سوره بقره

سوره بقره دومین سوره قرآن کریم سوره بقره می‌باشد و بزرگ‌ترین سوره محسوب می‌شود به طوری که شروع آن از جزء اول بوده و در جزء سوم به پایان می‌رسد. اولین سوره مدنی که بعد از هجرت پیامبراکرم (صلّی‌الله علیه وآله) به مدینه در زمان‌های متعدد و به تدریج نازل شده است سوره بقره می‌‌باشد این سوره دارای 286 آیه می‌‌باشد. علت این‌که این سوره به نام "بقره" نام‌گذاری شده است به داستانی که درباره گاو بنی اسرائیل در آیات 67 الی 73 روایت شده است بر می‌‌گردد.

سوره بقره
شماره سوره	۲
محل نزول	مدنی
جزء	۱ و ۲ و ۳
تعداد آیات	۲۸۶

علت نام‌گذاری

• «سوره بقره»؛ به قرینۀ ماجرای گاو بنی اسرائیل و حکمت عجیبی که در آن هست. «سوره فسطاط‌ قرآن»؛ فسطاط به خیمۀ بزرگ می‌گویند و نام‌گذاری سوره بقره به این نام به خاطر عظمت این سوره می‌باشد و آنچه از احکام در غیر سوره بقره یاد نشده در این سوره جمع است.
• «سوره سنام قرآن»؛ سنام هر شیء، بالای آنست. این نیز به خاطر بزرگی و عظمت سوره بقره می‌باشد.
• «سوره زهراء»؛ سوره بقره به همراه سوره آل عمران زهراوین نام‌گذاری شده‌اند. یعنی دو سوره نورانی که مفرد آن زهراء می‌شود.
• «سوره کرسی»؛ به خاطر وجود آیة‌الکرسی در سوره بقره که اعظم آیات قرآن است.
• «سوره سید قرآن»؛ به خاطر روایتی از پیامبر (صلّی‌الله علیه وآله) که سوره بقره را به این وصف خوانده است.

اهداف و آموزه‌ها

اهداف عمدۀ سوره بقره عبارت‌اند از:

1. بیان اصول عقاید و دلایل توحید و معاد؛
2. تقسیم‌بندی مردم در برابر هدایت و روشنگری قرآن، در سه گروه: مؤمنان، کافران و منافقان؛
3. بیان تاریخ پیامبران، به ویژه موسی (علیه‌السّلام) و مناقشۀ آن حضرت با یهودیان در عقاید و کارهای آنان؛
4. بیان قوانین اسلام در عبادات و معاملات؛
5. قانونمند کردن جامعۀ نوپای اسلام در شهر مدینه و تنظیم روابط آنها با ملت‌های دیگر، مثل یهودیان و مسیحیان که در جزیرة‌العرب حضور داشتند.

محتوا و موضوعات

سوره بقره که از طولانی‌ترین سوره‌های قرآن مجید است مسلما یکجا نازل نشده، بلکه در فواصل مختلف، و به مناسبت‌های نیازهای گوناگون جامعه اسلامی، در مدینه نازل گردیده است. ولی با این حال جامعیت آن از نظر اصول اعتقادی اسلام و بسیاری از مسائل عملی (عبادی، اجتماعی، سیاسی و اقتصادی) قابل انکار نیست.

چه اینکه در این سوره:

1. بحث‌هایی پیرامون توحید و شناسایی خدا مخصوصا از طریق مطالعه اسرار آفرینش آمده است؛
2. بحث‌هایی در زمینه معاد و زندگی پس از مرگ، مخصوصا مثال‌های حسی آن مانند داستان ابراهیم و زنده شدن مرغان و داستان عزیز؛
3. بحث‌هایی در زمینه اعجاز قرآن و اهمیت این کتاب آسمانی؛
4. بحث‌هایی بسیار مفصل و طولانی درباره یهود و منافقان و موضع‌گیری‌های خاص آنها در برابر اسلام و قرآن، و انواع کارشکنی‌های آنان در این رابطه؛
5. بحث‌هایی در زمینه تاریخ پیامبران بزرگ مخصوصا ابراهیم و موسی (علیه‌السّلام)؛
6. بحث‌هایی در زمینه احکام مختلف اسلامی از جمله نماز، روزه، جهاد در راه خدا، حج و تغییر قبله، ازدواج و طلاق، احکام تجارت و دین، و قسمت مهمی از احکام ربا و مخصوصا بحث‌های فراوانی در زمینه انفاق در راه خدا، و هم‌چنین مساله قصاص و تحریم قسمتی از گوشت‌های حرام و قمار و شراب و بخشی از احکام وصیت و مانند آن.

فضائل، خواص و ثواب قرائت

1. ابیّ‌بن‌کعب از پیامبر اسلام (صلّی‌الله علیه وآله) نقل می‌کند که فرمود: «هر کسی سوره بقره را بخواند سلام و رحمت خدا بر او باد و به او اجر مرزبانان و فدا کاران در راه خدا را می‌دهند».
2. و او می‌گوید: پیامبر به من فرمود: «ای ابیّ به مسلمانان بگو که سوره بقره را یاد گیرند که فرا گرفتن آن برکت و ترک آن موجب حسرت است و ساحران توانایی آن را ندارند».
3. سهل‌بن‌سعد می‌گوید: رسول اکرم فرمود: «برای هر چیز قلّه‌ای است و قلّه قرآن سوره بقره است در هر خانه‌ای که خوانده شود اگر در روز باشد تا سه روز شیطان وارد آن خانه نخواهد شد و اگر در شب باشد تا سه شب از داخل شدن شیطان بدانجا در امانند».
4. روایت شده است که رسول اکرم (صلّی‌الله علیه وآله) جمعیّتی را به مکانی فرستاد. سپس خودش به دنبال آنان رفت و از یک یک آنان می‌پرسید که از قرآن چه مقدار و کدام سوره را حفظ داری تا به جوانی که از همه سنّش کمتر بود رسید، او در جواب این سؤال قسمتی از قرآن و سوره بقره را نام برد که حفظ دارد حضرت رو به جمعیت کرد و گفت: اکنون بروید و این جوان امیر بر شما است. گفتند: یا رسول‌اللَّه او از همه ما کم‌سن‌تر است. حضرت فرمود: آری ولی سوره بقره را حفظ دارد.
5. از رسول اکرم (صلّی‌الله علیه وآله) پرسیدند: چه سوره‌ای از قرآن افضل سوره‌ها است؟ حضرت فرمود: سوره بقره. عرض کردند: کدام آیات سوره بقرۀ از بقیه برتر است؟ فرمود: آیةالکرسی.
6. امام صادق (علیه‌السّلام) فرمود: هر که سوره بقره و آل عمران را بخواند روز قیامت آن دو سوره چون ابر یا پرده بر سرش سایه می‌‌افکند.

محل و زمان نزول

سوره بقره همه‌اش مدنی است جز یک آیه و آن وَ اتَّقُوا یَوْماً تُرْجَعُونَ فِیهِ إِلَی اللَّهِ ^{[بقره–281]} ‎(بترسید از روزی که همه بسوی خدا باز می‌گردید) که در منا سال حجة‌الوداع نازل شد. تاریخ نزول سوره بقره ما بین هجرت پیامبر (صلّی‌الله علیه وآله) به مدینه و جنگ بدر می‌باشد.

فضای نزول

با توجه به مدنی بودن سوره بقره و مقطع زمانی نزول آن در مدینه که دوران تشکیل حکومت اسلامی و استقبال مردم از دین اسلام بود محتوای این سوره جهت‌گیری خاصی دارد.

محتوای سوره بقره در درجه نخست تحت تأثیر موقعیت اجتماعی و فرهنگی مدینه پس از هجرت است. در این زمان ساکنان مدینه را چهار گروه تشکیل می‌‌دادند:

1. مسلمانان مهاجر که خانه و کاشانه خود را در مکه رها کرده، با فقر در مدینه زندگی می‌‌کردند.
2. مسلمانان انصار که از دو گروه اوس و خزرج تشکیل شده بودند و با وجود سابقه دشمنی دیرینه با هم، در پرتو اسلام با یکدیگر متحد و برادر شده بودند.
3. یهودیان که از ثروت و امکانات فراوانی برخوردار و با ظهور اسلام نفوذ و برتری خود را در میان مردم اُمّی از دست داده بودند.
4. منافقان که با اسلام عناد داشتند؛ ولی اقتدار مسلمانان در مدینه مانع از آن می‌‌شد که شرک خود را اظهار کنند و برای حفظ منافع خود به ظاهر ایمان آورده بودند.

هر یک از این گروه‌ها و فعالیت‌های آنها زمینه‌ساز نزول آیاتی از سوره بقره شد؛ برای مثال ترکیب خاص اجتماعی مدینه در مقطع نزول، زمینه‌ساز نزول آیاتی درباره گروه‌های مزبور و اوصاف آنها در آیات سه تا بیست شد که اوصاف پرهیزگاران، کافران و منافقان را بیان می‌‌کند؛ اما چون نفاق هنوز چندان آشکار نشده بود تنها در چند آیه، آن هم با تعبیر «مِنَ النَّاسِ» از منافقان یاد شده است. یهودیان نیز چون مهم‌ترین گروه مخالف اسلام و نظام اسلامی بودند بیش از سیویک آیه سوره بقره درباره آنان نازل شده است؛

همچنین فراهم شدن زمینه مناسب برای تشریع احکام فقهی بر اثر استقرار نظام اسلامی و استقبال مردم از اسلام موجب نزول آیات فراوانی درباره احکام فرعی شد، از این رو مسائل عبادی، خانوادگی، اقتصادی، اجتماعی و کیفری فراوانی در این سوره آمده است. (آیات 168- 284) در اثنای آیات سوره برخی موضوعات دیگر نیز مطرح شده است که به ظاهر پیوندی با فضای نزول آن ندارد؛ ولی به اعتقاد مفسران چنین نیست؛ مثلًا داستان حضرت ابراهیم (علیه‌السّلام) در آیات یکصدوبیست‌وچهار تا یکصدوچهل‌ویک به تعبیر علامه طباطبایی به منزله مقدمه و زمینه‌ساز آیات تغییر قبله و آیات احکام حج است.

ویژگی

• سوره بقره طولانی‌ترین سوره قرآن کریم است و حدود دو جزء و نیم از سی جزء قرآن را شامل می‌‌شود این سوره اولین سوره‌ای است که در مدینه نازل شده و مسلما یک‌جا نازل نشده، بلکه در فواصل مختلف و به مناسبت‌های نیازهای گوناگون جامعه اسلامی در مدینه نازل گردیده است. طولانی‌ترین آیه قرآن آیه دین (آیه 282) در این سوره می‌‌باشد و مهم‌ترین آیۀ آن «آیةالکرسی»، (آیه 255) است که محتوای توحیدی خاصی دارد.
• این سوره با حروف مقطعه شروع شده است و یکی از هفت سوره طولانی قرآن (سبع طوال) می‌‌باشد. اقوال در سبع طوال هم مختلف است به گفته بعضی سوره‌های بقره، آل عمران، نساء، مائدة، انعام، اعراف و أنفال به همراه توبه را سبع طوال می‌‌گویند ولی برخی دیگر هفتمی را یونس می‌‌دانند و معتقدند که انفال و توبه جزو آنها نیست (این قول سعید بن جبیر می‌‌باشد).
• روایت از رسول خدا (صلّی‌الله علیه وآله) نقل شده که فرمود: خداوند هفت سوره طوال را به جای تورات و سوره‌های مئین را به جای انجیل و سوره‌های مثانی را به جای زبور به من داد، و پروردگارم مرا با دادن سوره‌های مفصّل فزونی بخشید.

جستارهای وابسته

• بنی اسراِئیل
• سوره آل عمران
• جزیرة العرب
• آیةالکرسی

پانویس

منابع

• برگرفته از سایت معرفی سوره بقره - پایگاه جامع قرآنquran.inoor.ir