم مستحق آن هستند[۲].

خمس در قرآن

خداوند در آیه زیر وجوب خمس و مصارف آن را به طور فشرده بیان نموده و اهمیت آن را گوش‌زد کرده است:

Ra bracket.png وَاعْلَمُوا أَنَّما غَنِمْتُمْ مِنْ شَیْ ءٍ فَأَنَّ لِلَّهِ خُمُسَهُ وَلِلرَّسُولِ وَلِذِی الْقُرْبی وَالْیَتامی وَالْمَساکِینِ وَابْنِ السَّبِیلِ إِنْ کُنْتُمْ آمَنْتُمْ بِاللَّهِ وَ ما أَنْزَلْنا عَلی عَبْدِنا [انفال–41] La bracket.png (ای مؤمنان) بدانید که آنچه به شما غنیمت و فایده رسد (کم یا زیاد) خمس (یک پنجم) آن مخصوص خدا و رسول و خویشان او و یتیمان و فقیران و در راه ماندگان است اگر یتیمان به خدا و آنچه بر بنده خود نازل کرده‌ایم دارید».

اگر چه متعارف از غنیمت چیزی است که در جنگ از دشمن به‌دست می‌آید ولی با توجه به گفتار اهل لغت که غنیمت را مطلق سود گرفته‌اند و بر حسب روایات فراوانی که از پیغمبر اکرم (صلی الله علیه وآله وسلم) و ائمه (علیه السلام) رسیده آیه خمس شامل فوائد و سودهای دیگر نیز می‌گردد. چنان‌که پیغمبر اکرم (صلی الله علیه وآله وسلم) فرمود: «وَاخراجُ الخُمسِ مِنْ کلِّ مایَملِکُهُ اَحَدٌ مِنَ‌ النّاس[۳]؛ خمس از هر چه انسان مالک شود اخراج می‌گردد».

و شخصی از موسی ابن جعفر (علیه السلام) پرسید از چه چیز خمس باید داده شود؟ فرمود: «فی کُلِّ ما اَفادَ النّاسُ مِنْ قَلیلٍ اَوْ کَثیرٍ[۴]؛ در هر چیزی که مردم فائده برند کم باشد یا زیاد (باید خمس آن داده شود)».

با در نظر گرفتن روش رسول اکرم و امامان معصوم (علیه السلام) که خمس را از امور دیگری غیر از غنیمت‌های جنگی نیز می‌گرفته‌اند و موارد فراوانی که نقل شده رسول اکرم (صلی الله علیه وآله وسلم) به دادن خمس امر می‌کرد از جمله آن حضرت به طایفه بنی قیس نوشت: «فَاَنتُم اِنْ اَقَمْتُمُ الصَّلوهَ و آتَیتُم الزَّکوهَ و اَعطَیتُم سهمَ اللهِ و الصفِی فَاَنتُمْ آمِنونَ[۵]؛ اگر شما نماز را به پا دارید و زکات و خمس بدهید درامانید».

و آن حضرت هم‌چنان که افرادی را برای جمع‌آوری زکات می‌فرستاد برای گرفتن خمس نیز مأمورینی را اعزام می‌فرمود: چنان که علی (علیه السلام) را به یمن اعزام داشت و دستور داد خمس را از آنها بگیرد[۶]. و مردی از بنی‌اسد را نیز مأمور گرفتن خمس کرد[۷]. لذا جای تردید باقی نمی‌ماند که مقصود از آیه خمس لزوم خمس در موارد دیگری از سود علاوه بر غنائم جنگی نیز خواهد بود و با توجه به آن چه ذکر شد و بسیاری از مدارک و روایات دیگر علمای شیعه فتوا داده‌اند که آیه مزبور شامل سودهای دیگری نیز می‌شود و علاوه بر لزوم دادن خمس غنیمت‌های جنگی در شش مورد دیگر (که بعداً بیان می‌شود) نیز دادن خمس را واجب دانسته‌اند.

و نکته قابل توجهی که آیه مزبور به آن اشاره کرده است اهمیت خمس می‌باشد که می‌فرماید: «باید خمس سودی که می‌برید بدهید اگر به خدا و آنچه بر بنده خود نازل کرده‌ایم ایمان دارید» و می‌رساند که اگر بر کسی خمس واجب شده و از دادن آن خودداری می‌کند به خدا و آنچه بر پیامبر نازل شده ایمان و اعتقاد ندارد[۸].

خمس در روایات

  1. امام رضا (علیه السلام) می‌فرماید: هیچ مالی حلال نمی‌گردد مگر از طریقی که خداوند آن را حلال کرده است؛ خمس، پشتوانه ما برای تقویت دین ما و اداره زندگی ما و کمک به دوستان ما است. با خمس، آبروی خود را از کسانی که از قدرتشان بیم داریم، حفظ می‌کنیم. پس خمس را از ما دریغ ندارید و خود را از دعای ما محروم نکنید[۹].
  2. قالَ‌الباقِر: «لایحلُّ لاَحدٍ ان یَشْتَرِیَ منَ الخُمسِ شَیْئاً حَتّی یَصِلَ الَینا حَقَّنا[۱۰]؛ ابوبصیر می‌گوید: امام باقر (علیه السلام) فرمود: برای هیچ کس حلال نیست که چیزی از خمس (مالی که خمس آن داده نشده) بخرد تا این که حق ما را به ما برساند.
  3. در کافی بسند خود از علی بن ابراهیم از پدرش از ابن ابی عمیر از حسین بن عثمان از سماعه روایت کرده که گفت: از امام ابی الحسن (علیه السلام) از مساله خمس سؤال کردم، حضرت فرمود: خمس در هر فائده ای که مردم می‌برند چه کم و چه زیاد واجب است[۱۱].
  4. امام صادق (علیه السلام) می‌فرماید: به راستی خداوندی که خدائی جز او نیست چون زکات را برای ما حرام کرده خمس را برای ما قرار داده است پس زکات را بر ما حرام کرده و خمس را برای ما (دادن خمس به ما) واجب کرده است و کرامت برای ما حلال است[۱۲].

فلسفه خمس

احکام اسلامی بر اساس مصلحت ها و مفسده‌هایی است که در ذات موضوعات آنها نهفته است و هیچ گاه این احکام بی حساب مقرر نگردیده است. حکمت و فلسفه بخش قابل ملاحظه‌ای از احکام اسلامی در آیات و روایات توضیح داده شده است؛ بخش دیگر آن را نیز عقل آدمی با کمک علم و تجربه در گذر زمان می‌تواند دریابد. بنابراین وجوب خمس نیز براساس مصلحت یا مصلحت هایی است که در حقیقت آن موجود است. چنان که در برخی از روایات به آن اشاره شده است.

به عنوان نمونه امام صادق (علیه السلام) درباره علت دریافت خمس از مردم می‌فرمود: «انّی لَاخُذُ مِنْ احَدِکُمُ الدِّرْهَمَ وَ انّی لَمِنْ اکْثَرِ اهْلِ الْمَدینَةِ مالًا، ما اریدُ بِذلِکَ الَّا انْ تُطَهَّرُوا[۱۳]؛ من با این که از بیشتر اهل مدینه داراترم، یک درهم (خمس) را هم از شما می‌گیرم و از این کار قصدی جز پاک شدن شما ندارم».

چنان که از حدیث شریف استفاده می‌شود اهل بیت (علیه السلام) از نظر معیشت و گذران زندگی هیچ نیازی به کمک دیگران ندارند و فلسفه اصلی خمس، اداره حکومتی است که آن بزرگواران باید در رأس آن قرار گیرند و مردم را به سوی پاکی رهنمون شوند. بر همین اساس است که در بعضی از روایات از خمس به عنوان «حق امارت و حکومت» یاد شده است.

حضرت علی (علیه السلام) می‌فرماید: آن چه خدای عالم از اسباب و راه‌های معیشت و زندگی مخلوقات در قرآن بیان فرموده پنج چیز است که عبارتند از: جهت امارت و حکومت، عمران و آبادانی، اجاره، تجارت و صدقات؛ اما جهت امارت و حکومت همان خمس است که خداوند تعالی درباره‌اش فرمود: Ra bracket.png وَاعْلَمُوا انَّما غَنِمْتُمْ مِنْ شَیْ ءٍ فَانَّ لِلَّهِ خُمُسَهُ وَلِلرَّسُولِ وَلِذِی الْقُرْبی وَالْیَتامی وَالْمَساکینِ... [انفال–41] La bracket.png بدانید هر چیزی را که به غنیمت گرفتید خمس آن از آنِ خداوند، پیامبر، خویشاوندان پیامبر، یتیمان و مسکینان است[۱۴]».

با توجه به این حدیث شریف و آیه شریفه، بر اساس فقه شیعه ، خمس در درجه اول مال خداست[۱۵]. که در نظام حکومتی الهی در اختیار مقام رسالت و امامت قرار می‌گیرد و در زمان غیبت به ولی فقیه، مجتهد جامع الشرایط، عالم بالله و امین بر حلال و حرام الهی سپرده می‌شود تا در راه مصالح مسلمانان، توسعه و ترویج فرهنگ و معارف اسلامی، تبلیغات، ایجاد سازمان‌های دفاعی و غیره مصرف کند. از این رو، اداره شئون مقام ولایت، امامت و رهبری، تقویت مراکز دینی و اسلامی، تقویت بنیه اقتصادی حکومت اسلامی، تضمین استقلال آن، رفع محرومیت ها و نیازمندی‌های جامعه (به ویژه سادات) و... از آثار و برکات خمس خواهد بود.

امام رضا (علیه السلام) فرمود: «انَّ الْخُمْسَ عَوْنُنا عَلی دینِنا وَ عَلی عَیالاتِنا وَ عَلی مَوالینا[۱۶]؛ همانا خمس کمکی بر دین (اهداف دینی)، خاندان و دوستان ماست».

از همین رهگذر، مؤمنان نیز باید برای برپایی و نشر آیین خود مایه بگذارند و با پرداخت خمس اموال خود حکومت اسلامی را در اداره کشور و استقلال آن در تمام زمینه‌های فرهنگی، اقتصادی، سیاسی و نظامی یاری نمایند[۱۷].

جستارهای وابسته

پانویس

  1. احکام اقتصادی (ج 1)، ص 19
  2. مجمع البحرین ج۴، ص۶۶
  3. جامع الاحادیث، ج 8، ص 546
  4. وسائل، ج 6، باب 8، ‌ص 350، ح 6
  5. اسدالغابه، ج 1، ص 328
  6. بحارالانوار، ج 21، ص 360
  7. تفسیر عیاشی، ج 2، ص 93
  8. فروع دین، غلامحسین رحیمی، ص 31
  9. وسائل الشیعه، ج 6، ص 375
  10. وسائل، ج 6، ص 337، ح 4
  11. کافی، ج 1، ص 545
  12. وسائل، ج 6، ص 337، ح 2
  13. علل الشرایع، شیخ صدوق، ص 377-378
  14. وسائل الشیعه، ج 6، ص 341
  15. مال خداست؛ یعنی حق خداوند است که خمس دهنده باید آن را در راه خداوند (فی سبیل الله) به مصرف برساند، منت‌ها خداوند همین سهم خود را برای پیغمبر اکرم صلی الله علیه و آله و خاندانش قرار داده و شخص موظف است خمس مال خود را به پیغمبر، امام معصوم ‌علیه‌السلام یا نایب او بپردازد
  16. جامع احادیث الشیعه، ج 8، ص 581
  17. احکام اقتصادی (ج 1)، ص 19