بوسنی و هرزگوین
| بوسنی و هرزگوین | |
|---|---|
 | |
 | |
| پایتخت | سارایوو |
| تعداد جمعیت | ۳٬۲۸۹٬۰۰۰ |
| زبان | بوسنیایی، کرواتی، صربی |
بوسنی و هرزگوین کشوری واقع در شرق اروپا با جمعیت اکثریت مسلمان است. این کشور، در زمستان ۱۳۷۰ش، پس از فروپاشی کشور یوگسلاوی سابق، اعلام استقلال کرد ولی با مخالفت و تهاجم صرب‌ها و کروات‌ها با انگیزه سرکوب مسلمانان و تجزیه بوسنی، مسلمانان این کشور، به مدت ۴ سال مورد نسل‌کشی قرار گرفتند. اسلام از طریق جاده ابریشم و توسط بازرگانان ایرانی به این منطقه راه یافته است، اسلام در قرن سوم و چهارم قمری (ده میلادی) در جزیره بالکان وجود داشته است و با حمله عثمانی‌ها به این کشور گسترش یافته است. هنگام ورود عثمانی‌ها به بوسنی، اسماعیلیان در قلعه سیاه ساکن بودند و در دوره عثمانی ساداتی از نسل حسنین (ع) در بوسنی حضور داشته‌اند.
آمار دقیقی از جمعیت شیعیان بوسنی در دسترس نیست، پورتال اهل بیت، جمعیت شیعیان را در ۲۰۰۸ میلادی، ۲۳،۴۰۰ تن تخمین زده است، اما مرکز تحقیقات pwe در ۲۰۰۹ م شمار آنان را کمتر از ۱۵،۲۰۰ نفر گزارش کرده است. شیعیان بوسنی در گراداچات، حسینیه‌ای دارند، و موسسات ابن سینا و ملاصدرا در سارایوو متعلق به آنان است.
صوفیان این کشور مراسم عاشورا را در تکیه حاجی سینان و تکیه علی فاکواتس در سارایوو برگزار می‌کنند. محبت‌ورزی‌های صوفیان نسبت به اهل بیت در دوره عثمانی، واکنش‌هایی را از سوی حکومت وقت در پی داشته است.
تاریخچه
تاریخ کهن
ایلیریان، ساکنین قدیمی بوسنی و هرزگوین که اوج قدرت و ترقی آنان در قرون 5 الی 8 قبل از میلاد مسیح تخمین زده شده، قدیمی‌ترین ساکنین بوسنی و هرزگوین تلقی می‌شوند نیمه دوم قرن یکم قبل از میلاد برای تاریخ و مردم بوسنی و هرزگوین بخاطر دو واقعه عظیم مهم تلقی می‌شود: اولین واقعه نفود کلت‌ها (گالا) از شمال ایتالیا، و دیگری ایجاد مستعمرات یونان در جزایر و سواحل دریای آدریاتیک.
این دو واقعه یا به بیان دیگر نفوذ اقوام یاد شده در خاک این مناطق تاثیر بسزایی بر ایلیریان گذاشت بطوریکه بسیاری از عادات و مهارت‌های آنان را فراگرفتند (از جمله کوزه گری، رقص کولو، ابزار آلات مختلف، ایجاد قبرستان جهت دفن اموات و غیره).
ورود رومیان به شبه جزیره بالکان به اواخر قرن سوم قبل از میلاد مسیح باز می‌گردد. آنان با تجهیزات و سازماندهی قوی خویش جنگ‌های طویل المدت و فرسایشی در مناطق مختلف بالکان آغاز کردند. این جنگ‌ها تا اوایل قرن بعد یا به عبارت دیگر بمدت 9 سال ادامه یافت.
قابل ذکر است که رومیان تاثیر محسوسی بر زندگی مردم بالکان داشتند از جمله فعالیت‌های آنان می‌توان به احداث راه‌ها، قلعه‌ها، معادن و شهرکها اشاره نمود. علیرغم این فعالیت‌ها در حیات مذهبی مناطق یادشده تغییر زیادی ایجاد نگردید و ایلیریان همچنان به پایبندی به مذهب و فرهنگ کهن خویش ادامه دادند. ساکنین بوسنی باستان، یا به عبارت دیگر بوسنی که جزئی از ایالت رومی دالماتسیا محسوب می‌شد، با مسیحیت بسیار زود آشنا گردیدند. به موجب منابع موجود دفاتر اسقفهای کاتولیک از قرن اول پس از میلاد مسیح در سرمسکا میترویتسا، اوسیِک، و سولون وجود داشته‌اند. اولین اخبار موثق مربوط به سازماندهی کلیساها در این مناطق به قرن ششم بازمی‌گردد اولین شورای کلیسایی در سال‌های 530 و 533 میلادی برگزار شده که اسقف آندریه بعنوان اسقف بوسنی در آن حضور داشته است.
برای اولین بار در اسناد دولتی کنستانتین هفتم امپراطور روم، از بوسنی یاد شده است (سال‌های 913-959). کهن‌ترین اثر ادبی بوسنیایی – هومی (کتیبه هومی) نیز مربوط به همین مقطع است. ایجاد و سازماندهی دستگاه دولتی بوسنی اواسط قرن یازدهم صورت پذیرفت. این سیستم شامل چند منطقه واقع در بین دو رود درینا و ورباس بوده و “بان بوسنی” در صدر آن قرار داشته است.[۱]
قرون وسطی
“نبوریچ بان” اولین بان بوسنی در مقطع جنگ و درگیریهای رومیان و مجاریان در بوسنی و هرزگوین بود که دوره حکومت و خدمات شایان وی به سال‌های 1154 الی 1163 میلادی باز می‌گردد. از سال 1167 الی 1203 میلادی نیز “کولین بان” بعنوان بان بزرگ بوسنی بر مسند قدرت جای داشت. بوسنی در پرتو حکومت وی پای به پای کشورهای مناطق جنوب اسلوونی به ترقی و پیشرفت زیادی در راستای ثبات سیاسی و اقتصادی، توسعه فرهنگی و تجاری دست یافت. کولین بان در سال 1189 در “بیلین پولیه” واقع در حوالی زنیتسا منشوری صادر نمود که به واسطه آن به سکنه دوبرونیک جهت بازرگانی و تجارت آزاد در بوسنی تضمین داده شد. با توجه به محتوای این منشور می‌توان نتیجه‌گیری نمود که نظام و سیستم دولتی آن زمان بسیار سازمان یافته بوده است. در سال 1203 در زمان حکومت کولین بان با حضور نماینده پاپ در منطقه بیلین پولیه مجلس کلیسای کاتولیک برگزار و در آن از کولین بان خواسته شد تا از پیروی از کلیسای بوسنی سرباز زند.
اسقف کاتولیک در سال 1252 در منطقه جاکوو که نهایتا به مقر اصلی او تبدیل گردید، توسط کلیسای صرب تحت فشار قرار گرفت. در سال 1292 کشیشهای فرانیویی به بوسنی وارد شدند و در مقطع حکومت استپان کوتورمانیچ دوم (1314-1353) قلمرو بوسنی از رود ساوا تا دریا و از تستینا تا درینا گسترده شد. بوسنی در زمان حکومت تورتکو کوتورمانیچ اول (1353 –1391) به اوج قدرت و ترقی دست یافت. وی از سال 1377 “پادشاه صربستان، بوسنی و مناطق ساحلی” نام گرفت. مقطع مزبور را می‌توان مقطع ترقی مستمر کشور بوسنی و اوج قدرت سیاسی و گستردگی مرزی این کشور نام نهاد.
امپراطوری عثمانی
ترک‌های عثمانی در سال 1463 میلادی به بوسنی و هرزگوین دست یافته و آن را فتح نمودند اینسال را می‌توان تاریخ رسمی خاتمه بوسنی قرون وسطایی و آغاز بوسنی سنجاک قلمداد نمود. در این مقطع روند پذیرش دین اسلام توسط مردم بوسنی شدت یافت و در سال 1470 نیز بوسنی سنجاک رسماً تاسیس یافت.
از سال 1492 در پی رانده شدن یهودیان از اسپانیا، پیروان این دین مهاجرت خود به بوسنی را آغاز نمودند. تقویت و توسعه حکومت عثمانی در مناطق مختلف بوسنی به تشکیل ایالت بوسنی در سال 1850 انجامید. این ایالت شامل 7 سنجاک بود: سنجاک بوسنی، هرزگوین، کلیس، لیس، پاکراک، پوژسکا و ازورنیک. امپراطوری عثمانی در دوران باثبات حکومت خویش بر بوسنی دستگاه دولتی را تقویت نمود و سیستم و سازماندهی اداری، نظم حقوقی، سیستم مالیاتی را در کشور برقرار نمود. همچنین در این مقطع وضعیت کشاورزی بوسنی نیز بهبود یافت. قابل ذکر است که تعداد زیادی از سربازان از مناطق مختلف بوسنی نیز جهت شرکت در جنگ‌ها و نبردهای مختلف و مقابله با ارتش اتریش-مجار و ونیز راهی جبهه‌های جنگ می‌شدند. پس از شکست عثمانیان در جنگ وین (سال 1699) ایالت بوسنی مناطق اسلاوونی و سنجاک لیک و بخش‌هایی از کلیس و سنجاک هرزگوین را از دست داد.
بزرگ‌ترین مقاومت در مقابله با لشکر اتریشیان در سال 1737 در منطه بانیالوکا رخ داد که به شکست اتریش انجامید.
لغو یانیچارها (در سال 1826) و اعلام “خط شریف” (فرمانیه سلطان) که اصلاحاتی در آن تبیین شده بود نیز تضعیف هر چه بیشتر حکومت عثمانیان که بطبع تضعیف بوسنی و هرزگوین را نیز در پی داشت، را مانع نشد. نارضایتی و سرکوب مردم و افزایش هر چه بیشتر مالیات‌ها میل و تلاش هر چه بیشتر مردم جهت استقلال را تقویت نمود. یکی از این جنبش‌ها بر علیه اصلاحات دولت وقت در سال 1831 تا 1832 به رهبری حسین کاپیتان گراداچواتس رخ داد.
مقطع امپراطوری اتریش-مجار
در کنگره برلین که در سال 1878 میلادی برگزار گردید اداره و سرپرستی بوسنی و هرزگوین به امپراطوری اتریش- مجار واگذار گردید و “سنجاک نووی پازار” همچنان در حیطه حکومت امپراطوری عثمانی قرار گرفت. ارتش بوسنی که عمدتا از بوشنیاکها تشکیل شده و در مناطقی نیز از حمایت صرب‌ها و کروات‌ها برخوردار بود و همچنین یهودیان نیز حمایت مالی خود را از آن دریغ نداشتند مقاومت زیادی بر علیه نیروهای اشغالگر اتریشی نشان داد جنگ بوسنی با امپراطوری اتریش-مجار از 29 جولای تا 20 اکتبر ادامه یافت و نهایتا با پیروزی اتریشیان باتمام رسید و حکومت 40 ساله امپراطوری اتریش –مجار بر بوسنی را در پی آورد بطوریکه بوسنی به بخشی از حکومت پادشاهی اتریش تبدیل شد. فاتحین در بوسنی با سیستم مالیاتی، نظم اداری و دستگاه دولتی عثمانی‌ها و همچنین اصلاحات ارضی آنان مواجه شده و اقداماتی جهت کنترل و ایفای قدرت بر جوامع مذهبی بوسنی و هرزگوین بعمل آوردند. در پی این امر جوامع مذهبی توانستند در چارچوب حکومت امپراطوری اتریش به استقلال مذهبی دست یابند.
در مقطع امپراطوری اتریش-مجار در بوسنی 4 بار آمار نفوس انجام گرفت. در فاصله بین اولین و آخرین آمارگیری جمعیت کشور از 1158164 به 1808044 تن افزایش یافت. بدین ترتیب شاخص رشد جمعیت بطور سالیانه بالغ بر 06/2 درصد بوده است. هدف اصلی حکومت اتریش مجار از بدو ورود به بوسنی انضمام این کشور به قلمرو خود و اجرای طرح‌ها و نقشه‌های این امپراطوری در مورد بوسنی و منطقه بالکان است که نهایتا در سال 1908 اجرا گردید.
شاهنشاهی صرب‌ها، کروات‌ها و اسلوونی‌ها
بوسنی و هرزگوین در پی اعلام منشور اتحاد در اول دسامبر 1918 به ساختار دولت جدیدالاحداث شاهنشاهی صرب‌ها، کروات‌ها و اسلوونی‌ها ملحق گردید. به موجب قانون اساسی تصویب شده در روز عید مذهبی ویدودان، بوسنی و هرزگوین یکپارچگی مرزی و اداری خود را در ساختار این دولت حفظ نمود تا اینکه در سال 1929 رژیم دیکتاتوری شاه الکساندر با تشکیل واحدهای اداری جدید (تحت عنوان بانووینه) یکپارچگی مرزی و تاریخی بوسنی را دستخوش تخریب نمود.
بعدها، در پی امضاء توافقنامه تسوتکوویچ-ماچاک در سال 1939 و با ایجاد بانووینه کرواسی، بوسنی و هرزگوین تقسیم گردید.
بوسنی و هرزگوین بمدت کوتاهی در بدو آغاز جنگ جهانی دوم به ساختار دولت مستقل جدیدالاحداث کرواسی پیوست تا اینکه در اجلاس شورای آزادی‌بخش مردمی ضد فاشیستی بوسنی و هرزگوین در مرکونیچ گراد مورخ 25 و 26 سال 1943 بعنوان یکی از فدراسیون‌های متساوی الحقوق جمهوری فدرال سوسیالیستی یوگسلاوی معرفی گردید.
جمهوری فدرال سوسیالیستی یوگسلاوی
پس از خاتمه جنگ جهانی دوم در تاریخ 25 الی 28 آوریل سال 1945 در سومین اجلاس شورای آزادی‌بخش مردمی ضد فاشیستی بوسنی، مجلس ملی بوسنی و دولت مردمی فدراسیون بوسنی و هرزگوین تشکیل گردید. بوسنی و هرزگوین بعنوان یک واحد فدرال متساوی الحقوق در ساختار یوگسلاوی بیش از هر چیز به تساوی حقوق کلیه اقوام و اقلیت‌های ملی بذل توجه می‌نمود. آرمان “برابری و برادری” بعلت بافت چندقومی مشهود بوسنی با توجه کامل اجرا و اعمال می‌گردید. اعلان و اجرای اصل برابری به آحاد مردم امکان تحصیلات و حفظ سنن و فرهنگ خاص هر قوم را داد.
تجاوز به بوسنی و هرزگوین و مبارزات استقلال‌طلبانه
فروپاشی جمهوری فدرال سوسیالیستی یوگسلاوی و سلسله فعالیت‌های مربوط به تجزیه اجزاء آن و ایجاد کشورهای جدید موجب شد که 29 فوریه و اول مارس سال 1992 همه پرسی مربوط به استقلال بوسنی و هرزگوین برگزار و بیش از 65 درصد از افراد واجد شرایط موافقت خود با استقلال کشور بوسنی در چارچوب مرزهای تاریخی تایید شده آن را اعلام نمایند. بوسنی و هرزگوین پس از برگزاری موفقیت‌آمیز همه پرسی در تاریخ 7 آوریل سال 1992 در سطح جهانی بعنوان یک کشور مستقل برسمیت شناخته شد. صرب‌های بوسنی با همیاری صربستان و مونته نگرو عدم موافقت و نارضایتی خود از ایجاد کشور مستقل و غیروابسته بوسنی و هرزگوین را به عرصه ظهور رسانیدند. هدف و تلاش اصلی آنان ایجاد کشوری بود که کلیه صرب‌ها بتوانند در آن زندگی کنند.
در همه پرسی برگزار شده در تاریخ 29 فوریه و 1 مارس سال 1992 از مجموع 3253847 رای دهنده، رقمی بالغ بر 2061932 از اتباع بوسنی موافقت خود با ایجاد کشور مستقل و یکپارچه بوسنی و هرزگوین که قومیت‌های صرب، کروات و بوشنیاک و اقلیت‌های مذهبی و ملی با تساوی کامل حقوق در آن به زندگی ادامه دهند، را اعلام نمودند. رقم مزبور 44/99 درصد از کل رای دهندگان را تشکیل می‌داد. علیرغم مخالفت شدید حزب دمکرات صرب و تهدیدات بلگراد، اکثریت مردم بوسنی و هرزگوین از کلیه اقوام رغبت دمکراتیک خود جهت استقلال کشور را صریحا اعلام نمودند. اتهامات مبنی بر اینکه مردم بوسنی و هرزگوین با این تصمیم در واقع به تجزیه از یوگسلاوی رای داده و موجبات آغاز جنگ داخلی را فراهم آوردند چیزی جز تحریف تاریخ نیست. تفکیک وتجزیه جمهوری فدرایتو سوسیالیستی یوگسلاوی تا حد زیادی با توافق قدرت‌های جهانی انجام گرفت ارتش تغییر شکل داده یوگسلاوی قبل از تاریخ ذکر شده (پس از خروج از خاک اسلوونی) تجاوز خود به کرواسی را آغاز نمود. تصمیم اکثریت شهروندان بوسنیایی و هرزگوینی بیانگررغبت سیاسی آنان در وهله خطیر تاریخی و مبتنی بر واقعیات مبنی بر حاکمیت مستمر بوسنی و هرزگوین در طول تاریخ بوده است. حق بوسنی و هرزگوین جهت دستیابی به یکپارچگی و تمامیت در وهله کنونی مبتنی بر تصمیمات شورای آزادی‌بخش مردمی ضد فاشیستی یوگسلاوی و بوسنی و هرزگوین و موقعیت این کشور بعنوان یکی از فدراسیون‌های متساوی الحقوق یوگسلاوی می‌باشد. جمهوری بوسنی و هرزگوین منادی فروپاشی یوگسلاوی نبود ولی ناچار شد که بوسیله همه پرسی از استقلال خویش دفاع نماید. بوسنی و هرزگوین با برگزاری همه پرسی به اساسی‌ترین شرط جهت پذیرش و به رسمیت شناخته شدن در جامعه جهانی و عضویت در سازمان ملل جامه عمل پوشانید. با این وجود شورای امنیت سازمان ملل به وظیفه خود مبنی بر دفاع از این عضو عمل نکرد و آن را در مقابل تجاوز بزرگ صرب‌ها و متعاقبا استیلای کروات‌ها به حال خود رها کرد و بدین ترتیب تجاوزی در ابعادی عظیم به وقوع پیوست که تخریب فوق‌العاده کشور و آوارگی مردم آن را در پی داشت.
کاملا آشکار بود که حزب دمکرات صرب بلافاصله پس از خاتمه اولین انتخابات چندحزبی پارلمانی در کشور اختلالات و سنگ اندازی‌های خود در فعالیت‌های کلیه ارگان‌های منتخب مردمی را آغاز خواهد کرد. بزودی مشخص گردید که این حزب بعنوان یکی از احزاب حاضر در درون دولت، سیاست دفاع از منافع ملی بوسنی و هرزگوین را تعقیب نکرده بلکه هدف اساسی و اصلی آن تخریب حاکمیت قانونی و دولتی بوسنی بود.
بدین ترتیب صرب‌های بوسنی به رهبری رادووان کاراجیچ فعالیت‌های خود در راستای تخریب داخلی بافت و ترکیب دولتی بوسنی و هرزگوین را با حمایت کامل و کمک صرب‌های صربستان و مونته نگرو آغاز نمودند. احزاب سیاسی صربستان نیز به حمایت از حزب دمکرات صرب بر خاستند (از جمله جنبش بازسازی صرب، حزب رادیاکل صرب، گروه‌های سلطنت‌طلب، قومیت گرایان به سرپرستی ششلی و یوویچیچ، چتنیک‌ها، ببرهای آرکان و بسیاری از شبه نظامیان). علیرغم اینکه صرب‌ها در بدو امر سعی در معرفی این فعالیت‌ها بعنوان مبارزه ای سیاسی جهت حفظ منافع قومی خویش داشتند بزودی محرز گردید که تدارکات زیادی جهت اعمال تجاوز بر علیه بوسنی و هرزگوین دیده و مقدمات امر را فراهم ساخته‌اند.
همزمان با استقلال کرواسی، اسلوونی و مقدونیه فرآیند تجزیه یوگسلاوی نیز آغاز گردید. اسلوبودان میلوشویچ و بوریسلاو یوویچ بر استفاده از قوای نظامی و اعلام وضعیت جنگی اصرار ورزیدند و این امر بر وخامت و پیچیدگی اوضاع در جامعه چند قومی بوسنی و هرزگوین افزود. علیرغم تلاش جامعه بین‌الملل در یافتن راه حلی مسالمت‌آمیز جهت حل بحران یوگسلاوی بخوبی مشهود بود که رئسای جمهوری جمهوریهای یوگسلاوی سابق یعنی: میلوشویچ، عزت بگوویچ، کوچان، گلیگورو و بولاتوویچ و اعضای شورای ریاست‌جمهوری جمهوری فدرال سوسیالیستی یوگسلاوی موفق به حصول حداقل توافق نظر جهت حل این بحران نیستند. تجاوز به بوسنی و هرزگوین به کشتار بوشنیاکها منجر گردید. شرارت‌ها، تجاوزهای قساوت منشانه و غیرقابل تصوری توسط صرب‌های بوسنی، صربستان و مونته نگرو به وقوع پیوست. غیرنظامیان و مردم عادی در شهرهای سربرنیتسا، پریه دور، فوچا، بیلینه، راونو، موستار، ویشه گراد، روگاتیتسا، ژپا، برچکو، کوزاراتس، زورنیک، ویتز، ستولاتس، دوبوی، بانیالوکا و… بیشترین جنایات را متحمل شدند.
وقوع جنگ بر وضعیت بهداشتی و آماری مردم بوسنی تاثیر زیادی گذاشت. ارزیابی‌های متفاوتی در خصوص تعداد کشته شدگان دوران جنگ وجود دارد که به موجب آنها تعداد کشته شدگان از 140 هزار تن تا 200 هزار تن رقم زده شده است. اسناد مربوط به تعداد مجروحین جنگی حاکی از رقمی بالغ بر 170 هزار تا 240 هزار تن می‌باشد (از هر صد هزار مجروح جنگی 25 هزار تن بطور دائم معلول شده‌اند) همچنین به موجب آمار موثق موجود 16 الی 17 هزار تن از کشته شدگان را کودکان تشکیل داده و تعداد کودکان مجروح نیز بالغ بر 40 هزار تن می‌باشد. چند صد هزار تن از مردم بوسنی و هرزگوین همچنان در خارج از کشور بعنوان جنگزده و آواره بسر برده و یک سوم از ساکنین بوسنی و هرزگوین در حال حاضر در مناطق تحت کنترل سازمان ملل بعنوان آوارگان داخل کشور زندگی می‌کنند.
ویژگی‌های طبیعی
وضعیت جغرافیایی
بوسنی و هرزگوین در جنوب شرقی اروپا واقع شده و سرزمینی است دارای ارتفاعات و مناطق مسطح، که در قسمت‌های جنوبی نیز دارای فلات می‌باشد همچنین این کشور در مناطق نئوم و کلرک به دریای آدریاتیک راه دارد. در هر حال بوسنی و هرزگوین را می‌توان سرزمینی کوهستانی و تپه ای نام داد چرا که قریب به 85 درصد از مساحت آن در ارتقاع بیش از 200 متر بالاتر از سطح دریا واقع است. دارای آب و هوای قاره ای و در مناطق بسیار محدودی نیز مدیترانه ای است.
مساحت کل بوسنی و هرزگوین بالغ بر 51129 کیلومتر مربع و طول مرزهای آن بالغ بر 1537 کیلومتر مربع است که از این رقم 5/762 کیلومتر مربع را مرز خاکی، 751 کیلومتر مربع را مرز رودخانه‌ای و 5/23 کیلومتر مربع را مرز دریایی تشکیل می‌دهد.
همسایگان بوسنی و هرزگوین شامل جمهوری کرواسی (931 کیلومتر مرز مشترک)، صربستان (357 کیلومتر مرز مشترک) و مونته نگرو (249 کیلومتر مرز مشترک) می‌باشند. بوسنی در مرزهای شمالی خود به رود ساوا و در مرزهای جنوبی در منطقه نئوم به دریای آدریاتیک ختم می‌شود.
مناطق کوهستانی
بخش اعظم بوسنی و هرزگوین را سرزمینهای کوهستانی تشکیل می‌دهد و بخش‌های مسطح و صاف تنها در سواحل رودخانه‌ها (در شمال در سمت راست ساحل رود ساوا در منطقه بوسانسکا پوساوینا) قرار دارند. پهناورترین بخش‌های مسطح سرزمین بوسنی در سواحل رودهای درینا و بوسنی (منطقه سمبریا) واقع شده‌اند. بخش‌های مسطح مناطق جنوب نیز شامل 40 الی 60 کیلومتر است که بتدریج بر مساحت آن افزوده و نهایتا به مناطق کوهستانی می‌پیوندد. دیگر بخش‌های این سرزمین شامل سلسله کوه‌هایی است که از شمال غربی به جنوب شرقی گسترده‌اند. بخش‌های مرکزی نیز شامل سرزمینهای صخره ای است که در فواصل مابین آنان دشت‌های وسیع سواحل رودهایی که به سوی شمال در جریانند، واقع شده‌اند (سارایوو-زنیتسا-توزلا). مناطق جنوب غربی بوسنی نیز شامل سرزمینهای صخره ای است. دشت‌های کوپرس (1150-1120 کیلومتر مربع)، گلاموچ (882-950 کیلومتر مربع)، دووانسکو (860-990 متر؛ 150 کیلومتر مربع)، لیوانسکو (700-740 متر؛ 380 کیلومتر مربع) و غیره نیز در این منطقه قرار دارند. شرق بوسنی منطقه‌ای تپه ای و کم جمعیت است که بخش اعظم آن را مناطق صخره ای، کوه‌های جنگلی و دامنه‌های عمیق تشکیل می‌دهد.
آب و هوا
بخش‌های شمالی بوسنی و هرزگوین دارای آب و هوای معتدل قاره ای و حدود 700 میلی متر بارندگی می‌باشد. بخش‌های غربی دارای 1000 میلی متر بارندگی و میزان بارندگی، در بخش‌های مرکزی که دارای آب و هوای کوهستانی هستند بالغ بر 750 الی 1200 میلی متر می‌باشد. منطقه هرزگوین دارای آب و هوای مدیترانه ای و تابستان‌های گرم و زمستان‌های معتدل است و بارندگی‌ها اغلب مربوط به نیمه دوم سال می‌باشد.
بخش اعظم آب موجود در کشور مربوط به رود ساوا (947 کیلومتر) می‌باشد که رودهای اونا (214 کیلومتر)، ورباس (240 کیلومتر)، بوسنی (271 کیلومتر) و درینا (346 کیلومتر) به آن می‌ریزند. تنها رود نرتوا (218 کیلومتر) به دریای آدریاتیک می‌ریزد. رودهای کوچک زیرزمینی بسیاری نیز وجود دارد که به نرتوا و دریای آدریاتیک می‌ریزند.
منابع طبیعی
بوسنی و هرزگوین دارای منابع غنی ذغال سنگ، آهن، بوکسیت، قلع، روی، سنگ نمک و مقادیری پیروفیلیت، باریت، آزبست، کائولین و گچ می‌باشد. این کشور همچنین واجد منابعی که بعنوان مصالح ساختمانی از آنها استفاده می‌شود نیز می‌باشد (از جمله: سنگهای تزئینی، آهک، خاک رس، شن ریز و درشت و دولومیت). جنگل‌های وسیع این کشور و رودخانه‌های عریض آن (رود نرتوا، بوسنی، راما، ورباس، اونا، تربیشنیتسا) نیز از منابع طبیعی بوسنی محسوب شده و پتانسیل بسیار عظیمی در راستای تولید برق و راه‌اندازی توربین‌های آبی محسوب می‌شوند (علی‌الخصوص رود درینا). بوسنی همچنین واجد دریاچه‌های طبیعی نیز می‌باشد و دریاچه‌های مصنوعی نیز در پی سدبندی رودهای درینا، ورباس، راما، تربیشنیتسا و نرتوا ایجاد گردیده است. دریاچه مصنوعی مودراتس واقع در حوالی توزلا و چند دریاچه دیگر نیز جهت تولید آب صنعتی ایجاد شده است.
جمعیت
اقوام
در بوسنی و هرزگوین سه قوم پرجمعیت زندگی می‌کنند: بوشنیاکها (48 درصد)، صرب‌ها (1/37 درصد) و کروات‌ها (3/14 درصد). 5 درصد باقیمانده را نیز اقلیت‌های قومی و مذهبی تشکیل میدهند.
جمعیت بوسنی به موجب آمار نفوس سال 1991 بالغ بر 4364574 تن و پراکندگی جمعیت بالغ بر 85 تن در هر کیلومتر مربع بوده است. تعداد خانواده‌ها بالغ بر 1203441، تعداد شهرکها و محلات بالغ بر 5884 و تعداد مناطق بالغ بر 109 منطقه بوده است. در مناطقی که از حیث مساحت متوسط تلقی می‌شدند (با مساحت نسبی بالغ بر 469 کیلومتر مربع) بطور تقریبی 40000 تن، یا به عبارتی 11000 خانوار 6/3 عضوه زندگی می‌کرده است.
به موجب آمار فوق مسلمانان 5/43 درصد، صرب‌ها 2/31 درصد، کروات‌ها 4/17 درصد، یوگسلاوها 6/5 درصد، مونته نگروییها 2/0 درصد، مقدونیه‌ای‌ها 1/0 درصد، آلبانیایی‌ها 1/0 درصد و دیگر اقلیت‌ها 2/0 درصد از جمعیت را تشکیل می‌داده‌اند.
میزان تولد: 76/12 در هزار
میزان فوت: 1/8 در هزار
رشد سالانه جمعیت: 76/0 درصد
شاخص سنی
8/19 درصد، گروه سنی تا 14 ساله، از این تعداد: 403391 مرد، 382037 زن
6/70 درصد گروه سنی 15 تا 64 ساله، از این تعداد: 1432559مرد، 1366224 زن
6/9 درصد گروه سنی بالای 65 سال، از این تعداد: 161659 مرد، 218518 زن
فوت نوزادان: 53/23 در هزار
طول عمر: 02/72 سال
پراکندگی جمعیت
در مقطع قبل از جنگ جمعیت روستایی بطور نسبی از حیث قومیت دارای نسبتی یکسان بودند و جمعیت شهری اقوام مختلف نیز از حیث فرهنگی و قومی آمیختگی خاصی داشتند. جنگ متجاوزانه اخیر بر علیه بوسنی و پاکسازی نژادی قلمرو آن بافت جمعیتی این کشور را بطور کامل در هم ریخت. درصد زیادی از مردم آواره در طول جنگ به شهرها مهاجرت نمودند و روستاها همچنان تخریب شده باقی ماندند. 75 درصد از واحدهای مسکونی واقع در مناطق شهری و روستایی بخصوص در شهرهای موستار، سارایوو، برچکو و… نیز تخریب گردید.
شهرهای بزرگ بوسنی شامل: سارایوو (360 هزار تن)، بانیالوکا (143000 تن)، زنیتسا (96000تن)، توزلا (84000 تن)، موستار (76000 تن)، بیهاچ (46000 تن) و برچکو (42000 تن) می‌باشند. (به موجب آمار سال 1997).
اقتصاد
اقتصاد بوسنی و هرزگوین در سال 2001 در برخی از بخش‌های مهم رشد مثبت داشته است. روند هشت ماهه رشد اقتصادی به موجب آمار شش ماهه اول سال 2001 (از ژانویه تا ژوئن) به شرح ذیل است:
میانگین رشد
-میانگین رشد صادرات در مقطع هشت ماهه اول سال 2001 بطور ماهیانه بالغ بر 5/41 میلیون مارک یا 3/27 درصد بوده است. افزایش این مبلغ در شش ماهه اینسال بالغ بر 9/205 میلیون مارک یا به عبارت دیگر 5/22 درصد بیش از مقطع مشابه سال قبل بوده است.
-میانگین رشد واردات در مقطع هشت ماهه اول سال 2001 بطور ماهیانه بالغ بر 6/35 میلیون مارک یا 8/9 درصد بوده است. افزایش این مبلغ در شش ماهه اول اینسال بالغ بر 8/165 میلیون مارک یا 5/5 درصد می‌باشد).
-در هشت ماهه اول اینسال میزان صادرات برابر با 5/36 درصد از میزان واردات بوده (در شش ماهه اول اینسال این رقم بالغ بر 3/35 درصد بوده است).
-کاهش رشد منفی تراز مبادلات خارجی بوسنی در مقطع هشت ماهه اول سال 2001 بطور متوسط در هر ماه بالغ بر 8/6 میلیون مارک یا 9/1 درصد بوده است.
-رشد حمل و نقل جاده ای بار و مسافر در داخل کشور از 7/2 تا 2/41 درصد بوده است.
-رشد حمل و نقل ریلی بار و مسافر در داخل کشور از 5/24 تا 7/67 درصد بوده است.
میزان سرمایه‌گذاری مستقیم خارجی در هر دو موجودیت (1994-2002):
-فدراسیون بوسنی و هرزگوین: 1147356000 مارک تثبیت شده بوسنی
-جمهوری صربسکا: 566558000 مارک تثبیت شده بوسنی
بزرگ‌ترین کشورهای سرمایه گذار در بوسنی و هرزگوین (مقطع 1994 الی 2002):
-کرواسی- 233 میلیون مارک، کویت- 220 میلیون مارک، اسلوونی- 186 میلیون مارک، آلمان- 174 میلیون مارک، اتریش- 173 میلیون مارک، صربستان و مونته نگرو- 128 میلیون مارک، هلند- 115 میلیون مارک و سویس- 90 میلیون مارک.
سرمایه‌گذاری‌های خارجی در بوسنی در بخش‌های مختلف صنعتی (1994-2002):
-تولیدات- 5/55 درصد، بانکداری- 5/16 درصد، خدمات- 8/6 درصد، بازرگانی- 2/6 درصد، حمل و نقل- 9/0 درصد، توریسم- 7/0 درصد.
مهمترین سرمایه‌گذاری‌های خارجی بیش از 10 میلیون مارکی بوسنی به تفکیک شامل: بی‌ها استیل (ذوب آهن زنیتسا)-کویت، بوسنی بانک اینترنشنال و بوسنی سارای-امارات عربی متحده و عربستان سعودی، سی سی بیورگِس بی‌ها‌هاجیچی-هلند، میکو بانیالوکا-بلژیک، هیپوآدره آدریا بانک موستار-اتریش، یونیورسال بانک سارایوو-کرواسی، ولکس بانک سارایوو-اتریش، یونیتیک سارایوو-کویت، ترکیش زراعت بانک سارایوو-ترکیه، کمپانی دوشانوویچ بانیالوکا-صربستان و مونته نگرو، الکتروبوسنی یایتسه-بریتانیا، بلگراد کوم بانیالوکا-صربستان و مونته نگرو، فروشگاه زنجیره ای ایمپکس برچکو-لوکزامبورگ، آب معدنی کیسلیاک سارایوو-کرواسی، ام دی کمپانی شیپووو-بلغارستان.
تورم (درصد سالانه)
فدراسیون بوسنی و هرزگوین 3/0 درصد، جمهوری صربسکا 2/2 درصد (دسامبر 2001)
فدراسیون بوسنی و هرزگوین 7/0 درصد، جمهوری صربسکا 4/2 درصد (دسامبر 2002)
تولیدات صنعتی
فدراسیون بوسنی و هرزگوین 2/112 درصد، جمهوری صربسکا 1/87 درصد (سال 2001)
فدراسیون بوسنی و هرزگوین 7/42 درصد، جمهوری صربسکا 2/38 درصد (2002)
نرخ بیکاری در بوسنی و هرزگوین
-فدراسیون بوسنی و هرزگوین 9/39 درصد، جمهوری صربسکا 4/43 درصد (سال 2001).
-بوسنی و هرزگوین 1/41 درصد، فدراسیون 7/42 درصد، جمهوری صربسکا 2/38 درصد (دسامبر 2002)
سیستم بانکی
بانک مرکزی بوسنی و هرزگوین در پی تصویب قانون مربوطه در مجلس کشوری در تاریخ 20 ژوئن 1997 تاسیس و فعالیت رسمی خود را از 11 اوت همان سال آغاز نمود. اهداف و وظایف اصلی این بانک به موجب قانون مربوطه و توافق نامه صلح دیتون حفظ و حراست از ارز رسمی کشور و توازن آن با ارز وابسته به آن یعنی یوروست (هر مارک =51129/. یورو) یا به بیان بهتر ارائه ارز داخلی بوسنی با پشتوانه کامل و ارزش ثابت (هر مارک =51129/. یورو) است. بانک مرکزی سیاست پولی بوسنی و هرزگوین را تعریف و کنترل نموده و ذخیره‌های ارزی دولتی حاصله از عرضه ارز داخلی را اداره می‌نماید. این بانک همچنین به حفظ و اداره سیستم پولی و پرداختی کشور یاری رسانیده و سازماندهی لازم بین آژانس بانکداری کشوری و سیستم بانکی موجودیت‌ها را انجام می‌دهد. آژانس مزبور وظایف مربوط به صدور مجوز فعالیت بانک‌ها و کنترل فعالیت‌های آنها را عهده‌دار می‌باشد.
انتصاب رئیس این بانک به موجب قانون مربوطه توسط صندوق بین‌المللی پول انجام گرفته است. رئیس بالاترین مقام اجرایی بانک مرکزی است. اولین اسکناس‌های مارک تثبیت شده بوسنی و هرزگوین در تاریخ 22 ژوئن سال 1998 چاپ و عرضه شده است.
بدهی‌های خارجی: کل بدهی خارجی بوسنی و هرزگوین در تاریخ 31/12/2000 بالغ بر 3886801740 مارک؛ در تاریخ 31/12/2001 بالغ بر 4052402600 مارک و در تاریخ 31/12/2002 بالغ بر 4045863013 مارک بوده است.
صنایع
به موجب توافقنامه صلح دیتون قلمرو بوسنی و هرزگوین (و منابع موجود در آن) به نسبت 51 به 49 درصد به دو موجودیت فدراسیون بوسنی و هرزگوین و جمهوری صربسکا تقسیم شده است. احیای اقتصادی بوسنی و هرزگوین و نهادهای آن بر مبنای مفاد دیتون از سال 1996 آغاز گردید. بدین ترتیب تولیدات صنعتی در بوسنی و هرزگوین در مقطع 1996/1995 میلادی رشدی بالغ بر 8/72 درصد داشته که 6/87 درصد به فدراسیون و 58 درصد به جمهوری صربسکا مربوط می‌شود. روند رشد اقتصادی بوسنی در سال‌های 1997 الی 1999 در حد کمتری ادامه داشته است. بدین ترتیب رشد حجمی تولیدات صنعتی در بوسنی و هرزگوین در سال‌های 1997/1998 بالغ بر 4/23 درصد بوده که 8/23 درصد به فدراسیون و 23 درصد به جمهوری صربسکا مربوط است.
شاخص رشد تولیدات صنعتی
-در سال 2000 در فدراسیون بالغ بر 8/108 درصد و جمهوری صربسکا 6/105 درصد
-در سال 2001 در فدراسیون بالغ بر 2/112 و جمهوری صربسکا 1/87 درصد
-در سال 2002 در فدراسیون بالغ بر 2/109 درصد و جمهوری صربسکا 5/97 درصد
کشاورزی
1589000 هکتار از خاک بوسنی و هرزگوین را زمین‌های قابل کشت تشکیل می‌دهد که 1020000 هکتار آن شخم زده و آماده کشت است. این رقم در ازای هر شهروند بوسنیایی بالغ بر 36/0 هکتار می‌باشد که به موجب معیارهای بین‌المللی در مرز حداقل زمین زراعی لازم جهت تامین مواد غذایی لازم ساکنین کشور قرار دارد (البته به شرط استفاده از فن آوری نوین کشاورزی). کشاورزی بوسنی و هرزگوین تنها پاسخگوی 50درصد از کل نیازهای داخلی و 25 درصد از نیازهای غذایی می‌باشد.
ماهیگیری
پرورش ماهی در بوسنی و هرزگوین از توسعه زیادی برخوردار نبوده و اخیرا حوضچه‌هایی جهت پرورش ماهی تاسیس شده که پاسخگوی نیاز داخلی نیست.
صنایع و انرژی
بوسنی و هرزگوین واجد ذخایر ذغال سنگ به حجم 9/3میلیارد تن می‌باشد که 63 درصد آن را لیگنیت و 37 درصد باقیمانده را ذغال قهوه ای تشکیل می‌دهد. میزان ذخایر هیدروکسید آلومینیوم آهن دار بالغ بر 86 میلیون تن و قلع و روی حدود 60 میلیون تن می‌باشد. از ذخایر عناصر غیر فلزی بوسنی نیز می‌توان به سنگ نمک، پیروفیلیت خام به میزان 5/14 میلیون تن اشاره نمود. ذخایر قابل توجهی از باریت، آزبست، کائولین، گچ و همچنین مصالح ساختمانی همچون سنگهای تزئینی، آهک، دولومیت، خاک رس و شن و ماسه نیز در بوسنی وجود دارد. حجم ذخایر آهن در این کشور بالغ بر 718 میلیون تن می‌باشد. همچنین شواهدی از وجود ذخایر نفتی و برخی از عناصر کمیاب فلزی و غیرفلزی نیز در این کشور یافت شده است.
مساحت جنگل‌های بوسنی بالغ بر 7/2 میلیون هکتار یا 53 درصد از کل مساحت کشور است. پراکندگی درختان جنگلی در 3/1 میلیون هکتار از جنگل‌های کشور تقریبا شکلی متعادل دارد هرچند که تعداد درختان سوزنی کمتر از درختان برگدار است. رودهای بزرگ بوسنی شامل: بوسنی، نرتوا، راما، ورباس، اونا، تربیشنیتسا و… بوده و دو رود ساوا و درینا نیز مرزی می‌باشند. دریاچه‌های طبیعی و مصنوعی (که در پی سدبندی رودهای راما، نرتوا، تربیشنیتسا، درینا، ورباس و پلیوا ایجاد شده‌اند و همچنین دریاچه مصنوعی واقع در حوالی توزلا جهت تهیه آب صنعتی) نیز در این کشور وجود دارند.
حمل و نقل و ترابری
بوسنی و هرزگوین واجد جایگاه مهمی در سیستم حمل و نقل و ترابری بالکان و شرق اروپا می‌باشد. تاسیسات جاده ای بوسنی و هرزگوین اغلب در محور مرکزی متمرکز شده‌اند: شمال-جنوب در حاشیه رودهای بوسنی و نرتوا و غرب به شرق به موزارات رود ساوا. بخش اعظم منابع طبیعی و اقتصادی کشور نیز در همین نواحی موجود می‌باشند.
راه آهن بوسنی و هرزگوین توسط دو شرکت اداره می‌شود: شرکت دولتی راه آهن فدراسیون که دفتر مرکزی آن در سارایوو است و راه آهن جمهوری صربسکا که دفتر مرکزی آن در بانیالوکا می‌باشد. طول کل خطوط راه آهن کشور بالغ بر 1031 کیلو متر می‌باشد (بجز خطوط صنعتی که از اهمیت زیادی برخوردار می‌باشد). حمل و نقل 90 درصد از بار و مسافر در بوسنی بطور جاده ای انجام می‌پذیرد. حمل و نقل جاده ای در بوسنی و هرزگوین تقریبا بطور کامل خصوصی بوده و طول جاده‌های کشور بالغ بر 22500 کیلومتر می‌باشد. بخشی از اماکن و تاسیسات جاده ای که در طول جنگ متحمل خسارات فوق‌العاده‌ای شده‌اند احیا و بازسازی شده‌اند. بوسنی و هرزگوین تلاش‌های زیادی در راستای الحاق به سیستم حمل و نقل بین‌المللی و اروپایی بعمل می‌آورد اولین گام در این راستا تاسیس کریدور وی سی است که از محور میانی کشور عبور کرده و از سمت شمال به جنوب به جاده‌های کرواسی و مجارستان خواهد پیوست. بوسنی و هرزگوین دارای 400 مرز ورودی جاده ای است که نهادهای کشوری در راستای طبقه بندی، تجهیز و کنترل آنها تلاش‌های زیادی انجام داده‌اند.
حمل و نقل هوایی اغلب در خطوط بین‌المللی انجام گرفته و در حال حاضر 8 شرکت هواپیمایی از جمله دو شرکت دولتی در کشور فعالیت دارند. بخش اعظم حمل و نقل هوایی بار و مسافر در بوسنی توسط شرکت‌های خارجی، انجام می‌پذیرد و ارتباط هوایی بوسنی با اقصی نقاط جهان، خطوط چارتر و حمل و نقل هوایی بار را می‌توان رضایت بخش تلقی نمود.
حمل و نقل دریایی کالا از بوسنی به خارج و بالعکس از طریق بندر پلوچه واقع درکرواسی انجام می‌پذیرد. ظرفیت این بندر بالغ بر 5 میلیون تن در سال می‌باشد. در زمینه حمل و نقل رودخانه‌ای نیز ظرفیت بندر برچکو در حد وسیع قابل افزایش می‌باشد. پایانه‌های برچکو و پلوچه و ساحل ساوا نیز از ارتباط نسبتا خوبی با شبکه‌های جاده ای، آبی و ریلی کشور و خارج از کشور دارند.
شبکه پست، تلگراف و علی‌الخصوص مخابرات در بوسنی و هرزگوین از توسعه خوبی برخوردار می‌باشد در طول سال‌های اخیر تاسیسات زیادی در این راستا بازسازی، تجهیز و مدرن سازی شده و سیستم‌های قوی دیجیتالی تلفنی و تلفن همراه (مطابق با استاندارد جی اس ام) نصب شده است همچنین فن آوری آی اس دی ان نیز به کشور وارد شده و سیستم رومینگ تلفن همراه نیز برقرار شده است.
در بوسنی و هرزگوین در حال حاضر دو شرکت مخابرات وجود دارد: مخابرات فدراسیون و جمهوری صربسکا. تنظیم روابط در بخش مخابرات بعهده آژانس ارتباطات (CRA) می‌باشد. اخیرا بسط و گستردگی زیادی در شبکه تلفن همراه و اینترنت ایجاد شده و تعداد مشترکین اینترنت تا سال 2002 بالغ بر 45000 می‌باشد.
توریسم
بوسنی و هرزگوین به واسطه موقعیت جغرافیایی، زیبایی‌های مسحور کننده طبیعی، شرایط مناسب آب و هوایی و میراث فرهنگی و تاریخی از جاذبه‌های توریستی زیادی برخوردار بوده و دارای ظرفیت‌های طبیعی خوبی جهت توسعه اشکال مختلف توریسم می‌باشد. ظرفیت‌های توریستی در مناطق کوهستانی شامل: کوه‌های بلاشنیتسا، یاهورینا، ایگمن و تربویچ (که به کوه‌های المپیک معروفند) و کوه‌های ولاسیچ در حوالی تراونیک است که از امکانات وسیعی در راستای توسعه توریسم زمستانه و تفریح و ورزش برخوردار است.
چشمه‌های درمان بخش آب معدنی ایلیجا واقع در سارایوو، کیسلیاک، فوینیتسا، تسلیچ، توزلا، اولوو، ویشه گراد و سربرنیتسا به منزله منابع غنی آب گرم معدنی می‌باشند که از دیرباز جهت معالجه مورد استفاده قرار گرفته‌اند.
ساحل دریا
بوسنی از طریق شهر ساحلی نئوم که هوای آن 270 روز در طول سال آفتابی می‌باشد به دریای آدریاتیک راه دارد این شهر به اتفاق مناطق اطراف خود از جمله موستار، دریاچه استون، هوتوو بلاتو شرایط استثنایی جهت تفریح و استراحت را برای توریست‌ها فراهم می‌آورد.
منطقه مجوگوریه نیز پس از رویت حضرت مریم توسط برخی افراد به مرکز مدرن توریسم مذهبی با ظرفیت‌های مناسب ساختمانی و زیرساختی تبدیل شده است. همچنین آثار و ابنیه‌های متعلق به هر چهار مذهب (اسلام، یهودیت، کاتولیسم و ارتدوکس) نیز در شهرها و مناطق مختلف از جمله پروساتس و یایتسه وجود دارند. بسیاری از منابع و ثروت‌های طبیعی بوسنی و هرزگوین همچنان حفظ شده‌اند که از جمله آن می‌توان به دربند راکیتنیتسه و کروشنیتسه، منطقه حفاظت شده هوتوو بلاتو و بارداچ جهت اسکان پرندگان، جنگل‌های پروچیتسا، دریاچه بلیدینیه، پروکوشکو، شاتورسکو، بوراچکو، آبشار کروایتسه، اسکاکاواتس، کوزیتسا، رود اونا با آبشارهایش، جریان بالایی رود درینا و چشمه بونا اشاره نمود.
بازرگانی
آمار مربوط به ارزش پولی صادرات کالا: در سال 2000 بالغ بر 069/1 میلیارد دلار، در سال 2001 بالغ بر 073/1 میلیارد دلار، در سال 2002 بالغ بر 011/1 میلیارد دلار.
آمار مربوط به ارزش پولی واردات: در سال 2000 بالغ بر 135/3 میلیارد دلار، در سال 2001 بالغ بر 933/3 میلیارد دلار و در سال 2002 بالغ بر 933/3 میلیارد دلار.
تراز تجارت خارجی: در سال 2000 بالغ بر 066/2- میلیارد دلار، در سال 2001 بالغ بر 043/2-، در سال 2002 بالغ بر 922/2- میلیارد دلار.
سیستم سیاسی و حقوقی
ساختار دولتی
ساختار داخلی سرزمین بوسنی بسیار پیچیده می‌باشد. این کشور از دو موجودیت یعنی جمهوری صربسکا و فدراسیون بوسنی و هرزگوین تشکیل شده است. ساختار سیاسی و حقوقی کشور بر اساس توافقنامه صلح دیتون (منعقده در تاریخ 21/11/1995 در دیتون آمریکا و امضاء شده در تاریخ 14/12/1995 در پاریس) تعیین و پایه‌ریزی شده است. نام رسمی جمهوری بوسنی و هرزگوین پس از اجرای توافقنامه صلح دیتون به “بوسنی و هرزگوین” تغییر یافت و این کشور در چارچوب مرزهای تایید شده و به رسمیت شناخته شده بین‌المللی به حیات خویش ادامه داد.
اختیارات نهادهای کشوری
موارد ذیل در حیطه اختیارات نهادهای کشوری بوسنی و هرزگوین قرار دارد: 1-سیاست خارجی، 2-سیاست تجاری خارجی، 3-سیاست‌های گمرکی، 4-سیستم پولی (به موجب بند هفتم دیتون)، 5-تامین مالی نهادهای کشوری و تعهدات بین‌المللی بوسنی و هرزگوین، 6-اجرای مقررات کیفری و حقوقی کشوری، بین‌المللی و موجودیت‌ها (از جمله ارتباط با پلیس بین‌المللی)، 7- انتصاب مسئولین و فعالیت شبکه ارتباطاتی بین‌المللی و مشترک داخلی (از جمله تصویب مقررات مربوط به ارتباطات بین موجودیتی و کنترل حمل و نقل هوایی).
واحدهای دولتی
بوسنی و هرزگوین از حیث اداری و دولتی به دو واحد (موجودیت) تبدیل شده است: فدراسیون بوسنی و هرزگوین (51 درصد) و جمهوری صربسکا (49 درصد).
فدراسیون بوسنی و هرزگوین شامل 10 کانتون می‌باشد: 1-اونا سانا، 2-پوساوینه، 3-توزلا، 4-زنیتسا دوبوی، 5-بوسانسکو پودرینیه، 6-بوسنی میانی، 7-هرزگوین نرتوا، 8-غرب هرزگوین، 9- سارایوو، 10-هرتسگ بوسنی.
جمهوری صربسکا نیز شامل 5 منطقه می‌باشد: 1-بانیالوکا، 2-دوبوی، 3-بیلینا، 4-منطقه سارایوو-رومانیه، 5-تربینیه.
کانتونها و مناطق فوق نیز به مناطق شهرداری تقسیم می‌شوند. برچکو نیز به موجب رای حکمیت کمیسیون بین‌المللی بعنوان منطقه ویژه تحت کنترل دولت کشوری قرار دارد و نام “منطقه” به آن اطلاق می‌شود.
قوه مجریه
قوه مجریه در فدراسیون بوسنی و هرزگوین شامل رئیس‌جمهور، معاونین رئیس‌جمهور و دولت فدراسیون می‌باشد.
قوه مجریه بوسنی و هرزگوین شامل شورای ریاست‌جمهوری (سه عضو صرب، کروات و بوشنیاک) و شورای وزیران (هشت وزارتخانه) می‌باشد. اختیارات شورای ریاست‌جمهوری بشرح ذیل می‌باشد: هدایت و کنترل سیاست خارجی بوسنی و هرزگوین، 2-انتصاب سفرا و دیگر نمایندگان بین‌المللی بوسنی و هرزگوین که حداکثر دوسوم آنان می‌توانند از قلمرو فدراسیون انتخاب شوند، 3-معرفی بوسنی در نهادهای بین‌المللی و درخواست عضویت در نهادها و سازمان‌های بین‌المللی که بوسنی هنوز به عضویت آنها پذیرفته نشده است. 4-انجام مذاکرات جهت انعقاد قراردادهای بین‌المللی بوسنی و هرزگوین و لغو و تایید این قراردادها (با موافقت مجلس)، 5-اجرای تصمیمات مجلس، 6-ارائه طرح بودجه سالیانه به پارلمان با توصیه قبلی شورای وزیران، 7-ارائه گزارش مربوط به مخارج شورای ریاست‌جمهوری به مجلس (در صورت درخواست مجلس، حداقل یکبار در سال)، 8-هماهنگی با سازمان‌های غیردولتی و بین‌المللی در بوسنی و هرزگوین (در صورت نیاز)، 9-اجرای دیگر وظایفی که از جانب مجلس یا با موافقت موجودیت‌ها به این ارگان تفویض می‌شود.
شورای وزیران
رئیس شورا و وزرا شورای وزیران را تشکیل میدهند. شورای مزبور مسئولیت اجرای وظایف قید شده در تبصره‌های 1و4و5 بند سوم قانون اساسی را بعهده داشته و گزارش فعالیت‌های خود را به مجلس ارائه می‌نماید (حداقل یکبار در سال می‌بایست گزارش مربوط به هزینه‌های کشوری را ارائه نماید)، 2-حداکثر دوسوم از تعداد کل وزرا می‌توانند از قلمرو فدراسیون انتخاب شوند. انتصاب معاونین وزرا که از حیث قومی با وزیر مربوطه متفاوتند بعهده رئیس شورا می‌باشد. رئیس شورا پس از تایید و رای موافق مجلس وظایف خود را آغاز می‌نماید. شواری وزیران در صورت استیزاه و رای عدم اعتماد مجلس بکار خود خاتمه خواهد داد. شورای وزیران شامل 8 وزیر می‌باشد.
قوه مقننه
مجلس بوسنی و هرزگوین شامل مجلس نمایندگان و خانه اقوام بوسنی و هرزگوین می‌باشد.
خانه اقوام شامل 15 عضو می‌باشد که دو سوم آن از فدراسیون (5 کروات و 5 بوشنیاک) و یک سوم باقیمانده از جمهوری صربسکا (5 صرب) انتخاب می‌شود.
اعضاء بوشنیاک و کروات خانه اقوام از فدراسیون توسط نمایندگان کروات و بوشنیاک خانه اقوام فدراسیون و نمایندگان صرب توسط مجلس جمهوری صربسکا انتخاب می‌شوند. جهت تصمیم‌گیری در خانه اقوام می‌بایست حداقل 9 عضو در جلسه مجلس حضور داشته باشند با این شرط که این 9 تن شامل 3 نماینده صرب، 3 نماینده کروات و 3 نماینده بوشنیاک باشند.
مجلس نمایندگان شامل 42 عضو (14 بوشنیاک، 14 صرب و 14 کروات) می‌باشد که دوسوم اعضاء آن از فدراسیون و یک سوم باقیمانده ازجمهوری صربسکا انتخاب می‌شوند. نمایندگان مجلس نمایندگان بموجب قانون انتخابات و بطور مستقیم از موجودیت خویش انتخاب می‌شوند. دوره نمایندگی مجلس 4 ساله می‌باشد.
مجلس فدراسیون بوسنی و هرزگوین شامل مجلس نمایندگان (متشکل از 98 نماینده) و خانه اقوام (73 نماینده) می‌باشد. توزیع کرسیهای مجلسی به احزاب سیاسی پس از انتخابات 5 اکتبر سال 2002 به شرح ذیل می‌باشند: حزب اقدام دمکرات 32 کرسی، اتحادیه دمکراتیک کروات‌ها 16 کرسی، حزب سوسیال دمکرات 15 کرسی، حزب برای بوسنی 15 کرسی و دیگر احزاب مجموعا 20 کرسی.
قوه قضائیه
قوه قضائیه در فدراسیون شامل دادگاه قانون اساسی فدراسیون، دیوان عالی فدراسیون، دادگاه حقوق بشر فدراسیون، مدافع حقوق فدراسیون، شورای تخلفات فدراسیون، ناظرحقوق بشر فدراسیون می‌باشد.
دادگاه قانون اساسی بوسنی و هرزگوین شامل شورای عالی دادگاهی و دادستانی بوسنی و هرزگوین بوده و از 9 عضو تشکیل شده است. 4 عضو آن توسط مجلس نمایندگان فدراسیون، 2 عضو توسط مجلس جمهوری صربسکا منصوب شده و 3 عضو دیگر نیز توسط رئیس دادگاه حقوق بشر اروپا و با توافق و مشورت قبلی شورای ریاست‌جمهوری بوسنی انتخاب می‌شوند. قضات انتخاب شده توسط رئیس دادگاه حقوق بشر اروپا می‌توانند اتباع بوسنیایی یا غیربوسنیایی باشند.
اختیارات موجودیت‌ها
به موجب توافقنامه صلح دیتون دو موجودیت بوسنی و هرزگوین دارای اختیارات ذیل می‌باشند: 1-موجودیت‌ها حق دارند با احترام به اصل تمامیت ارضی و حاکمیت بوسنی و هرزگوین روابط موازی با کشورهای همسایه برقرار نمایند. 2-هر موجودیت به منظور ایجاد امکان اجرای تعهدات بین‌المللی دولت کشوری به آن کمک می‌نماید ضمن اینکه تعهدات مالی که یک موجودیت بدون موافقیت موجودیت دیگر و قبل از برگزاری انتخابات ریاست‌جمهوری و پارلمانی بوسنی و هرزگوین ایجاد نماید بعنوان تعهدات مالی همان موجودیت تلقی شده و می‌بایست به تنهایی آن را عهده‌دار شود باستثناء مواردی که تعهد مزبور شرط عضویت بوسنی در یک سازمان یا نهاد بین‌المللی باشد. 3-موجودیت‌ها در حیطه اختیارات خود کلیه شرایط لازم جهت حفاظت حقوقی و امنیتی اشخاص، حفظ و نگهداری ارگان‌های مدنی مسئول اجرای قوانین و مقررات که فعالیت خود را بر حسب مقررات و معیارهای جاری بین‌المللی بانجام می‌رسانند را فراهم می‌سازند. 4-هر موجودیت می‌تواند با موافقت مجلس توافقنامه‌هایی را با نهادها و کشورهای خارجی منعقد نماید. مجلس می‌تواند از حیث قانونی تعیین نماید که برای چه قراردادهایی نیاز به موافقت مجلسی نیست.
مجلس فدراسیون و جمهوری صربسکا در سال 2002 اصلاحاتی بر قانون اساسی به تصویب رساندند که ضامن تساوی هر سه قومیت در کلیه نقاط کشور می‌باشد.
فدراسیون بوسنی و هرزگوین: پس از امضاء توافقنامه واشنگتن (در تاریخ 18/3/1994) اجلاس مجلس تعیین‌کننده قانون اساسی فدراسیون در سارایوو در تاریخ 30/3/1994 با حضور نمایندگان منتخب مردم در انتخابات سال 1990 (از مناطق موجود در قلمرو فدراسیون) برگزار و قانون اساسی فدراسیون به تصویب رسید. به موجب قانون اساسی: بوشنیاکها و کروات‌ها بعنوان قومیت‌های متساوی الحقوق (به اتفاق اقلیت‌های قومی و مذهبی و دیگر اتباع جمهوری بوسنی و هرزگوین) جهت کسب حقوق حقه خویش در مناطقی که اکثریت جمعیت آنها را بوشنیاکها و کروات‌ها تشکیل میدهند فدراسیون بوسنی و هرزگوین که شامل واحدهای فدراسیونی (کانتونها) می‌باشند را ایجاد می‌نمایند کانتونها دارای حقوق و مسئولیت یکسان و متساوی می‌باشند. مجلس مذکور در اکتبر سال 1996 پس از برگزاری انتخابات پارلمانی فدراسیون به فعالیت خود خاتمه داد.
دولت جمهوری صربسکا
دولت جمهوری صربسکا بزرگ‌ترین مرجع اجرایی این موجودیت محسوب می‌شود. حیطه اختیارات، سازماندهی، عملکرد و نحوه تصمیم‌گیری در داخل دولت مطابق با قانون اساسی و قوانین و ضوابط جمهوری صربسکا تعیین شده است. دولت جمهوری صربسکا شامل رئیس‌جمهور، معاونین رئیس‌جمهور و 16 وزارتخانه می‌باشد. وزرای کابینه دولت توسط مجلس جمهوری صربسکا انتخاب می‌شوند. دبیرخانه دولت شامل 4 واحد می‌باشد: دفتر رئیس‌جمهور، بخش روابط عمومی، بخش فعالیت‌های عملیاتی-حرفه‌ای و اداری و فنی، و بخش امور عمومی. وزرای دولت جمهوری صربسکا مستقیما فعالیت وزارتخانه مربوط به خود را اداره می‌نمایند. وزارتخانه‌ها نهادهای اداری هستند که فعالیت‌های اداری و دیگر فعالیت‌های مربوطه را بانجام رسانده و مستقیما تحت اداره دولت قرار داشته و تابع سازمان یا ارگان دیگری نیستند.
مجلس جمهوری صربسکا دارای 83 نماینده بوده و فعالیت‌های مربوط به قانون گزاری را بانجام میرساند. توزیع کرسیهای مجلسی احزاب سیاسی جمهوری صربسکا به موجب آخرین انتخابات بشرح ذیل است: حزب دمکرات صرب 26 کرسی، اتحادیه سوسیال دمکرات‌های مستقل 19 کرسی، حزب توسعه دمکراتیک 9 کرسی، حزب اقدام دمکراتیک 6 کرسی، حزب رادیکال صرب 4 کرسی، حزب سوسیالیست جمهوری صربسکا 3 کرسی،
حزب دمکرات مردمی 3 کرسی، حزب برای بوسنی 4 کرسی، حزب سوسیال دمکرات 3 کرسی و دیگر احزاب مجموعا 6 کرسی.
قوه مجریه شامل دولت جمهوری صربسکا با 16 وزارتخانه مربوطه می‌باشد. قوه قضائیه مسئولیت دادگاه‌های موجود در قلمرو جمهوری صربسکا را بعهده داشته و دادگاه قانون اساسی صربسکا نیز وظیفه حفاظت از قانون اساسی و قوانین را بعهده دارد.
منطقه برچکو
برچکو در شمال شرقی بوسنی و هرزگوین و در مسیر خطوط بین‌المللی آبی رود ساوا واقع شده است. این منطقه در واقع به منزله تقاطع راه‌های خاکی و آبی ارتباط دهنده بوسنی با غرب اروپا، کشورهای حوزه رود دانوب و دریای سیاه می‌باشد. قبل از تجاوز به بوسنی و هرزگوین برچکو مرکز مهم اقتصادی و فرهنگی و بزرگ‌ترین بندر رودخانه‌ای بوسنی و هرزگوین محسوب می‌شد بطوریکه بیش از 40 درصد از حمل و نقل داخلی و 60 درصد از کل حمل و نقل کالا، مایعات و مواد خام از طریق این بندر انجام می‌گرفت. برچکو در حال حاضر پل بین شرق و غرب جمهوری صربسکا و فدراسیون با کشورهای غرب اروپا محسوب می‌شود. با توجه به اهمیت استراتژیک این منطقه برای فدراسیون وجمهوری صربسکا کمیسیون بین‌المللی تعیین‌کننده موقعیت برچکو در تاریخ 9 مارس 1999 برچکو را بعنوان منطقه معرفی نمود. منطقه برچکو واجد سیستم اداری و دولتی دمکراتیک و چندقومی مختص به خویش است. قبل از جنگ در این منطقه حدود 88000 تن زندگی می‌کردند که از این تعداد 44 درصد بوشنیاک، 25 درصد کروات، 21 درصد صرب و 10 درصد باقیمانده نیز از اقلیت‌های قومی و مذهبی بودند. پس از خاتمه تجاوز جمعیت این منطقه به حدود 90000 تن رسیده که تعداد زیادی از آنان را جنگزدگان و آوارگان تشکیل میدهند و بیش از 10000 تن از ساکنین قبل از جنگ این منطقه هنوز در انتظار بازگشت به موطن خویش می‌باشند.
احزاب سیاسی، گروه‌ها و سران آنها: در بوسنی و هرزگوین تعداد زیادی حزب سیاسی به شرح ذیل وجود دارد که در انتخابات قبل نیز شرکت داشته‌اند: حزب بوسنی به رهبری میرنس آیانوویچ، حزب وطن پرستان بوسنی به رهبری صفر خلیلوویچ، حزب دمکراتیک شهروندان بوسنی و هرزگوین به رهبری ابراهیم اسپاهیچ، اتحاددیه دمکرات مسیحی کروات‌ها به رهبری آنته پاشالیچ، اتحادیه دمکراتیک کروات‌های بوسنی و هرزگوین به رهبری باریشا چولاک، حزب حقوقیان کروات به رهبری زدراوکو هرستیچ، حزب روستاییان کروات به رهبری ایلیا سیمیچ، حزب مردمی دمکراتیک به رهبری دراگان کوستیچ، حزب دمکرات بازنشستگان به رهبری آلویز کنزوویچ، حزب دمکرات جمهوری صربسکا به رهبری دراگومیر دومیچ، اتحادیه دمکراتیک مردمی به رهبری فکرت عبدیچ، حزب دمکراتیک سوسیالیست‌ها به رهبری نبویشا رادمانوویچ، حزب لیبرال دمکرات به رهبری راسم کادیچ، حزب ابتکار عمل جدید کروات‌ها به رهبری کرشیمیر زوباک، حزب برای بوسنی به رهبری صفت خلیلوویچ، حزب اقدام دمکراتیک به رهبری سلیمان تیهیچ، حزب توسعه دمکراتیک به رهبری ملادن ایوانیچ، حزب سوسیال دمکرات‌های مستقل به رهبری میلوراد دودیک، حزب بازنشسگان فدراسیون به رهبری حسین ویکوویچ، حزب بازنشستگان جمهوری صربسکا به رهبری استویان بوگوساویچ، حزب مردمی با کار برای بهروزی به رهبری ملادن ایوانکوویچ، حزب جمهوری خواه بوسنی و هرزگوین به رهبری استپان کلوایچ، حزب دمکرات صرب به رهبری درگان کالینیچ، اتحاد مردمی صرب به رهبری برانیسلاو ایلیچ، حزب سوسیال دمکرات بوسنی و هرزگوین به رهبری زلاتکو لاگومجیا، حزب سوسیالیست جمهوری صربسکا به رهبری ژیوکو رادیشیچ.
ارتش
در بوسنی و هرزگوین ارتش واحد وجود ندارد و نیروهای نظامی به دو بخش ارتش فدراسیون بوسنی و هرزگوین و ارتش جمهوری صربسکا تقیسم شده‌اند. ارتش فدراسیون شامل دو جزء بوشنیاک و کروات بوده و تنها ستاد فرماندهی ارتش فدراسیون از سربازان و درجه داران هر دو قوم بوشنیاک و کروات تشکیل شده است. ارتش هردو موجودیت تحت کنترل غیرنظامی قرار داشته و در صدر آن وزارت دفاع موجودیت قرار دارد. به موجب قانون اساسی بوسنی و هرزگوین هر یک از سه عضو شورای ریاست‌جمهوری بوسنی از اختیارات قانونی جهت فرماندهی نیروهای نظامی قومیت خویش برخوردار می‌باشد. با این وجود قانون اساسی جمهوری صربسکا همچنان رئیس‌جمهور این موجودیت را فرمانده عالی ارتش جمهوری صربسکا تلقی می‌کند.
ارتش فدراسیون شامل 24000 نظامی (16618 بوشنیاک و 7225 کروات) قرار گرفته در 4 لشکر می‌باشد. در جزء بوشنیاک لشکر اول در سارایوو، لشکر دوم در توزلا و لشکر پنجم در بیهاچ مستقر است. لشکر اول کروات‌ها نیز در موستار مستقر می‌باشد. ارتش فدراسیون دارای واحد موتوری، مکانیزه و زره پوش، توپخانه دوربرد و پدافند هوایی می‌باشد. همچنین واحدهای دیگری همچون واحد دیده بانی، مهندسی، تدارکات و پشتیبانی و اخطاردهی، نیروهای عکس‌العمل سریع و واحد پدافند هوایی نیز جزء آن می‌باشند.
ارتش جمهوری صربسکا دارای حدود 10000 سرباز و 4 لشکر می‌باشد. لشکر اول در بانیالوکا، لشکر سوم در بیلینه، لشکر پنجم در سوکولاتس و لشکر هفتم در بیلچی مستقر می‌باشند. این ارتش همچنین دارای واحدهای موازی و پشتیبانی (دیده بانی، توپخانه، اخطار، مهندسی و تدارکات) می‌باشد. در این ارتش نیز نیروهای عکس‌العمل سریع و پدافند هوایی وجود دارند.
به موجب قانون جدید وزارت دفاع کشوری تشکیل و تعداد نیروهای نظامی کل کشور به 12000 هزار سرباز تقلیل یافته است.
موقعیت و روابط بین‌المللی
بوسنی و هرزگوین در سازمان‌های بین‌المللی ذیل عضو می‌باشد: BIS, CE , EBRD, ECE, FAO, G77, IAEA, IBRD, ICAO, IDA, IFAD, IFC, IFRCS, ILO, IMF, IMO, INTERPOL, IOC, IOMعضو ناظر ,ISO, ITU, NAMعضومهمان, OASعضو ناظر, OICعضو ناظر, OPCW, OSCE, UN, UNCTAD, UNESCO, UNIDO, UNMEE, UPU, WHO, WIPO, WMO, WtoO, WtrOعضو ناظر. بوسنی و هرزگوین عضو مهمان سازمان کنفرانس اسلامی و از سال 1993 نیز عضو ISESCO می‌باشد.
دفاتر سازمان‌های مهم بین‌المللی در بوسنی
دفتر سازمان ملل در بوسنی و هرزگوین
این دفتر در تاریخ 21 دسامبر 1995 در پی تصویب قطعنامه 1035 سازمان ملل بمدت یکسال در بوسنی برقرار گردید و سپس شورای امنیت سازمان ملل این مدت را بمدت چندسال تمدید نمود و بالاخره با قطعنامه 1423 در تاریخ 31 دسامبر 2002 به فعالیت خود در بوسنی خاتمه داد.
دفتر نماینده عالی جامعه بین‌الملل
نماینده عالی جامعه بین‌الملل و وظایف و اختیارات او در ضمیمه 10 توافقنامه صلح دیتون تعریف شده است. حیطه فعالیت‌ها و اختیارات نماینده عالی در بوسنی و هرزگوین به شرح ذیل می‌باشد: نظارت بر اجرای توافقنامه صلح، حمایت از همکاری مستقل با احزاب سیاسی و قوه مجریه در راستای اجرای توافقنامه صلح دیتون، معرفی و اجرای کامل کلیه ابعاد مدنی توافقنامه، هماهنگی فعالیت‌های سازمان‌های غیرنظامی و آژانس‌ها در بوسنی و هرزگوین به منظور تضمین اجرای موثر ابعاد مدنی توافقنامه دیتون، تسهیل در امر تصویب هر گونه تصمیم به منظور حل مشکلات مربوط به اجرای قوانین، مشارکت در کنفرانس‌های کمک رسانی، ارائه گزارشات مقطعی به سازمان ملل، اتحادیه اروپا و ایالات متحده آمریکا، فدراسیون روسیه و دیگر دول راغب، احزاب سیاسی و سازمان‌ها.
دفتر سازمان امنیت و همکاری اروپا
فعالیت‌های سازمان امنیت و همکاری اروپا OSCE در چارچوب توافقنامه صلح دیتون (که در سال 1995 در دیتون به منظور خاتمه بخشیدن به درگیریهای 43 ماهه به امضاء رسید. پس از خاتمه جنگ و درگیری بوسنی و هرزگوین با مشکلات عدیده ای در راستای ایجاد دمکراسی و جامعه چندقومی مواجه می‌باشد) تنظیم شده است.
اسفور
پس از امضاء توافقنامه صلح دیتون نیروهای حافظ صلح تحت عنوان آیفور و به سرپرستی ناتو با هدف اجرای ابعاد نظامی توافقنامه صلح تشکیل گردیدند.
(ابعاد غیرنظامی توافقنامه شامل: حفظ مرحله آتش بس، عقب‌نشینی نیروهای نظامی از مناطق عملیاتی، جمع‌آوری سلاح‌های سنگین و لغو بسیج نیروهای نظامی، ایجاد شرایط جهت عقب‌نشینی نیروهای سازمان مللی که در قالب آیفور فعالیت نداشتند و کنترل آسمان بوسنی و هرزگوین).
آسفور در بدو امر با 60 هزار نیروی نظامی از فعالیت‌های سازمان امنیت و همکاری اروپا در راستای نظارت و کنترل انتخابات برگزار شده در سپتامبر 1996، شرکت در امر احداث پلها و جاده‌ها، پروژه‌های مین روبی، ایجاد فرودگاه جهت حمل و نقل غیرنظامی، احیای شبکه‌های آب، گاز و برق، احداث بیمارستان‌ها و مدارس حمایت نمود. این فعالیت‌ها را نیروهای 18 کشور غیرعضو ناتو نیز همراهی و حمایت نمودند. در تاریخ 20 دسامبر 1996 اسفور جایگزین آیفور گردید.
وظیفه اصلی اسفور ممانعت از درگیری و نزاع و فراهم آوردن امکانات لازم جهت حمایت از فعالیت‌های ارگان‌های مدنی است. تعداد سربازان اسفور در مقایسه با آیفور به 31000 تن تقلیل یافت. پس از تمدید دوره ماموریت آن در ماه ژوئن 1998 با توجه به اذعان ناتو به لزوم ایجاد اعتماد و همکاری متقابل بین نیروهای نظامی بوسنی و هرزگوین دوره‌هایی جهت مقامات نظامی و غیرنظامی هر سه قومیت برگزار گردید.
تصمیم مبنی بر کاهش نیروهای اسفور در تاریخ 25 اکتبر سال 1999 اجرا و تغییراتی در سازماندهی و توزیع حوزه‌های عملیاتی این نهاد نیز ایجاد گردید. تعداد نیروهای اسفور در سال 2003 در بوسنی و هرزگوین در حدود 13000 سرباز بوده است.
پیمان ثبات اروپای جنوب شرقی: پیمان ثبات اولین تلاش جدی جامعه بین‌الملل جهت ایجاد تغییر در سیاست قبلی خود یعنی “ عکس‌العمل پس از وقوع بحران” و اتخاذ استراتژی پیشگیری طویل المدت از وقوع درگیری‌ها و نزاع می‌باشد.
40 کشور و سازمان مختلف در سند مربوط به تاسیس این پیمان متعهد به تلاش در راستای تقویت کشورهای اروپای جنوب شرقی شده‌اند، تلاش در راستای حفظ و حراست از صلح، دمکراسی، احترام به حقوق بشر و توسعه اقتصادی، حفظ نظم و آرامش وثبات در کل منطقه.
همگرایی به اروپا در کلیه کشورهای منطقه تبلیغ و معرفی می‌شود. ایده مبنی بر ایجاد پیمان ثبات اواخر سال 1998 و قبل از وقوع جنگ در کوزوو مطرح گردید و اجلاس افتتاحیه پیمان ثبات در تاریخ 30 جولای سال 1999 در سارایوو برگزار گردید.
دفتر بانک جهانی در بوسنی و هرزگوین: هدف اصلی دفتر بانک جهانی در بوسنی حمایت از دولت در فرایند ایجاد و تقویت نهادها و سیاست اداره کشور، موجودیت‌ها ومناطق و تطبیق سیستم پولی کشور می‌باشد. حمایت از استراتژی مزبور با اعتباری بالغ بر 300 میلیون دلار از آژانس IDA انجام نمی‌گیرد و شرط اصلی ارائه این اعتبار اجرای اصلاحات می‌باشد.
USAID در بوسنی و هرزگوین
USAID سازمان دولتی آمریکایی است که با بودجه ای بالغ بر 6 میلیارد دلار برنامه‌های خود در 75 کشور جهان (در اروپا، آسیا، خاورمیانه، آمریکای لاتین و آفریقا) را اجرا می‌نماید. هدف اصلی این سازمان معرفی و حمایت از چارچوب توسعه اقتصادی، امکانات درمانی و بهداشتی، حمایت و تقویت مدیریت سالم و ارائه کمکهای انسان دوستانه در کشورهایی که در مرحله انتقال قرار دارند می‌باشد. آژانس مذکور فعالیت‌های خود را از طریق مشارکت با دول بومی، دیگر سازمان‌های دولتی آمریکایی، اهداکنندگان بین‌المللی، تجار منطقه‌ای و سازمان‌های غیردولتی به انجام میرساند.
USAID شبکه‌های برق رسانی را احیا و بازسازی و امکان استفاده از انرژی الکتریکی را برای 776000 تن فراهم آورده است قابل ذکر است که رقم مذکور 25 درصد از کل جمعیت بوسنی را تشکیل می‌دهد. در سال 1998 نیز زیرساخت‌ها و تاسیسات جهت بازگشت 80000 جنگزده را بطور بلاعوض فراهم نمود. قابل ذکر است که یک سوم از این افراد جنگزدگانی هستند که در محل بازگشت خود در اقلیت می‌باشند.
مذهب و فرهنگ
جمعیت اسلامی
جمعیت اسلامی بوسنی و هرزگوین ارگان واحد مسلمانان بوسنی و هرزگوین و بوشنیاکهای مقیم خارج از کشور (و دیگر مسلمانانی که آن را بعنوان جمعیت اسلامی خویش بپذیرند) می‌باشد.
مشیحت جمعیت اسلامی سنجاک، مشیحت جمعیت اسلامی کرواسی و مشیحت جمعیت اسلامی اسلوونی نیز اجزاء تشکیل دهنده جمعیت اسلامی بوسنی و هرزگوین می‌باشند.
سلسله مراتب در جمعیت اسلامی بوسنی و هرزگوین
سلسله مراتب در جمعیت اسلامی بوسنی و هرزگوین به شرح ذیل است: نماز گزاران هر مسجد، مجلس، دفتر مفتی، ریاست جمعیت اسلامی، رئیس العلماء، اجلاس جمعیت اسلامی و دادگاه قانون اساسی جمعیت اسلامی.
جمعیت اسلامی بوشنیاکها 120 سال قبل بطور مستقل فعالیت خود را آغاز نمود. شیخ الاسلام استانبول در سال 1882 هیلمی افندی عمروویچ را بعنوان مفتی بوسنی منصوب نمود وی سپس در طول همان سال بعنوان رئیس العلماء منصوب گردید. در سال 1930 شاه الکساندر استقلال جمعیت اسلامی بوسنی را لغو و سازماندهی جدیدی را در سطح یوگسلاوی ایجاد می‌نماید. همان سال اساسنامه جمعیت اسلامی شاهنشاهی یوگسلاوی نیز تصویب گردید. سازماندهی مزبور در دوران حکومت سوسیالیستی نیز ادامه داشت. در سال 1947 اولین اساسنامه که در آن ساختار قدیمی و اصل استقلال جمعیت اسلامی از سیستم دولتی مورد تایید قرار گرفت، تصویب گردید و جمعیت اسلامی و ارگان‌های آن در کلیه مناطق تشکیل و شکل گرفت. چنین سازماندهی با سیستم مرکزی نظام پیشین همخوانی و مطابقت داشت چرا که امکان کنترل آسانتر جمعیت اسلامی و تاثیرگذاری بر تصمیمات آن را فراهم می‌آورد. در اساسنامه مصوبه سال 1959 عملا مصادره اموال موقوفه توسط دولت و محروم نمودن جمعیت اسلامی از اموال غیرمنقول آن تایید و شکلی قانونی به خود گرفت.
با فروپاشی جمهوری فدرال سوسیالیستی یوگسلاوی سیستم جمعیت اسلامی واحد در کل یوگسلاوی نیز لغو گردید و پس از به رسمیت شناخته شدن بوسنی و هرزگوین امکان احیای فعالیت مستقل جمعیت اسلامی بوسنی و هرزگوین فراهم گردید. در تاریخ 28/4/1993 علما و روشنفکران مذهبی در شرایط جنگی این ارگان را شکل دادند و در اولین اجلاس مجلس اسلامی اساسنامه موقت جمعیت اسلامی بعنوان عالی‌ترین سند قانونی تصویب و رئیس العلما و معاون وی منصوب گردیدند. اساسنامه جمعیت اسلامی در نوامبر 1997 تصویب و در ماه اوت 1996 دکتر مصطفی افندی تسریچ بعنوان رئیس العلماء منصوب گردید.
گروه نمازگزاران واحد اساسی سازمان یافته جمعیت اسلامی را گروه نمازگزاران مساجد تشکیل میدهند که عموما یک روستا یا چند روستا را پوشش می‌دهد در سطح شهرها بخش مرکزی شهر یا نمازگزاران یک محله یا چند خیابان این گروه را تشکیل میدهند. نمازگزار اغلب به جمع نزدیکترین مسجد به محل سکونت خود می‌پیوندد. در طول تجاوز اخیر به بوسنی و هرزگوین 618 مسجد بطور کامل تخریب شده‌اند که برخی از آنها از حیث تاریخی، معماری یا هنری بسیار باارزش بوده‌اند. تعداد زیادی از مساجد نیز در حد کم و زیاد دچار خسارت شده‌اند.
مجلس مجلس ارگان جمعیت اسلامی است که اغلب یک منطقه یا فراتر از آن را پوشش می‌دهد.
دفتر مفتی دفتر مفتی ارگان اصلی جمعیت اسلامی در مناطق خاص است در کل بوسنی و هرزگوین 8 دفتر مفتی وجود دارد.
ریاست ریاست جمعیت اسلامی ارگان اجرایی اجلاس جمعیت اسلامی به سرپرستی رئیس العلما می‌باشد. اعضاء ریاست را بجز رئیس العلماء، معاون وی و 4 مفتی، 2 عضو اجلاس اسلامی، یک نماینده دانشکده اسلامی و یک نماینده از مدرسه غازی خسرو بیگ تشکیل میدهند.
رئیس العلماء رییس العلماء، رهبر مذهبی کلیه مسلمانان بوسنی و هرزگوین و کلیه بوشنیاکهای مقیم خارج از کشور می‌باشد. رئیس العلماء در اجلاس جمعیت اسلامی منصوب شده و نمایندگی جمعیت اسلامی در داخل و خارج از کشور را بعهده دارد.
اجلاس جمعیت اسلامی بالاترین ارگان قانون گزاری جمعیت اسلامی بوسنی و هرزگوین می‌باشد که قانون اساسی و دیگر مقررات ضوابط را تصویب نموده، رئیس العلماء را منصوب می‌نماید، مدارس و دیگر اماکن جمعیت اسلامی را تاسیس می‌نماید، مفتیان را عزل و نصب می‌نماید. اجلاس جمعیت اسلامی در تاریخ 28 آوریل 1995 تشکیل و دارای 73 عضو می‌باشد.
اماکن تاریخی، فرهنگی مسلمانان
ساکنین بوسنی با پذیرش دین اسلام برای اولین بار خود را در کنار فرهنگی بزرگ که سریعا پذیرفته شد و در طول قرون آتی به توسعه این مرز و بوم یاری رساند، یافتند. در مناطقی که در چارچوب “پاشالوک بوسنی” قرار داشتند بیشترین میراث فرهنگی حفظ شده است. در حال حاضر نیز ویژگی‌های معماری و شهرسازی شرقی در بسیاری از شهرهای قدیمی قرار گرفته در مناطق فوق بخوبی حس می‌شود. تعداد زیادی از شاهکارهای معماری و اماکن تاریخی قرار گرفته در این شهرها به سبک معمول عثمانی ساخته شده‌اند.
مساجد در مقطع حکومت امپراطوری عثمانی در بوسنی و هرزگوین تعداد زیادی مسجد ساخته شده، از جمله: مسجد چکرِکچین در سارایوو (تاسیس در سال 1526)، مسجد آلاجا در فوچا (تاسیس در سال 1550و تخریب در سال 1992)، مسجد کاراجوز بیگ در موستار(تاسیس در سال 1557)، مسجد یوسف پاشا در ماگلای (تاسیس در سال 1560)، مسجد علی پاشا در سارایوو (تاسیس در سال 1561)، مسجد فرهاد بیگ در سارایوو (تاسیس در سال 1562)، مسجد حاجی علی در پوچیتلی (تاسیس در سال 1563 و تخریب در سال 1993)، مسجد تسار در سارایوو (تاسیس در سال 1565)، مسجد سینان بیگ در چاینیچ (تاسیس در سال 1570، تخریب در سال 1992)، مسجد تفتردار در بانیالوکا (تاسیس در سال 1594، تخریب در سال 1993)، مسجد محمد پاشا در موستار (تاسیس در سال 1612). تنها مسجد غازی خسرو بیگ در سارایوو (تاسیس در سال 1530)، و فرهاد پاشا در بانیالوکا (تاسیس در سال 1583 و تخریب در سال 1993) دارای گنبد و زیر گنبد در بالای محراب مسجد می‌باشند.
بقعه بقعه از لحاظ شکل ظاهری نظیر مساجدی است که واجد زیرگنبد هستند با این اختلاف که گنبد اغلب بر روی 4 ستون نصب شده است. بقعه می‌تواند حالت باز یا بسته داشته باشد. از بقعه‌های بسته می‌توان به غازی خسرو بیگ و مراد بیگ در سارایوو، فرهاد پاشا در بانیالوکا (تخریب شده)، سینان بیگ در چاینیچی (تخریب شده) یاد کرد. از بقعه‌های باز نیز می‌توان به آلیفاکوواتس و مسجد کنار تکیه سینان در سارایوو و چند بقعه در تراونیک یاد کرد.
بزیستان‌ها و حمامها بروس بزیستان (بازار) سارایوو بنایی است که در سال 1551 تاسیس شده است. این بنا دارای شکلی مستطیلی است و با گنبدهایی پوشیده شده است. حمامها نیز از حیث ساختمانی تقریبا از همین سبک تبعیت می‌نمایند و تقریبا شبیه بزیستان زیرگنبد دار می‌باشند ولی از لحاظ ترکیب ساختمانی با ارزشتر از بزیستان می‌باشند. در قرن شانزدهم میلادی در بوسنی و هرزگوین هر قصبه دارای یک یا چند حمام بود و در بسیاری از شهرها حمامها بناهایی تاریخی و بقعه مانند هستند که در بافت قدیمی شهر تاثیر مهمی می‌گذارند. از حمام‌های مشهور می‌توان به حمام غازی خسرو بیگ در سارایوو (تاسیس در سال 1555) اشاره نمود.
مدارس اسلامی و حوضچه آب مدرسه اسلامی غازی خسرو بیگ (تاسیس در سال 1537) علیرغم اینکه از حیث مساحت تقریبا کوچک است از حیث معماری بنایی بسیار باارزش بشمار می‌رود. اندرونی آن با درگاه گنبددار و فواره آب با مسجد جنب مدرسه هماهنگی ساختمانی زیادی دارد. فواره یا حوضچه آب شامل حوضی هشت ضلعی یا دایره ای شکل است که سقف چوبی تکیه داده به ستون‌های چوبی آن را می‌پوشاند. در میان حوض سنگی وجود دارد که آب از حفره‌های درون آن بیرون ریخته و به حوض می‌ریزد. روانی و زیبایی آبی که به درون حوضچه‌ها می‌ریزد طراوت شاعرانه ای به محل می‌دهد زیباترین حوضچه‌های آب متعلق به مسجد محمد پاشا و کاراجوز بیگ در موستار، مسجد سینان بیگ در چاینیچه (تخریب شده)، مسجد عصما سلطان در یایتسه (تخریب شده) و مسجد غازی خسرو بیگ در سارایوو می‌باشند.
قلعه‌ها و برج ساعت ترک‌ها در قلعه‌های خود استحکامات کم ارتفاعی جهت استقرار توپ‌ها بنا می‌کردند در کل مناطق بوسنی و هزرگوین شهرهای زیادی با قلعه و استحکامات ایجاد گردید و سبک‌های جدیدی در احداث در قلعه‌ها، پنجره‌ها، طاقچه‌های موجود در دیوارها و زره‌های رزمی ایجاد گردید بطوریکه جزئیات مربوط به تزئین آنها تا حد زیادی حذف و منحصرا به نقش دفاعی دژها و قلعه‌ها اهمیت داده می‌شد.
نمای قلعه‌ها بعلت احداث مساجد با مناره‌های باریک و برج‌های ساعت تغییر یافت. برج ساعت بنایی بود که محور اصلی نمای شهرهای کوچک و بزرگ تبدیل شد. زیباترین برج ساعت در سارایوو و بانیالوکا احداث شده است.
پلها پل‌های ساخته شده در عهد کلاسیک (قرن شانزدهم) دارای ارزش تاریخی و زیبایی منحصربه فردی می‌باشد. در ساخت پلها همواره گرایشی نسبت به طرح‌های آزاد و رویایی وجود داشته است. برخی از پلها دارای یک قوس (پل موستار) و برخی دیگر دارای چند قوس بود (پل ویشه گراد). می‌توان گفت که در ساخت پلها قاعده خاصی وجود نداشته و معمار آزادانه ایده‌های خود را در احداث آنها بکار بسته است. مهمترین و معروفترین پلها شامل: پل رودخانه درینا در ویشه گراد، پل رودخانه نرتوا در موستار، پل کوزیا چوپریا بر رودخانه میلیاتسکای سارایوو، پل ژپا، پل‌های رودخانه میلیاتسکای سارایوو، پل ارسلان آگیچ در تربینیه و پل‌های زیاد دیگری که نشان‌دهنده تنوع طرح‌های معماران در چارچوب سبکی پخته و جدی می‌باشد.
کلیسای کاتولیک
اولین کشیشان کاتولیک از مناطق دالماتسیا و پانونیه به بوسنی وارد شدند. بطوریکه سریعا در قلمرو سراسقفی بوسنی جامعه اسلامی کاتولیک‌ها و سازماندهی منطقه‌ای و دفتر اسقف ایجاد گردید. پس از مهاجرت اسلاونی‌ها روند پذیرش دین مسیح که سال‌ها بطول انجامید آغاز گردید. اواسط قرن یازدهم میلادی (سال 1089) در زمان حکومت شاه کرشیمیر چهارم دفتر سراسقفی بوسنی در محلی نزدیک ویسوکو تاسیس گردید. به موجب مدارک و اسناد واتیکان سراسقفی بوسنی زمانی به اسپلیت، در مقطعی دیگر به بار و سپس به دوبرونیک و کولاچه وابسته بوده است.
پس از ورود کشیشان فرانیویی به بوسنی در سال 1291 مبلغین مذهبی کاتولیک موفق به گردآوردن کاتولیک‌های بوسنی و جلب نظر دولتمردان و حاکمان شده و در نهایت توانستند تعداد زیادی از بوسنیایی‌ها را غسل تعمید دهند.
کشیشهای فرانیویی به سرپرستی فرا آنجل زویزدیچ توانستند در زمان حکومت عثمانیان برای کاتولیک‌های بوسنی امتیازاتی که در عهدنامه سلطان عثمانی تضمین شده بود، کسب نمایند. عهدنامه سلطان در واقع سند اصلی تعیین‌کننده روابط کلیسای کاتولیک بوسنی و دولت ترکیه محسوب می‌شد. واتیکان در سال 1735 فرستاده خود را برای بوسنی منصوب نمود. موقعیت کاتولیک‌های بوسنی و هرزگوین در زمان حکومت عثمانیان بسیار مناسب و مطلوب بود.
پاپ لئون سیزدهم در سال 1881 با توجه به شرایط جدید سیاسی، سلسله مراتب کلیسای کاتولیک بوسنی را اعلام نمود و در سارایوو نیز دفتر سراسقفی، و در دو شهر موستار و بانیالوکا نیز دفتر اسقف منطقه برقرار و تاسیس گردید. اولین اسقف اعظم بوسنی دکتر یوسیپ استادلراستاد دانشگاه زاگرب بود که پایه‌های توسعه جدید کلیسای کاتولیک را گذاشت. بدین ترتیب کلیسای کاتولیک بوسنی به چهار منطقه اسقفی تقسیم گردید: تربینیه-مرکانسکا که توسط اسقف موستار سرپرستی می‌شد، موستار-دووانی، بانیالوکا و ورخ بوسنی. سراسقفی 22401 گره کیلومتری را تحت پوشش قرار می‌داد. قبل از جنگ در منطقه اسقف اعظم بوسنی 528هزار کاتولیک زندگی می‌کردند و تعداد کشیشها 240 تن بود بسیاری از کشیشان کاتولیک در مناطق محل اقامت کروات‌ها در خارج از کشور فعالیت داشتند. در شهر سارایوو دو مدرسه مذهبی کاتولیک‌ها وجود داشت یکی برای دختران راهبه (که ظرفیت آن 65 الی 75 تن بود) و مدرسه دیگر نیز برای کودکان عادی بود که ظرفیت 192 تن را داشت. دانشکده کاتولیک جهت کشیشهای فرانیویی نیز وجود داشت که ظرفیت 75 الی 80 تن را داشت. فرانیویی‌ها در ویسوکو نیز دبیرستانی داشتند در منطقه سراسقفی 335 راهبه نیز وجود داشت که در 24 صومعه مستقر بودند. در مقطع جنگ یعنی سال‌های 1992 تا 1995 در منطقه سراسقفی بوسنی از مجموع 528 هزار کاتولیک تنها 200 هزار تن باقی ماندند و در طول جنگ نیز 3 کشیش و یک راهبه کاتولیک جان خود را از دست دادند. تعداد قطعی کاتولیک‌های کشته یا مفقود شده در طول جنگ مشخص نیست. عزیمت پاپ ژان پل دوم به سارایوو در تاریخ 12 و 13 آوریل 1997 و بانیالوکا در سال 2003 به کاتولیک‌های بوسنی و هرزگوین دلگرمی زیادی داد.
کلیسای ارتدوکس
کلیسای ارتدوکس صرب‌ها در بوسنی و هرزگوین دارای 5 منطقه می‌باشد: دابروبوسانسکی که دفتر آن در سارایوو بوده و سراسقف آن در سوکولاتس زندگی می‌کند (این سراسقفی دارای 56 کلیسا و 168400 صرب ارتدوکس می‌باشد)، زاهوم-هرزگوین که دفتر آن در موستار بوده و اسقف آن در تربینیه زندگی می‌کند (این منطقه اسقفی دارای 46 کلیسا، 4 صومعه و 119650 صرب ارتدوکس می‌باشد، زورنیک=توزلا (دارای 70 کلیسا، 3 صومعه و 168800 صرب ارتدوکس می‌باشد)، بانیالوکا (دارای 127 کلیسا، 2 صومعه و 219000 صرب ارتدوکس می‌باشد) و بیهاچ-پتروواتس (دارای 82 کلیسا، یک صومعه و 168000 صرب ارتدوکس می‌باشد).
تا قبل از فروپاشی یوگسلاوی اسقفهای بوسنی تابع کلیسای مرکزی بلگراد بودند و این روند در حال حاضر نیز همچنان ادامه دارد چرا که سراسقف بوسنی اختیاری نسبت به اسقفهای مناطق دیگر بوسنی ندارد. به موجب آمار موجود تعداد صرب‌های ساکن بوسنی و هرزگوین در طول سال‌های قبل به ترتیب ذیل بوده است:
در سال 1852 میلادی، 430 هزار تن یا 47 درصد از کل جمعیت
در سال 1879 میلادی، 496485 تن یا 88/42 درصد از کل جمعیت
در سال 1885 میلادی، 673246 تن یا 94/42 درصد از کل جمعیت
در سال 1895 میلادی، 673246 تن یا 94/42 درصد از کل جمعیت
در سال میلادی1910، 825418 تن یا 49/43 درصد از کل جمعیت
در سال 1921 میلادی، 826162 تن یا 9/43 درصد از کل جمعیت
به موجب جدیدترین آمار در حال حاضر در هر 5 منطقه کلیسای ارتدوکس 843850 صرب ارتدوکس زندگی می‌کنند.
جامعه یهودیان
جامعه یهودیان یکی از کم جمعیت‌ترین جوامع مذهبی در بوسنی و هرزگوین محسوب می‌شود. در حال حاضر در بوسنی و هرزگوین 1000 یهودی زندگی می‌کنند که بخش اعظم آنها یعنی قریب به 700 تن در منطقه سارایوو زندگی می‌کنند. تعداد کمی یهودی نیز در موستار، زنیتسا و توزلا (فدراسیون) و بانیالوکا و دوبوی (جمهوری صربسکا) زندگی می‌کنند. جامعه یهودیان بوسنی و هرزگوین همگرایی بسیار خوبی با جامعه بوسنی ایجاد نموده ولی در آن حل نشده است. قابل ذکر است که از سال 1995 به بعد هیچ یهودی سارایوو را ترک نکرده و 300 تن از آنان نیز به این شهر بازگشته‌اند.
یهودیان در طول 500 سال اقامت خود در بوسنی تاثیر عمیقی بر تاریخ و فرهنگ، توسعه اقتصادی و ابعاد مختلف حیات اجتماعی داشته‌اند. مهمترین میراث فرهنگی یهودیان بوسنی بطور حتم کتاب “هاگادا” است که نمونه نادری از خطاطی و تذهیب و دقت تحریری می‌باشد. این کتاب دارای قدمتی بالغ بر 700 سال بوده که به طریقی اسرار‌آمیز به بوسنی آورده شده و کلیه جنگ‌ها و مصائب سال‌های قبل به آن آسیبی نرسانیده است. دومین میراث فرهنگی مهم یهودیان “قبرستان یهودیان سارایوو” است که در منطقه کواچیچی سارایوو واقع شده و قدمتی 400 ساله دارد شایان ذکر است که این قبرستان یکی از قدیمی‌ترین و دست نخورده‌ترین قبرستان‌های یهودیان در اروپا می‌باشد.
سیستم آموزش و پرورش
آموزش و پرورش در بوسنی و هرزگوین در حیطه اختیار دولت موجودیت‌ها و کانتونها قرار دارد. سیستم آموزشی تقریبا به همان شکل سابق باقی مانده و جدیدا اصلاحاتی در راستای بکارگیری سبک و استاندارد جدید اروپایی در مدارس و سیستم آموزشی بعمل آمده است. در طول جنگ در فدراسیون تعداد زیادی از مدارس دستخوش تخریب شده ولی به یمن تلاش‌ها و کمکهای مالی بلاعوض جامعه بین‌الملل تقریبا کلیه مدارس تخریب شده
بازسازی و احیا شده سیستم آموزش و پرورش
آموزش و پرورش در بوسنی و هرزگوین در حیطه اختیار دولت موجودیت‌ها و کانتونها قرار دارد. سیستم آموزشی تقریبا به همان شکل سابق باقی مانده و جدیدا اصلاحاتی در راستای بکارگیری سبک و استاندارد جدید اروپایی در مدارس و سیستم آموزشی بعمل آمده است. در طول جنگ در فدراسیون تعداد زیادی از مدارس دستخوش تخریب شده ولی به یمن تلاش‌ها و کمکهای مالی بلاعوض جامعه بین‌الملل تقریبا کلیه مدارس تخریب شده بازسازی و احیا شده‌اند. در حال حاضر توافق نظر در خصوص سیستم واحد و متحدالشکل آموزشی در مدارس و حذف کلیه اشکال تبعیض در بین دانش‌آموزان و دانشجویان در جریان است.
سیستم آموزشی فدراسیون بوسنی و هرزگوین
در دبستان‌های فدراسیون (دوره هشت ساله) تا پایان سال تحصیلی 2001/2000 در مجموع 13294 معلم و 259036 دانش آموز وجود داشته که 129240 تن از آنها دختر بوده‌اند. تعداد دبستان‌ها نیز بالغ بر 1040 بوده است.
در دبیرستان‌های فدراسیون نیز در همین مقطع جمعا 113272 دانش آموز که 56046 تن از آنها دختر بوده، مشغول به تحصیل بوده‌اند. تعداد دبیرستان‌ها بالغ بر 206 و تعداد دبیران شاغل بالغ بر 7432 تن بوده است.
در فدراسیون بوسنی و هرزگوین 7 دانشسرا و 55 دانشکده و فرهنگستان وجود دارند. سیستم آموزش عالی در قالب 4 دانشگاه سارایوو، توزلا، موستار و بیهاچ سازماندهی و اداره می‌شود. تعداد کل دانشجویان در سال تحصیلی 2000/1999 در سطح فدراسیون بالغ بر 43839 تن بوده که از این تعداد 21204 پسر و 22635 دختر بوده‌اند.
سیستم آموزشی جمهوری صربسکا
در دبستان‌های جمهوری صربسکا در سال تحصیلی 2001/2002 در مجموع 6961 معلم که 4389 تن از آنها زن و 6039 تن از آنها استخدام دائم و 935 تن باقیمانده بطور موقت استخدام شده‌اند بکار مشغول بوده‌اند. تعداد دانش‌آموزان مدارس در مقطع قید شده بالغ بر 117000 تن بوده است.
در دبیرستان‌های جمهوری صربسکا نیز در همین مقطع 2892 دبیر که 1404 تن از آنها زن و 2255 از آنها در استخدام دائم هستند، مشغول بکار بوده‌اند. تعداد کل دانش‌آموزان دبیرستانی نیز بالغ بر 52147 تن بوده که 26557 تن از آنها دختر بوده‌اند. تعداد کل دبیرستان‌های موجود در قلمرو جمهوری صربسکا بالغ بر 86 می‌باشد.
در جمهوری صربسکا 4 دانشسرا، 27 دانشکده و 4 فرهنگستان وجود دارد. سیستم آموزش عالی جمهوری صربسکا در قالب دو دانشگاه بانیالوکا و صربسکو سارایوو سازماندهی شده است. در سال تحصیلی 2001/2002 در مراکز آموزش عالی جمهوری صربسکا بالغ بر 15773 دانشجو مشغول به تحصیل بوده‌اند.
سیستم درمانی
در بوسنی و هرزگوین سه سیستم مجزای درمانی وجود دارد که در چارچوب 13 وزارت بهداشت و درمان سازماندهی و سرپرستی می‌شوند. منطقه برچکو نیز نیازهای بهداشتی اولیه و ثانویه شهروندان خود را تامین و اداره می‌کند ضمن اینکه با توجه به تعداد کم سکنه این منطقه، در توافقنامه مربوط به تعیین وضعیت برچکو مسئولیت تامین بیمه درمانی و بازنشستگی مبارزین جنگی، معلولین جنگی و جنگزدگان و همچنین بیکاران به دو موجودیت سپرده شده (تا زمانی که سازمان تامین اجتماعی برچکو امکان بعهده‌گیری مسئولیت آنها را فراهم آورد).
سیستم درمانی فدراسیون بوسنی و هرزگوین
در فدراسیون بوسنی و هرزگوین سیستم بهداشتی و درمانی بطور غیرمرکزی و در سطح کانتونها اداره می‌شود بطوریکه هر کانتون وظیفه تامین نیازهای اولیه و ثانویه بهداشتی و درمانی سکنه خود را بعهده دارد. وزارت بهداشت و درمان فدراسیون تنها وظیفه هماهنگی بین وزارت‌های کانتونی را بعهده دارد. بودجه مربوط به امور بهداشتی و درمانی در سال 2002 بالغ بر 694486765 مارک بوده است. مبلغ فوق از محل پرداخت‌های مربوط به بیمه درمانی، مشارکت اشخاص در تامین هزینه درمان و بودجه فدراسیون، کانتونها و مناطق شهرداری تامین شده است.
به موجب آمار ارائه شده از سوی سازمان آمار فدراسیون در سال 2002 تعداد سکنه فدراسیون بالغ بر 2318972 تن بوده که 1216695 تن یا 47/52 درصد زن و 1102277 تن یا 53/47 درصد مرد بوده‌اند.
تعداد شاغلین در بخش درمانی و بهداشتی در فدراسیون در سال 2002 23580 تن بوده که 16906 تن یا 70/71 درصد در بخش پزشکی (10361 پرستار و تکنسین، 3738 پزشک که 2621 تن از آنها متخصص می‌باشند، بیشترین تعداد پزشکان متخصص را متخصصین داخلی- 360 تن، متخصص اطفال- 277 تن، متخصص زنان و زایمان- 265 تن، متخصص اعصاب و روان- 210 تن تشکیل میدهند) و 6674 یا 30/28 در بخش غیرپزشکی فعالیت داشته‌اند. تعداد تخت‌های بیمارستان‌های عمومی و کانتونی در سال 2002 بالغ بر 3884 بوده و ظرفیت سه مجتمع پزشکی سارایوو، توزلا و موستار نیز بالغ بر 3935 تخت می‌باشد.
سیستم درمانی جمهوری صربسکا
در جمهوری صربسکا سیستم بهداشتی و درمانی شکلی مرکزی دارد و وزارت مربوطه نیز در بانیالوکا مستقر و مسئولیت کامل کنترل و نظارت و برنامه‌ریزی و سازماندهی و مدیریت بخش درمانی و بهداشتی این موجودیت را عهده‌دار می‌باشد.
پس از خاتمه جنگ تعداد تخت‌های بیمارستان‌ها در جمهوری صربسکا بالغ بر 7500 بوده است. شایان ذکر است که دولت این موجودیت از هر گونه تلاش جهت بهبود و احیای خسارات ببار آمده امتناع ورزیده بطوریکه تعداد تخت‌های بیمارستان‌ها از 6/4 تخت در ازای هر 1000 شهروند به 6/3 تخت در ازای هر 1000 شهروند کاهش یافته است. تعداد بیمارستان‌های عمومی در جمهوری صربسکا 9 بیمارستان بوده که در شهرهای پریه دور، بوسانسکا گرادیشکا، دوبوی، بیلینا، زورنیک، تربینیه و نوسینیه واقع شده‌اند. قابل ذکر است که در بیمارستان‌های عمومی خدمات کلی پزشکی به شهروندان ارائه می‌شود.
خدمات پیچیده تر پزشکی در مجتمع‌های پزشکی بانیالوکا (دارای 1327 تخت) و مجتمع صربسکو سارایوو (دارای 776 تخت) ارائه می‌شود.
تعداد پزشکان در جمهوری صربسکا در سال 2002: پزشکان عمومی 298، پزشکان متخصص 1162 و پزشکانی که در حال گذرانیدن دوره تخصص هستند 326، تعداد دندانپزشکان 172 و تعداد داروسازان 96 می‌باشد، تعداد پرستاران ارشد 548 و بهیاران 5114 تن می‌باشد. در سطح جمهوری صربسکا 16 زایشگاه وجود دارد.
در حال حاضر توافق نظر در خصوص سیستم واحد و متحدالشکل آموزشی در مدارس و حذف کلیه اشکال تبعیض در بین دانش‌آموزان و دانشجویان در جریان است.