رباط: تفاوت میان نسخه‌ها
جز (جایگزینی متن - 'می آید' به 'می‌آید') |
|||
| (۵۵ نسخهٔ میانی ویرایش شده توسط ۳ کاربر نشان داده نشد) | |||
| خط ۱: | خط ۱: | ||
[[پرونده:رباط.jpg|بی‌قاب|چپ]] | |||
'''رِباط''' در آغاز شکل‌گیری و گسترش [[اسلام]] استحکامات نظامی ساده در نقاط سوق‌الجیشی مرز سرزمین‌های [[مسلمان|مسلمین]] بود تا مجاهدان در پناه آن از مرزهای [[جهان اسلام]] در مقابل [[کفار]] دفاع کنند. اما از قرن چهارم به بعد رباط‌های مشرق زمین دچار تغییرات اساسی شدند. از آن زمان به بعد، یک رباط نهادی عام‌المنفعه بود که توسط انسانی خیر ساخته می‌شد تا وسایل آسایش و راحتی را برای مسافران [[مسلمان]]، فقرا و در راه‌ماندگانی فراهم کند، که عموما [[تصوف|صوفی]] بودند. | |||
شهر [[مکه]] به دلیل وجود [[کعبه]] پایگاه وحدت و یکپارچگی تمام اقوام و گروه‌های مسلمانی بوده است که از اقصی نقاط قلمرو گسترده [[جهان اسلام]] به این دیار پای می‌نهادند. اداره و تسلط بر اوضاع شهر مکه، در [[تاریخ اسلام]] برای سلسله‌های حکومت‌گر جایگاه ویژه‌ای داشته و اموری همچون اداره کاروان‌های [[حج]]، رسیدگی به امور اجتماعی و اقتصادی حجاج و مدیریت رویداد عظیم حج، برای حاکمان و امرای [[حج]] از اهمیت فوق‌العاده‌ای برخوردار بوده است. | |||
[[ | |||
شهر | در این میان رِباط‌ها نقش مهمی در استقرار امنیت و رونق شهر مکه و رفاه حال حجاج داشته است. منابع تاریخی مختلف از وجود حدود 60 رباط در مکه، خبر داده‌اند که از ویژگـی‌هـای مهـم این رباطها ساخت و ساز اکثر آنها در قـرنهـای ششم و نهم [[سال قمری|هجری قمری]] بوده است. | ||
خیرین و اشخاص منحصر به فرد با صرف اموال شخصی بیشترین نقش را در ساخت و سازهای عام‌المنفعه در مکه داشته‌اند که بخش قابل توجهی از آنان بومی مکه نبودند و در واقع ایرانی‌ها در رتبه اول احداث رباط در این شهر قرار داشته‌اند. | |||
== معنای عامیانه رباط == | |||
رِباط در لغت چیزی را گویند که مَشک و چهار پا و غیر آن را به وسیله آن ببندند و در اصل، عبارت است از: بستن اسب در نقطه‌ای معین و تأسیس ساخلو برای مرزبانی. جمع آن رُبُطْ است<ref> جوهری، ابراهیم بن حماد، الصحاح اللغة، کلمه ربط</ref>. | |||
=معنای | == معنای اصطلاحی رباط == | ||
در اصطلاح، رباط و مرابط به مرز داری، اقامت گزیدن در مرز، نگهبانی دادن در اطراف کشور و مرزها، دیدبانی برای آگاهی از احوال دشمن و حفظ کشور از حمله آنان اطلاق می‌شود<ref>حلی، حسن بن یوسف، تذکرة الفقها، ج۹، ص۴۵۱</ref>. | |||
== معنای لغوی و اصطلاحی == | |||
ربط در لغت به معنای بستن و محکم کردن است<ref>ابن منظور، محمد بن مکرم، لسان العرب، ج 7، ص 302، دار الفکر، بیروت، 1414ق.</ref>. این که [[قرآن|قرآن کریم]] می‌فرماید: {{متن قرآن |وَ أَعِدُّوا لَهُمْ مَا اسْتَطَعْتُمْ مِنْ قُوَّةٍ وَ مِنْ رِباطِ الْخَیْلِ تُرْهِبُونَ بِهِ عَدُوَّ اللَّهِ وَ عَدُوَّکُمْ وَ آخَرینَ مِنْ دُونِهِم...|سوره = انفال |آیه = 60 }}. در این‌جا، رباط مصدر به معنای مربوط است؛ یعنی بسته شده، یا جمع «ربیط» است و به همان معنا، ولی استعمال آن در اسب‌هایی که برای [[جهاد]] بسته می‌شوند غلبه پیدا کرده است<ref>ریاضی، حشمت الله، ترجمه بیان السعادة، ج 6، ص 71، مرکز انتشارات دانشگاه پیام نور، تهران، 1372ش</ref>. بنابراین "رباط الخیل" به معنای اسب‌هایی است که برای [[جنگ]] آماده شده است. | |||
مرابطه هم از ریشۀ "ربط" است که به باب مفاعلة رفته و به معنای مواظبت کردن(از طریق بستن و منع کردن) است<ref>فیومی، احمد بن محمد، المصباح المنیر فی غریب الشرح الکبیر للرافعی، ج 2، ص 215، دار الرضی، قم، بی تا</ref>. به شخصی که در مرزها حاضر شده و از تمامیت کشور اسلامی محافظت می‌کند، "مرابط" گفته می‌شود<ref>فراهیدی، خلیل بن احمد، کتاب العین، ج 7، ص 422، انتشارات هجرت، قم، 1410ق</ref>. | |||
رباط؛ نیز مصدر "ربط" است که به همان معنای بستن می‌آید. | |||
در | در اصطلاح [[فقیه|فقهاء]] رباط و مرابطه به وقتی گقته می‌شود که عده‌ای جهت مراقبت از مرزها و مراقبت از تحرکات دشمن در آنسوی مرزها در آن مناطق حاضر شوند و اگر در آنجا برای مدتی ساکن شوند به آنان "مرابط" گفته می‌شود<ref>عاملی، زین الدین بن علی، الروضة البهیة فی شرح اللمعة الدمشقیة (المحشی - کلانتر)، ج 2، ص 385، انتشارات داوری، قم، 1410ق</ref>. | ||
= | == مرابطه در کتاب‌های حدیثی و فقهی == | ||
در کتاب‌های فقهی بحثی دربارۀ "مرابطه" آمده است. [[محمد بن حسن طوسی|شیخ طوسی]] در کتاب تهذیب الاحکام؛ عنوانی آورده است به نام "مرابطه در راه خدا"<ref>طوسی، محمد بن حسن، تهذیب الأحکام، ج 6، ص 125، باب المرابطة فی سبیل الله، دار الکتب الاسلامیه، تهران، 1407ق</ref>. که در آن روایاتی از [[ائمه|ائمه (علیه‌السلام)]] آورده است که مسلمانان را به حفظ مرزهای کشور اسلام تشویق کرده است<ref>طوسی، محمد بن حسن، تهذیب الأحکام، ج 6، ص 125، باب المرابطة فی سبیل الله، دار الکتب الاسلامیه، تهران، 1407ق</ref>. و از جایی که حفظ مرزها جنبۀ تهاجمی ندارد، شرکت در آن حتی برای [[مذهب شیعه|شیعیان]] که حکومت‌های وقت را قبول نداشته‌اند، از طرف امامان معصومعلیه‌السلام مجاز شمرده شده است. لذا فقها با توجه به این روایات مرزبانی از کشورهای اسلامی را حتی در زمان غیبت امام معصوم علیه‌السلام مستحب دانسته‌اند. | |||
[[حسن بن یوسف حلی|علامه حلی]] در‌این‌باره می‌فرماید: مرابطه (مرزداری) در زمان حضور امام (علیه‌السلام) [[مستحب|مستحب مؤکد]] است و در زمان غیبت امام (علیه‌السلام) نیز [[مستحب]] است؛ زیرا معمولاً در حفظ مرزها، [[جنگ]] و درگیری نیست و فقط جهت مراقبت و نشان دادن نیروها به دشمن است<ref>علامه حلی، منتهی المطلب فی تحقیق المذهب، ج 14، ص 44، مجمع البحوث الاسلامیة، مشهد، چاپ اول، 1412ق</ref>. بله همان‌طور که در روایات اشاره شده است، اگر در حین مرزبانی؛ دشمنان به سرزمین اسلام حمله کنند، مرزبان می‌تواند جهت دفاع از خود و دفاع از اسلام و نه به خاطر دفاع از سلاطین و حاکمان ستمگر، وارد مبارزه شده و از اسلام محافظت نماید. | |||
=مرابطه در | |||
در | |||
== تاریخچه و پیشینه == | |||
ماهیت و اساس شکل‌گیری نهاد اسلامی "رباط" در قرن دوم هجری، از سواحل جنوبی دریای مدیترانه در شمال [[آفریقا]] برخاسته است؛ جایی که امروز [[تونس]] نام دارد. | ماهیت و اساس شکل‌گیری نهاد اسلامی "رباط" در قرن دوم هجری، از سواحل جنوبی دریای مدیترانه در شمال [[آفریقا]] برخاسته است؛ جایی که امروز [[تونس]] نام دارد. | ||
رباطها در قـرنهـای نـخستین اسلامی و پیش از فراگیرشدن اسلام در بیشـتر مرزهـای جهان اسلام وجود داشتند و نظامیان در آنـها مـستقر بودند. بنابر گزارشات تاریخی، رباطها در آغاز استحکامات ساده‌ای بودند و در نقاط بـی‌حـفاظ مرزی ساخته می‌شدند تا پناهگاه گروهی از جهادگران باشند | رباطها در قـرنهـای نـخستین اسلامی و پیش از فراگیرشدن [[اسلام]] در بیشـتر مرزهـای [[جهان اسلام]] وجود داشتند و نظامیان در آنـها مـستقر بودند. بنابر گزارشات تاریخی، رباطها در آغاز استحکامات ساده‌ای بودند و در نقاط بـی‌حـفاظ مرزی ساخته می‌شدند تا پناهگاه گروهی از جهادگران باشند<ref>آموزش و پرورش در اسلام، ص28</ref>. | ||
ساختمان آنها در ساده‌ترین شکل نـقشه‌ای مـستطیل داشـت و شامل یک دیوار بر اطراف اطاق‌هایی برای اقامت، انبارهای اسلحه و تدارکات و برجهای دیده‌بانی و علامت دادن بـود که غالبا با شتاب بنیان گرفته بود | ساختمان آنها در ساده‌ترین شکل نـقشه‌ای مـستطیل داشـت و شامل یک دیوار بر اطراف اطاق‌هایی برای اقامت، انبارهای اسلحه و تدارکات و برجهای دیده‌بانی و علامت دادن بـود که غالبا با شتاب بنیان گرفته بود<ref>مـقدمه‌ای بـر شناخت رباط در ایران، ص508؛ دایـرة المـعارف الاسلامیه، ج10، ص19، ماده ربط</ref>. | ||
رباطها گـاه بـه صورت پایـگاه‌های بـزرگ نـظامی برای تدارک حمله مـسلمانان به سرزمین‌های کفار نیز ساخته و مورد استفاده قرار میگرفت. این‌گونه رباطها را معمولا حکام می‌ساختند. مـثل «ربـاط المنستیر» در تونس که بانی آن '''زیادةالله''' بـود و در سـال 206 ه. ق بـنیان گـرفت | رباطها گـاه بـه صورت پایـگاه‌های بـزرگ نـظامی برای تدارک حمله مـسلمانان به سرزمین‌های [[کافر|کفار]] نیز ساخته و مورد استفاده قرار میگرفت. این‌گونه رباطها را معمولا حکام می‌ساختند. مـثل «ربـاط المنستیر» در [[تونس]] که بانی آن '''زیادةالله''' بـود و در سـال 206 ه. ق بـنیان گـرفت<ref>مـقدمه‌ای بـر شناخت رباط در ایران، ص509</ref>. | ||
بنابراین رباطها ابتدا به منزله پادگان‌های نظامی و مـحل نـگهداری اسـب و آذوقه مجاهدان اسلام بوده و آنها در سده‌های نخستین اسلامی به مرزهای سرزمین‌های مسلمان هجرت کـرده و بـا احـداث رباطها در مرزهایی که مورد تهدید مشرکان بود به پاسداری از دین مبین اسلام می‌پرداختند. | بنابراین رباطها ابتدا به منزله پادگان‌های نظامی و مـحل نـگهداری اسـب و آذوقه مجاهدان اسلام بوده و آنها در سده‌های نخستین اسلامی به مرزهای سرزمین‌های مسلمان هجرت کـرده و بـا احـداث رباطها در مرزهایی که مورد تهدید [[شرک|مشرکان]] بود به پاسداری از دین مبین اسلام می‌پرداختند. | ||
=رباط و مرابطه در قرآن | == درباط و مرابطه در قرآن کریم == | ||
[[قرآن کریم]] درباره رباط و مرابطه می‌فرماید: | |||
{{متن قرآن |یاایُّهَا الَّذینَ آمَنُوا اصْبِرُوا وَ صابِرُوا وَ رابِطُو وَاتَّقُوا للَّهَ لَعَلَّکُمْ تُفْلِحُون |سوره = آل عمران |آیه =۲۰۰ }}. | |||
«ای کسانی که [[ایمان]] آورده‌اید، (در مقابل مشکلات و هوسها) شکیبا باشید استقامت کنید و در برابر دشمنان نیز پایدار باشید و از مرزهای خود مراقبت کنید و از خدا بترسید تا رستگارشوید.» | |||
{{متن قرآن |وَ اعِدُّوا لَهُمْ مَااسْتَطَعْتُمْ مِنْ قُوَّةٍ وَ مِنْ رِباطِ الْخَیْلِ تُرْهِبوُنَ بِهِ عَدُوَّ اللَّهِ وَ عَدُوَّکُمْ |سوره = انفال |آیه = ۶۰ }}. | |||
«هر نیرویی در قدرت دارید، برای مقابله با آنها (دشمنان)، آماده سازید! و (همچنین) اسبهای ورزیده (برای میدان نبرد)، تا به وسیله آن، دشمن خدا و دشمن خویش را بترسانید.» | |||
== دیدگاه صاحب مجمع‌البیان درباره آیه صابروا ورابطوا == | |||
صاحب تفسیر [[مجمع البیان فی تفسیر القرآن (کتاب)|مجمع‌البیان]] در ذیل آیه اول می‌نویسد این آیه شریفه جمیع آنچه را برای مکلف لازم است دربر دارد؛ زیرا «اصبرُوا» شامل انجام عبادات و ترک [[گناه|گناهان]] می‌شود. «صابروا» شامل چیزهایی است که در برابر دیگران باید انجام دهد، مثل جهاد با دشمن و مهمتر از آن [[جهاد]] با نفس و «رابطوا» شامل دفاع از مسلمانان و دین می‌شود و «واتقواالله» شامل پرهیز از همه گناهان و محرمات و عمل به همه اوامر و واجبات است<ref> طبرسی، فضل بن حسن، مجمع البیان، ج۲، ص۴۸۲</ref>. | |||
=دیدگاه صاحب | |||
صاحب تفسیر مجمع‌البیان در ذیل آیه اول می‌نویسد این آیه شریفه جمیع آنچه را برای مکلف لازم است دربر دارد؛ زیرا «اصبرُوا» شامل انجام عبادات و ترک گناهان می‌شود. «صابروا» شامل چیزهایی است که در برابر دیگران باید انجام دهد، مثل جهاد با دشمن و مهمتر از آن جهاد با نفس و «رابطوا» شامل دفاع از مسلمانان و دین می‌شود و «واتقواالله» شامل پرهیز از همه گناهان و محرمات و عمل به همه اوامر و واجبات است | |||
و «رابطوا» یعنی در مرزها اقامت گزینید، اسبان را آماده نگهدارید و مترصد و مستعد ّ برای نبرد با دشمن باشید. | و «رابطوا» یعنی در مرزها اقامت گزینید، اسبان را آماده نگهدارید و مترصد و مستعد ّ برای نبرد با دشمن باشید. | ||
رسول اکرم صلی الله علیه وآله فرمود:«رِباطُ لَیْلَةٍ فی سَبیلِ اللَّهِ خَیْرٌ مِنْ صِیامِ | [[محمد بن عبد‌الله (خاتم الانبیا)|رسول اکرم (صلی الله علیه وآله)]] فرمود:«رِباطُ لَیْلَةٍ فی سَبیلِ اللَّهِ خَیْرٌ مِنْ صِیامِ شَهْرَیْنِ<ref>شیخ بهائی، جامع عباسی، ص۱۵۱</ref>». | ||
«یک شب مرزبانی بهتر و ثوابش بیش از دو ماه روزه است.» | «یک شب مرزبانی بهتر و ثوابش بیش از دو ماه [[روزه]] است.» | ||
و نیز فرمود:«مَنْ رابَطَ یَوْماً وَ لَیْلَةً فی سَبیلِ اللَّهِ کانَ یَعْدِلُ صِیامِ شَهْرٍ وَ قِیامَهُ لا یَفْطَرُ وَ لایَنْفَنِلُ عَنْ صَلاتِهِ الّا | و نیز فرمود:«مَنْ رابَطَ یَوْماً وَ لَیْلَةً فی سَبیلِ اللَّهِ کانَ یَعْدِلُ صِیامِ شَهْرٍ وَ قِیامَهُ لا یَفْطَرُ وَ لایَنْفَنِلُ عَنْ صَلاتِهِ الّا لِحاجَةٍ<ref>مسالک الافهام فی آیات الاحکام، ج۲، ص۳۵۹</ref>». | ||
«کسی که یک شبانه روز در راه خدا، مرزبانی کند پاداشش معادل کسی است که یک ماه روزه گرفته و | «کسی که یک شبانه روز در راه خدا، مرزبانی کند پاداشش معادل کسی است که یک ماه [[روزه]] گرفته و شبها به [[عبادت]] مشغول بوده و جز برای کار ضروری دست از [[نماز]] نکشیده باشد.» | ||
== ساخت‌وساز و مخارج == | |||
ساخت [[رباط|رباط]] به دلیل آن که در آغاز با هدف حـفاظت از مـرزها و دفــاع از سـرزمین‌هـای<ref>مـقدمه‌ای بر شناخت رباط در ایران، ص٥٠٩</ref> اسلامی انجام میگرفت، امری مقدس به شمار می‌‌‌‌آمد و [[مسلمانان]] بـه آن‌اشـتیاق داشتند. زیرا بـر اسـاس آیات [[قرآن]]، مرابطه و حفاظت از مرزهای اسلامی در برابر دشمنان امری [[واجب]] است<ref>(انفـال:60)؛ (آل‌عمران:200)</ref>؛ | |||
به همین سبب، رباط به دلیل جـایگاه مهمی کـه در امر [[جهاد]] مسلمین و پاسداری از مرزهای اسلام داشت، جنبه تقدس به خود گرفت و رباط‌سازی و رباط‌نشینی رهنمودی دینی و امری مقدس و ارزشمند در دین اسلام محسوب گردید<ref>مـساله فـی المرابطه بـالثغور، ص١٧</ref>. چه بسا شهیدانی که از رباطی به جنگ با مشرکین برمی‌خواستند و به شـهادت مـی‌رسیدند و در همان رباط بـه خـاک سپرده مـی‌شدند<ref>الانسـاب، ج٢، ص٤٣٤؛ تاریخ رباط در اسلام و ایران، ج٢، ص537</ref>. | |||
ازاین رو برخی افراد نیکوکار به قصد خیرات و کسب برکات به ساخت رباط مـی‌‌پرداخـتند<ref>معماری اسلامی، ص٣٤٠</ref>. پس از تـغییر کاربری رباطها همچنان به ساخت و نگهداری این بناهای عام‌المنفعه توجـه می‌‌‌‌شـد؛ زیرا عـلاوه بر فواید خیریه، عواید اقتصادی داشتند و سـبب رونـق تجـارت منطقـه می‌‌‌‌گردیدند. | |||
در ساخت رباط، | با وجود مشارکت مردم در ساخت رباط، در آنها برای مـخارج مـسافران و سـاکنان از درآمدهای وقفی اسـتفاده مـی‌شـد. مخارج هر رباط در سند وقفیّه‌اش درج شده بود که برای زمانی محدود یا نامحدود در نظر گرفته شده بود. همچنین واجدین شرایط بهره‌مندی از امکانات رباط نیز به‌طور کامل شرح داده شده بود. | ||
= | == معماری رباط == | ||
در ساخت رباط، مانند بسیاری دیگر از بناهای دوران اسلامی، سبک‌های رایج در هر سرزمین را به کار می‌گرفتند. این بناها معمولاً چهارگوش و شامل دیواری پیرامونی، [[مسجد]]، انبارهای سلاح، اصطبل و برجهای نگهبانی در گوشه‌ها بود. اندازۀ رباطها گوناگون بود و گاهی به قلعه‌ای کوچک یا حتی برجی دیده‌بانی می‌مانست. گاهی رباطها به استحکامات نظامی رومیان شباهت داشت، بناهایی چهارگوش با برجهای گوشه‌ای؛ گاهی نیز یک رباط شامل چند تالار می‌شد. به گفتۀ مقدسی، رباط‌های سواحل شام مناره‌هایی برای برافروختن آتش و فرستادن پیام داشتند؛ این مناره‌ها پیام را به‌سرعت از رباطها به آبادیها می‌رساندند. در روز پیام را با دود می‌فرستاند. | |||
یکی از کهن‌ترین رباط‌های برجاماندۀ افریقیه، رباط سوسه در شمال کشور [[تونس]] است. این رباط را که پایگاه حمله به سیسیل بود، اغلبیان در ۲۰۶ ق / ۸۲۱ م ساخته‌اند. رباط سوسه بنایی است مربع‌شکل و دوطبقه، با ابعادی نزدیک به ۴۰ متر، که در گوشه‌ها و میانۀ هر ضلع برجی گرد دارد. در گوشۀ بنا مناره‌ای است و در طبقۀ پایین رباط، پیرامون حیاط، رواق و اتاقهایی قرار گرفته است. در طبقۀ بالا تالاری کشیده و ستون‌دار ساخته‌اند که مسجد رباط بوده است<ref>رباط، بنا | مرکز دائرةالمعارف بزرگ اسلامی | |||
https://www.cgie.org.ir</ref>. | |||
== تغییر کاربری رباطها == | |||
پس از پیشرفت و تثبیت [[اسلام]] در سرزمین‌های مرزی و برطرف شدن تهدیدهای غیرمسلمانان، رباط‌هـا بـه تــدریج تـغییـر کـاربری دادند. رباطها در مناطقی مانند [[مغرب]] به مکانی برای اجتماع [[تصوف|صـوفیان]] تـبدیل شـدند به گونه‌ای کـه واژه‌های رباط و [[خانقاه]] به صورت مترادف به کار می‌‌‌‌رفت<ref>الخطـط و الاثـار، ج٤، ص٢٩٣؛ الرباطـات و الزوایـا فـی التـاریخ المغرب، منشورات کلیه الاداب و العلوم الانسانیه بالرباط</ref>، اما در سـرزمین هـای شــرقی جـهان اسلام مانند مکه به دلیـل قرارداشـتن در مسـیر کاروان‌های تجـاری و زیارتی بـیشتر ربـاط‌هـا به محل استراحت مسافران و کاروان‌ها تبـدیل شـدند و<ref>احسـن التقاسـیم فـی معرفة الاقـالیم، ج٢، ص٣٨٢</ref> کاربری کاروانسرا یافتند. | |||
بنابراین برخلاف مرزهای غربی قلمرو اسلام، رباط‌های مشرق‌زمین از قرن چهارم به بعد دچار تغییرات اساسی شدند. از آن زمان به بعد، یک رباط، نهادی عام‌المنفعه بود که توسط انسانی خیّر ساخته شده بود تا وسایل آسایش و راحتی را برای مسافران مسلمان، فقرا و در راه ماندگانی فراهم کند که عموماً [[تصوف|صوفی]] بودند. | |||
چنین تفاوت‌هایی در [[جمهوری عربی مصر|مصر]] و عصر ممالیک تقویت شد؛ چراکه در اثر رواج [[تصوف]]، [[خانقاه]] و رباط به نهاد عام‌المنفعه مشابهی تبدیل شد. در واقع به نظر میرسد خانقاه مسجدی محسوب می‌شده که میزبان صوفیان بی‌خانمان بوده و رباط، سرپناهی برای عموم فقرا و مفلسان بوده که خرقه طریقتی خاص از صوفیان را به تن نداشته‌اند<ref> الاوقا‌ف و الحیا‌ة الاجتما‌عیة فی مصر، صص205-201</ref>. | |||
ذکر این نکته حایز اهمیت است که با وجود تاثیرات فرهنگی ممالیک بر شبه جزیره و [[حرمین شریفین]]، هیچ سند و مدرک روشنی دال بر وجود خانقاه پیش از تسلط دولت [[عثمانی]] در مکه وجود ندارد. حال آنکه رباط‌هایی همچون رباط "رامشت" از سال 529، همزمان با [[فاطمیان|حکومت فاطمیان]]، با هدف سکونت [[تصوف|صوفیان]] در مکه تاسیس شده است. | |||
از آن جهت که رباط، مسکن عابدان و [[صوفیان]] و زاهدان بوده است، دور از ذهن نیست که نزدیک‌ترین نقاط به خانه خدا در شهر | == رباط‌های مکه == | ||
از آن جهت که رباط، مسکن عابدان و [[تصوف|صوفیان]] و زاهدان بوده است، دور از ذهن نیست که نزدیک‌ترین نقاط به [[کعبه|خانه خدا]] در شهر مکه در اولویت ساخت رباطها قرار داشته باشند. اما با توجه به وضعیت جغرافیایی شهر مکه و کمبود اراضی خالی در اطراف [[کعبه|خانه خدا]]، احداث رباطها با فاصله قابل توجهی از خانه خدا انجام شده است. | |||
بر مبنای تک‌نگاری‌های دو تاریخ‌نگار؛ تقی‌الدین محمد بن احمد فاسی و نجم‌الدین عمر بن فهد که هر دو متعلق به قرن نهم هجری هستند؛ می‌توان به تعداد قابل توجهی از رباط‌های مهم شهر [[مکه]] دست یافت. فاسی بسیاری از اسناد وقفیه را عیناً در کتابش نقل کرده و بدین ترتیب تنها اثر برجای مانده از آن رباطها را برای ما برجا گذاشته است. چه تمامی این ابنیه و آثار آن، توسط وهابیان نابود شده است | بر مبنای تک‌نگاری‌های دو تاریخ‌نگار؛ تقی‌الدین محمد بن احمد فاسی و نجم‌الدین عمر بن فهد که هر دو متعلق به قرن نهم هجری هستند؛ می‌توان به تعداد قابل توجهی از رباط‌های مهم شهر [[مکه]] دست یافت. فاسی بسیاری از اسناد [[وقف|وقفیه]] را عیناً در کتابش نقل کرده و بدین ترتیب تنها اثر برجای مانده از آن رباطها را برای ما برجا گذاشته است. چه تمامی این ابنیه و آثار آن، توسط [[وهابیت|وهابیان]] نابود شده است<ref>مصادر تاریخ الجزیرة العربیة، ریاض، صص67 ـ 61</ref>. | ||
= | == قدیمی‌ترین رباطها در ایران == | ||
==کاروانسرای رباط انوشیروانی== | === کاروانسرای رباط انوشیروانی === | ||
رباط انوشیروانی آهوان یکی از کهن‌ترین رباط‌های [[جمهوری اسلامی ایران|ایران]] و استان [[سمنان]] است که پیشینه آن به پیش از اسلام و دوره [[ساسانیان|ساسانی]] بازمی‌گردد. این رباط در ۳۶ کیلومتری جاده سمنان-[[دامغان]] واقع شده‌است. در کتاب‌های مستشرقین نوشته شده است که رباط انوشیروانی متعلق به شرف‌الدین معالی انوشیروان پسر ملک‌المعالی منوچهر بوده که در سال‌های ۴۲۱ و ۴۲۰ هجری قمری حکومت می‌کرده است. | |||
رباط انوشیروانی آهوان یکی از کهن‌ترین رباط‌های ایران و استان سمنان است که پیشینه آن به پیش از اسلام و دوره ساسانی بازمی‌گردد. این رباط در ۳۶ کیلومتری جاده سمنان-دامغان واقع شده‌است. در کتاب‌های مستشرقین نوشته شده است که رباط انوشیروانی متعلق به شرف‌الدین معالی انوشیروان پسر ملک‌المعالی منوچهر بوده که در سال‌های ۴۲۱ و ۴۲۰ هجری قمری حکومت می‌کرده است. | |||
«صنیع الدوله» در کتاب خود درباره رباط انوشیروانی آهوان سمنان می‌نویسد: «از جمله رباطی در این محل هست معروف بر رباط انوشیروانی، بسیار قدیمی و به قدمت آن رباطی در ایاب و ذهاب سفر خراسان دیده نشده و بر نهج غریبی آن را ساخته‌اند. تمام این بنا از سنگ و گچ و آجر است. | «صنیع الدوله» در کتاب خود درباره رباط انوشیروانی آهوان سمنان می‌نویسد: «از جمله رباطی در این محل هست معروف بر رباط انوشیروانی، بسیار قدیمی و به قدمت آن رباطی در ایاب و ذهاب سفر خراسان دیده نشده و بر نهج غریبی آن را ساخته‌اند. تمام این بنا از سنگ و گچ و آجر است. | ||
چهار ایوان بلند دراز در چهار سمت دارد و ارتفاع ایوانی که به جای دالان است و در کاروان سرا در طرف وحشی آن بوده چهارده ذرع می‌شود، ارتفاع سه ایوان دیگر ده ذرع و در چهار سمت حجرات از چهار طرف، غلام گردشی است بر روی ۲۶ پایه و طاق‌های ایوان‌ها و حجرات ضربی. غلام گردش‌ها همه با آجر است و روی همه را با سنگ و گچ پالانه کرده‌اند و قطر پالانه حالا نیم ذرع می‌شود و مجردی‌ها و پایه‌ها و دیوار چهار بدن از خارج یکجا از سنگ و گچ است. روی ایوان‌ها را سفید کرده بودند. در بعضی مواضع تا پنج طبقه آثار سفید کاری موجود است. عرض داخل رباط ۴۴ قدم و طول ۴۶ قدم و از خارج ۹۰ قدم طول و همین قدر عرض دارد | چهار ایوان بلند دراز در چهار سمت دارد و ارتفاع ایوانی که به جای دالان است و در کاروان سرا در طرف وحشی آن بوده چهارده ذرع می‌شود، ارتفاع سه ایوان دیگر ده ذرع و در چهار سمت حجرات از چهار طرف، غلام گردشی است بر روی ۲۶ پایه و طاق‌های ایوان‌ها و حجرات ضربی. غلام گردش‌ها همه با آجر است و روی همه را با سنگ و گچ پالانه کرده‌اند و قطر پالانه حالا نیم ذرع می‌شود و مجردی‌ها و پایه‌ها و دیوار چهار بدن از خارج یکجا از سنگ و گچ است. روی ایوان‌ها را سفید کرده بودند. در بعضی مواضع تا پنج طبقه آثار سفید کاری موجود است. عرض داخل رباط ۴۴ قدم و طول ۴۶ قدم و از خارج ۹۰ قدم طول و همین قدر عرض دارد<ref>کاروانسرای رباط انوشیروانی | ||
https://www.wikisemnan.com › item | https://www.wikisemnan.com › item | ||
</ref> | </ref>.» | ||
=== رباط قره بیل شهرستان گرمه، روستای رباط === | |||
کاروانسرا یا رباط قره‌بیل یکی دیگر از کاروانسراهای تاریخی شهرستان گرمه است که به احتمال فراوان قدمت بنای اولیه آن به قرون 5-4 هجری میرسد و در متون تاریخی از آن به نام رباط املوتلو یاد شده است. بعدها در [[دورۀ تیموری]] و زمانی که شاهراه کهن [[گرگان]] - [[نیشابور]] برای دسترسی به [[مشهد]] احیا می‌شود، به دستور وزیر با تدبیر دربار تیموری، میر علیشیر نوایی، رباط‌هایی در طول این مسیر ساخته شده و یا رباط های قدیمی مرمت می‌شود. در این فرایند رباط قره بیل نیز توسعه یافته و با الحاق بخش‌هایی جدید احیا و مورد استفاده مسافران قرار میگیرد. این کاروانسرا با مصالح سنگ، ساروج، گچ و آجر بنا شده و پلان چهارگوش با دو حیاط بزرگ و کوچک دارد. در گرداگرد حیاط بزرگ غرفه های متعددی احداث شده که پوشش سقف آنها گنبدی است و زیر سقف با کاربندی‌های زیبای گچی تزئین شده است<ref>صفحه اصلی - شهرستان گرمه | |||
https://mporg.ir › Pages</ref>. | |||
== | == جستارهای وابسته == | ||
* [[محمد بن حسن طوسی|شیخ طوسی]] | |||
* [[حسن بن یوسف حلی|علامه حلی]] | |||
* [[فاطمیان]] | |||
== پانویس == | |||
{{پانویس}} | |||
[[رده:مفاهیم و اصطلاحات]] | |||
[[رده:مفاهیم و اصطلاحات اسلامی]] | |||
[[رده: | |||
[[رده: اصطلاحات | |||
نسخهٔ کنونی تا ۱۴ فوریهٔ ۲۰۲۴، ساعت ۱۵:۱۳
رِباط در آغاز شکل‌گیری و گسترش اسلام استحکامات نظامی ساده در نقاط سوق‌الجیشی مرز سرزمین‌های مسلمین بود تا مجاهدان در پناه آن از مرزهای جهان اسلام در مقابل کفار دفاع کنند. اما از قرن چهارم به بعد رباط‌های مشرق زمین دچار تغییرات اساسی شدند. از آن زمان به بعد، یک رباط نهادی عام‌المنفعه بود که توسط انسانی خیر ساخته می‌شد تا وسایل آسایش و راحتی را برای مسافران مسلمان، فقرا و در راه‌ماندگانی فراهم کند، که عموما صوفی بودند.
شهر مکه به دلیل وجود کعبه پایگاه وحدت و یکپارچگی تمام اقوام و گروه‌های مسلمانی بوده است که از اقصی نقاط قلمرو گسترده جهان اسلام به این دیار پای می‌نهادند. اداره و تسلط بر اوضاع شهر مکه، در تاریخ اسلام برای سلسله‌های حکومت‌گر جایگاه ویژه‌ای داشته و اموری همچون اداره کاروان‌های حج، رسیدگی به امور اجتماعی و اقتصادی حجاج و مدیریت رویداد عظیم حج، برای حاکمان و امرای حج از اهمیت فوق‌العاده‌ای برخوردار بوده است.
در این میان رِباط‌ها نقش مهمی در استقرار امنیت و رونق شهر مکه و رفاه حال حجاج داشته است. منابع تاریخی مختلف از وجود حدود 60 رباط در مکه، خبر داده‌اند که از ویژگـی‌هـای مهـم این رباطها ساخت و ساز اکثر آنها در قـرنهـای ششم و نهم هجری قمری بوده است.
خیرین و اشخاص منحصر به فرد با صرف اموال شخصی بیشترین نقش را در ساخت و سازهای عام‌المنفعه در مکه داشته‌اند که بخش قابل توجهی از آنان بومی مکه نبودند و در واقع ایرانی‌ها در رتبه اول احداث رباط در این شهر قرار داشته‌اند.
معنای عامیانه رباط
رِباط در لغت چیزی را گویند که مَشک و چهار پا و غیر آن را به وسیله آن ببندند و در اصل، عبارت است از: بستن اسب در نقطه‌ای معین و تأسیس ساخلو برای مرزبانی. جمع آن رُبُطْ است[۱].
معنای اصطلاحی رباط
در اصطلاح، رباط و مرابط به مرز داری، اقامت گزیدن در مرز، نگهبانی دادن در اطراف کشور و مرزها، دیدبانی برای آگاهی از احوال دشمن و حفظ کشور از حمله آنان اطلاق می‌شود[۲].
معنای لغوی و اصطلاحی
ربط در لغت به معنای بستن و محکم کردن است[۳]. این که قرآن کریم می‌فرماید: 
وَ أَعِدُّوا لَهُمْ مَا اسْتَطَعْتُمْ مِنْ قُوَّةٍ وَ مِنْ رِباطِ الْخَیْلِ تُرْهِبُونَ بِهِ عَدُوَّ اللَّهِ وَ عَدُوَّکُمْ وَ آخَرینَ مِنْ دُونِهِم... [انفال–60] 
. در این‌جا، رباط مصدر به معنای مربوط است؛ یعنی بسته شده، یا جمع «ربیط» است و به همان معنا، ولی استعمال آن در اسب‌هایی که برای جهاد بسته می‌شوند غلبه پیدا کرده است[۴]. بنابراین "رباط الخیل" به معنای اسب‌هایی است که برای جنگ آماده شده است.
مرابطه هم از ریشۀ "ربط" است که به باب مفاعلة رفته و به معنای مواظبت کردن(از طریق بستن و منع کردن) است[۵]. به شخصی که در مرزها حاضر شده و از تمامیت کشور اسلامی محافظت می‌کند، "مرابط" گفته می‌شود[۶]. رباط؛ نیز مصدر "ربط" است که به همان معنای بستن می‌آید.
در اصطلاح فقهاء رباط و مرابطه به وقتی گقته می‌شود که عده‌ای جهت مراقبت از مرزها و مراقبت از تحرکات دشمن در آنسوی مرزها در آن مناطق حاضر شوند و اگر در آنجا برای مدتی ساکن شوند به آنان "مرابط" گفته می‌شود[۷].
مرابطه در کتاب‌های حدیثی و فقهی
در کتاب‌های فقهی بحثی دربارۀ "مرابطه" آمده است. شیخ طوسی در کتاب تهذیب الاحکام؛ عنوانی آورده است به نام "مرابطه در راه خدا"[۸]. که در آن روایاتی از ائمه (علیه‌السلام) آورده است که مسلمانان را به حفظ مرزهای کشور اسلام تشویق کرده است[۹]. و از جایی که حفظ مرزها جنبۀ تهاجمی ندارد، شرکت در آن حتی برای شیعیان که حکومت‌های وقت را قبول نداشته‌اند، از طرف امامان معصومعلیه‌السلام مجاز شمرده شده است. لذا فقها با توجه به این روایات مرزبانی از کشورهای اسلامی را حتی در زمان غیبت امام معصوم علیه‌السلام مستحب دانسته‌اند. علامه حلی در‌این‌باره می‌فرماید: مرابطه (مرزداری) در زمان حضور امام (علیه‌السلام) مستحب مؤکد است و در زمان غیبت امام (علیه‌السلام) نیز مستحب است؛ زیرا معمولاً در حفظ مرزها، جنگ و درگیری نیست و فقط جهت مراقبت و نشان دادن نیروها به دشمن است[۱۰]. بله همان‌طور که در روایات اشاره شده است، اگر در حین مرزبانی؛ دشمنان به سرزمین اسلام حمله کنند، مرزبان می‌تواند جهت دفاع از خود و دفاع از اسلام و نه به خاطر دفاع از سلاطین و حاکمان ستمگر، وارد مبارزه شده و از اسلام محافظت نماید.
تاریخچه و پیشینه
ماهیت و اساس شکل‌گیری نهاد اسلامی "رباط" در قرن دوم هجری، از سواحل جنوبی دریای مدیترانه در شمال آفریقا برخاسته است؛ جایی که امروز تونس نام دارد.
رباطها در قـرنهـای نـخستین اسلامی و پیش از فراگیرشدن اسلام در بیشـتر مرزهـای جهان اسلام وجود داشتند و نظامیان در آنـها مـستقر بودند. بنابر گزارشات تاریخی، رباطها در آغاز استحکامات ساده‌ای بودند و در نقاط بـی‌حـفاظ مرزی ساخته می‌شدند تا پناهگاه گروهی از جهادگران باشند[۱۱].
ساختمان آنها در ساده‌ترین شکل نـقشه‌ای مـستطیل داشـت و شامل یک دیوار بر اطراف اطاق‌هایی برای اقامت، انبارهای اسلحه و تدارکات و برجهای دیده‌بانی و علامت دادن بـود که غالبا با شتاب بنیان گرفته بود[۱۲].
رباطها گـاه بـه صورت پایـگاه‌های بـزرگ نـظامی برای تدارک حمله مـسلمانان به سرزمین‌های کفار نیز ساخته و مورد استفاده قرار میگرفت. این‌گونه رباطها را معمولا حکام می‌ساختند. مـثل «ربـاط المنستیر» در تونس که بانی آن زیادةالله بـود و در سـال 206 ه. ق بـنیان گـرفت[۱۳].
بنابراین رباطها ابتدا به منزله پادگان‌های نظامی و مـحل نـگهداری اسـب و آذوقه مجاهدان اسلام بوده و آنها در سده‌های نخستین اسلامی به مرزهای سرزمین‌های مسلمان هجرت کـرده و بـا احـداث رباطها در مرزهایی که مورد تهدید مشرکان بود به پاسداری از دین مبین اسلام می‌پرداختند.
درباط و مرابطه در قرآن کریم
قرآن کریم درباره رباط و مرابطه می‌فرماید:
یاایُّهَا الَّذینَ آمَنُوا اصْبِرُوا وَ صابِرُوا وَ رابِطُو وَاتَّقُوا للَّهَ لَعَلَّکُمْ تُفْلِحُون [آل عمران–۲۰۰] .
«ای کسانی که ایمان آورده‌اید، (در مقابل مشکلات و هوسها) شکیبا باشید استقامت کنید و در برابر دشمنان نیز پایدار باشید و از مرزهای خود مراقبت کنید و از خدا بترسید تا رستگارشوید.»
وَ اعِدُّوا لَهُمْ مَااسْتَطَعْتُمْ مِنْ قُوَّةٍ وَ مِنْ رِباطِ الْخَیْلِ تُرْهِبوُنَ بِهِ عَدُوَّ اللَّهِ وَ عَدُوَّکُمْ [انفال–۶۰] .
«هر نیرویی در قدرت دارید، برای مقابله با آنها (دشمنان)، آماده سازید! و (همچنین) اسبهای ورزیده (برای میدان نبرد)، تا به وسیله آن، دشمن خدا و دشمن خویش را بترسانید.»
دیدگاه صاحب مجمع‌البیان درباره آیه صابروا ورابطوا
صاحب تفسیر مجمع‌البیان در ذیل آیه اول می‌نویسد این آیه شریفه جمیع آنچه را برای مکلف لازم است دربر دارد؛ زیرا «اصبرُوا» شامل انجام عبادات و ترک گناهان می‌شود. «صابروا» شامل چیزهایی است که در برابر دیگران باید انجام دهد، مثل جهاد با دشمن و مهمتر از آن جهاد با نفس و «رابطوا» شامل دفاع از مسلمانان و دین می‌شود و «واتقواالله» شامل پرهیز از همه گناهان و محرمات و عمل به همه اوامر و واجبات است[۱۴].
و «رابطوا» یعنی در مرزها اقامت گزینید، اسبان را آماده نگهدارید و مترصد و مستعد ّ برای نبرد با دشمن باشید. رسول اکرم (صلی الله علیه وآله) فرمود:«رِباطُ لَیْلَةٍ فی سَبیلِ اللَّهِ خَیْرٌ مِنْ صِیامِ شَهْرَیْنِ[۱۵]». «یک شب مرزبانی بهتر و ثوابش بیش از دو ماه روزه است.» و نیز فرمود:«مَنْ رابَطَ یَوْماً وَ لَیْلَةً فی سَبیلِ اللَّهِ کانَ یَعْدِلُ صِیامِ شَهْرٍ وَ قِیامَهُ لا یَفْطَرُ وَ لایَنْفَنِلُ عَنْ صَلاتِهِ الّا لِحاجَةٍ[۱۶]». «کسی که یک شبانه روز در راه خدا، مرزبانی کند پاداشش معادل کسی است که یک ماه روزه گرفته و شبها به عبادت مشغول بوده و جز برای کار ضروری دست از نماز نکشیده باشد.»
ساخت‌وساز و مخارج
ساخت رباط به دلیل آن که در آغاز با هدف حـفاظت از مـرزها و دفــاع از سـرزمین‌هـای[۱۷] اسلامی انجام میگرفت، امری مقدس به شمار می‌‌‌‌آمد و مسلمانان بـه آن‌اشـتیاق داشتند. زیرا بـر اسـاس آیات قرآن، مرابطه و حفاظت از مرزهای اسلامی در برابر دشمنان امری واجب است[۱۸]؛
به همین سبب، رباط به دلیل جـایگاه مهمی کـه در امر جهاد مسلمین و پاسداری از مرزهای اسلام داشت، جنبه تقدس به خود گرفت و رباط‌سازی و رباط‌نشینی رهنمودی دینی و امری مقدس و ارزشمند در دین اسلام محسوب گردید[۱۹]. چه بسا شهیدانی که از رباطی به جنگ با مشرکین برمی‌خواستند و به شـهادت مـی‌رسیدند و در همان رباط بـه خـاک سپرده مـی‌شدند[۲۰].
ازاین رو برخی افراد نیکوکار به قصد خیرات و کسب برکات به ساخت رباط مـی‌‌پرداخـتند[۲۱]. پس از تـغییر کاربری رباطها همچنان به ساخت و نگهداری این بناهای عام‌المنفعه توجـه می‌‌‌‌شـد؛ زیرا عـلاوه بر فواید خیریه، عواید اقتصادی داشتند و سـبب رونـق تجـارت منطقـه می‌‌‌‌گردیدند.
با وجود مشارکت مردم در ساخت رباط، در آنها برای مـخارج مـسافران و سـاکنان از درآمدهای وقفی اسـتفاده مـی‌شـد. مخارج هر رباط در سند وقفیّه‌اش درج شده بود که برای زمانی محدود یا نامحدود در نظر گرفته شده بود. همچنین واجدین شرایط بهره‌مندی از امکانات رباط نیز به‌طور کامل شرح داده شده بود.
معماری رباط
در ساخت رباط، مانند بسیاری دیگر از بناهای دوران اسلامی، سبک‌های رایج در هر سرزمین را به کار می‌گرفتند. این بناها معمولاً چهارگوش و شامل دیواری پیرامونی، مسجد، انبارهای سلاح، اصطبل و برجهای نگهبانی در گوشه‌ها بود. اندازۀ رباطها گوناگون بود و گاهی به قلعه‌ای کوچک یا حتی برجی دیده‌بانی می‌مانست. گاهی رباطها به استحکامات نظامی رومیان شباهت داشت، بناهایی چهارگوش با برجهای گوشه‌ای؛ گاهی نیز یک رباط شامل چند تالار می‌شد. به گفتۀ مقدسی، رباط‌های سواحل شام مناره‌هایی برای برافروختن آتش و فرستادن پیام داشتند؛ این مناره‌ها پیام را به‌سرعت از رباطها به آبادیها می‌رساندند. در روز پیام را با دود می‌فرستاند.
یکی از کهن‌ترین رباط‌های برجاماندۀ افریقیه، رباط سوسه در شمال کشور تونس است. این رباط را که پایگاه حمله به سیسیل بود، اغلبیان در ۲۰۶ ق / ۸۲۱ م ساخته‌اند. رباط سوسه بنایی است مربع‌شکل و دوطبقه، با ابعادی نزدیک به ۴۰ متر، که در گوشه‌ها و میانۀ هر ضلع برجی گرد دارد. در گوشۀ بنا مناره‌ای است و در طبقۀ پایین رباط، پیرامون حیاط، رواق و اتاقهایی قرار گرفته است. در طبقۀ بالا تالاری کشیده و ستون‌دار ساخته‌اند که مسجد رباط بوده است[۲۲].
تغییر کاربری رباطها
پس از پیشرفت و تثبیت اسلام در سرزمین‌های مرزی و برطرف شدن تهدیدهای غیرمسلمانان، رباط‌هـا بـه تــدریج تـغییـر کـاربری دادند. رباطها در مناطقی مانند مغرب به مکانی برای اجتماع صـوفیان تـبدیل شـدند به گونه‌ای کـه واژه‌های رباط و خانقاه به صورت مترادف به کار می‌‌‌‌رفت[۲۳]، اما در سـرزمین هـای شــرقی جـهان اسلام مانند مکه به دلیـل قرارداشـتن در مسـیر کاروان‌های تجـاری و زیارتی بـیشتر ربـاط‌هـا به محل استراحت مسافران و کاروان‌ها تبـدیل شـدند و[۲۴] کاربری کاروانسرا یافتند.
بنابراین برخلاف مرزهای غربی قلمرو اسلام، رباط‌های مشرق‌زمین از قرن چهارم به بعد دچار تغییرات اساسی شدند. از آن زمان به بعد، یک رباط، نهادی عام‌المنفعه بود که توسط انسانی خیّر ساخته شده بود تا وسایل آسایش و راحتی را برای مسافران مسلمان، فقرا و در راه ماندگانی فراهم کند که عموماً صوفی بودند.
چنین تفاوت‌هایی در مصر و عصر ممالیک تقویت شد؛ چراکه در اثر رواج تصوف، خانقاه و رباط به نهاد عام‌المنفعه مشابهی تبدیل شد. در واقع به نظر میرسد خانقاه مسجدی محسوب می‌شده که میزبان صوفیان بی‌خانمان بوده و رباط، سرپناهی برای عموم فقرا و مفلسان بوده که خرقه طریقتی خاص از صوفیان را به تن نداشته‌اند[۲۵].
ذکر این نکته حایز اهمیت است که با وجود تاثیرات فرهنگی ممالیک بر شبه جزیره و حرمین شریفین، هیچ سند و مدرک روشنی دال بر وجود خانقاه پیش از تسلط دولت عثمانی در مکه وجود ندارد. حال آنکه رباط‌هایی همچون رباط "رامشت" از سال 529، همزمان با حکومت فاطمیان، با هدف سکونت صوفیان در مکه تاسیس شده است.
رباط‌های مکه
از آن جهت که رباط، مسکن عابدان و صوفیان و زاهدان بوده است، دور از ذهن نیست که نزدیک‌ترین نقاط به خانه خدا در شهر مکه در اولویت ساخت رباطها قرار داشته باشند. اما با توجه به وضعیت جغرافیایی شهر مکه و کمبود اراضی خالی در اطراف خانه خدا، احداث رباطها با فاصله قابل توجهی از خانه خدا انجام شده است.
بر مبنای تک‌نگاری‌های دو تاریخ‌نگار؛ تقی‌الدین محمد بن احمد فاسی و نجم‌الدین عمر بن فهد که هر دو متعلق به قرن نهم هجری هستند؛ می‌توان به تعداد قابل توجهی از رباط‌های مهم شهر مکه دست یافت. فاسی بسیاری از اسناد وقفیه را عیناً در کتابش نقل کرده و بدین ترتیب تنها اثر برجای مانده از آن رباطها را برای ما برجا گذاشته است. چه تمامی این ابنیه و آثار آن، توسط وهابیان نابود شده است[۲۶].
قدیمی‌ترین رباطها در ایران
کاروانسرای رباط انوشیروانی
رباط انوشیروانی آهوان یکی از کهن‌ترین رباط‌های ایران و استان سمنان است که پیشینه آن به پیش از اسلام و دوره ساسانی بازمی‌گردد. این رباط در ۳۶ کیلومتری جاده سمنان-دامغان واقع شده‌است. در کتاب‌های مستشرقین نوشته شده است که رباط انوشیروانی متعلق به شرف‌الدین معالی انوشیروان پسر ملک‌المعالی منوچهر بوده که در سال‌های ۴۲۱ و ۴۲۰ هجری قمری حکومت می‌کرده است.
«صنیع الدوله» در کتاب خود درباره رباط انوشیروانی آهوان سمنان می‌نویسد: «از جمله رباطی در این محل هست معروف بر رباط انوشیروانی، بسیار قدیمی و به قدمت آن رباطی در ایاب و ذهاب سفر خراسان دیده نشده و بر نهج غریبی آن را ساخته‌اند. تمام این بنا از سنگ و گچ و آجر است.
چهار ایوان بلند دراز در چهار سمت دارد و ارتفاع ایوانی که به جای دالان است و در کاروان سرا در طرف وحشی آن بوده چهارده ذرع می‌شود، ارتفاع سه ایوان دیگر ده ذرع و در چهار سمت حجرات از چهار طرف، غلام گردشی است بر روی ۲۶ پایه و طاق‌های ایوان‌ها و حجرات ضربی. غلام گردش‌ها همه با آجر است و روی همه را با سنگ و گچ پالانه کرده‌اند و قطر پالانه حالا نیم ذرع می‌شود و مجردی‌ها و پایه‌ها و دیوار چهار بدن از خارج یکجا از سنگ و گچ است. روی ایوان‌ها را سفید کرده بودند. در بعضی مواضع تا پنج طبقه آثار سفید کاری موجود است. عرض داخل رباط ۴۴ قدم و طول ۴۶ قدم و از خارج ۹۰ قدم طول و همین قدر عرض دارد[۲۷].»
رباط قره بیل شهرستان گرمه، روستای رباط
کاروانسرا یا رباط قره‌بیل یکی دیگر از کاروانسراهای تاریخی شهرستان گرمه است که به احتمال فراوان قدمت بنای اولیه آن به قرون 5-4 هجری میرسد و در متون تاریخی از آن به نام رباط املوتلو یاد شده است. بعدها در دورۀ تیموری و زمانی که شاهراه کهن گرگان - نیشابور برای دسترسی به مشهد احیا می‌شود، به دستور وزیر با تدبیر دربار تیموری، میر علیشیر نوایی، رباط‌هایی در طول این مسیر ساخته شده و یا رباط های قدیمی مرمت می‌شود. در این فرایند رباط قره بیل نیز توسعه یافته و با الحاق بخش‌هایی جدید احیا و مورد استفاده مسافران قرار میگیرد. این کاروانسرا با مصالح سنگ، ساروج، گچ و آجر بنا شده و پلان چهارگوش با دو حیاط بزرگ و کوچک دارد. در گرداگرد حیاط بزرگ غرفه های متعددی احداث شده که پوشش سقف آنها گنبدی است و زیر سقف با کاربندی‌های زیبای گچی تزئین شده است[۲۸].
جستارهای وابسته
پانویس
- ↑ جوهری، ابراهیم بن حماد، الصحاح اللغة، کلمه ربط
- ↑ حلی، حسن بن یوسف، تذکرة الفقها، ج۹، ص۴۵۱
- ↑ ابن منظور، محمد بن مکرم، لسان العرب، ج 7، ص 302، دار الفکر، بیروت، 1414ق.
- ↑ ریاضی، حشمت الله، ترجمه بیان السعادة، ج 6، ص 71، مرکز انتشارات دانشگاه پیام نور، تهران، 1372ش
- ↑ فیومی، احمد بن محمد، المصباح المنیر فی غریب الشرح الکبیر للرافعی، ج 2، ص 215، دار الرضی، قم، بی تا
- ↑ فراهیدی، خلیل بن احمد، کتاب العین، ج 7، ص 422، انتشارات هجرت، قم، 1410ق
- ↑ عاملی، زین الدین بن علی، الروضة البهیة فی شرح اللمعة الدمشقیة (المحشی - کلانتر)، ج 2، ص 385، انتشارات داوری، قم، 1410ق
- ↑ طوسی، محمد بن حسن، تهذیب الأحکام، ج 6، ص 125، باب المرابطة فی سبیل الله، دار الکتب الاسلامیه، تهران، 1407ق
- ↑ طوسی، محمد بن حسن، تهذیب الأحکام، ج 6، ص 125، باب المرابطة فی سبیل الله، دار الکتب الاسلامیه، تهران، 1407ق
- ↑ علامه حلی، منتهی المطلب فی تحقیق المذهب، ج 14، ص 44، مجمع البحوث الاسلامیة، مشهد، چاپ اول، 1412ق
- ↑ آموزش و پرورش در اسلام، ص28
- ↑ مـقدمه‌ای بـر شناخت رباط در ایران، ص508؛ دایـرة المـعارف الاسلامیه، ج10، ص19، ماده ربط
- ↑ مـقدمه‌ای بـر شناخت رباط در ایران، ص509
- ↑ طبرسی، فضل بن حسن، مجمع البیان، ج۲، ص۴۸۲
- ↑ شیخ بهائی، جامع عباسی، ص۱۵۱
- ↑ مسالک الافهام فی آیات الاحکام، ج۲، ص۳۵۹
- ↑ مـقدمه‌ای بر شناخت رباط در ایران، ص٥٠٩
- ↑ (انفـال:60)؛ (آل‌عمران:200)
- ↑ مـساله فـی المرابطه بـالثغور، ص١٧
- ↑ الانسـاب، ج٢، ص٤٣٤؛ تاریخ رباط در اسلام و ایران، ج٢، ص537
- ↑ معماری اسلامی، ص٣٤٠
- ↑ رباط، بنا | مرکز دائرةالمعارف بزرگ اسلامی https://www.cgie.org.ir
- ↑ الخطـط و الاثـار، ج٤، ص٢٩٣؛ الرباطـات و الزوایـا فـی التـاریخ المغرب، منشورات کلیه الاداب و العلوم الانسانیه بالرباط
- ↑ احسـن التقاسـیم فـی معرفة الاقـالیم، ج٢، ص٣٨٢
- ↑ الاوقا‌ف و الحیا‌ة الاجتما‌عیة فی مصر، صص205-201
- ↑ مصادر تاریخ الجزیرة العربیة، ریاض، صص67 ـ 61
- ↑ کاروانسرای رباط انوشیروانی https://www.wikisemnan.com › item
- ↑ صفحه اصلی - شهرستان گرمه https://mporg.ir › Pages