عزاداری
عزاداری و سوگواری ماه محرم الحرام و ماه صفر المظفر مجموعه آیین‌های شیعیان و همچنین برخی از غیر شیعیان در سوگ شهیدان کربلا است. اهل‌بیت (علیهم‌السلام) اولین کسانی بوده‌اند که به سوگواری برای حسین‌بن‌علی (علیه السلام) پرداخته و دیگران را نیز به عزاداری دعوت کردند. کمیت اسدی و دعبل خزاعی، از شاعران دوران محمدبن‌علی (علیه السلام)، جعفربن‌محمد (علیه‌السلام) و علی‌بن‌موسی (علیه‌السلام) اشعاری در رثای «سیدالشهدا» سروده‌اند. سوگواری در آغاز با گریه و شعرخوانی صورت می‌گرفت؛ ولی به تدریج مداحی، روضه‌خوانی، شمایل‌کشی، سینه‌زنی، تعزیه و ... به آن افزوده شد. بیشتر این آیین‌ها در دوران آل‌بویه، صفویه و قاجار شکل گرفتند. گسترش عزاداری برای «اباعبدالله‌الحسین»، مربوط به دوره صفویه و رسمی شدن مذهب تشیع در ایران دانسته شده است؛ اگرچه در این میان برخی شاهان ایران از جمله نادرشاه افشار و رضاشاه پهلوی، به محدود کردن عزاداری پرداختند.
عزاداری در کشورهای اسلامی
ابن اثیر در الکامل فی التاریخ، دربارهٔ نخستین سوگواری رسمی - اجتماعی در رویدادهای سال ۳۵۲ ق، نوشته است که معزالدوله دیلمی در بغداد دستور داد: «مردم در روز عاشورا دکان‌هایشان را ببندند، خرید و فروش در بازارها را لغو کنند، زاری کنند، گنبدها و مزارها را آماده سازند، زنان موهایشان را چاک کنند و سر روی را سیاهپوش کنند… و این نخستین روزی بود که برای حسین زاری شد»[۱]. عزاداری محرم، سوگواری‌ها و یادبودهایی است که به مناسبت کشته‌شدن حسین‌بن‌علی (علیه‌السلام) و جمعی از یارانش در واقعۀ کربلا که در سال ۶۱ هجری قمری، روی داد، انجام می‌شود. سوگواری برای حسین‌بن‌علی (علیه‌السلام) و دیگر یارانش از شب اول ماه محرم آغاز می‌شود و در ظهر عاشورا به اوج می‌رسد. در غروب و شامگاه عاشورا، این سوگواری تحت عنوان مراسم شام غریبان ادامه پیدا می‌کند. در روز ۱۲ محرم نیز مراسمی با نام «سوم امام حسین» انجام می‌شود. این مراسم در روز ۱۶ محرم با نام «هفتم امام حسین» و ۲۰ ماه صفر با نام «اربعین» ادامه پیدا می‌کند. البته سوگواری برای حسین بن علی مختص ماه محرم نمی‌شود و در دیگر روزهای سال نیز با توجه به فرهنگ و رسم هر منطقه انجام می‌شود. مراسم سوگواری سومین امام شیعیان از دیدگاه شیعه اهمیت بسیاری دارد و انجام آن عبادت است[۲]. سوگواری محرم در جاهای مختلف به صورت‌های گوناگون انجام می‌شود. سوگواری محرم علاوه بر ابعاد مذهبی، ابعاد سیاسی و اجتماعی نیز دارد. سوگواری شیعیان ایران در ماه محرم همواره به صورت خودجوش بوده است و حکومت‌ها دخالتی در راه‌اندازی دسته‌های عزادار و برپایی مجالس سوگواری نداشته‌اند.
ایران
سوگواری ماه محرم و ماه صفر در ایران
در روزهای عزاداری محرم چهرۀ شهرهای بزرگ و کوچک ایران به صورت چشمگیری تغییر می‌کند و سیاهپوش می‌شود. بیرق‌ها و علم‌های سیاه و گاه سبزرنگ و گاه سرخ‌رنگ بر در و بام تکیه‌ها، مساجد، خانه‌ها، مؤسسات، ادارات و معابر افراشته می‌شود. زن و مرد و پیر و جوان سیاه می‌پوشند و به‌ویژه در ظهر عاشورا برخی چهره‌ها و موهایشان را گِل‌آلود می‌کنند. در این ایام زنان و مردان و به خصوص جوانان در مساجد و معابر و تکایا جمع می‌شوند و به سر و سینه خود می‌کوبند تا عزا برپا دارند و با کشته‌شدگان واقعه کربلا که چهارده قرن پیش در صحرای کربلا رخ داد ابراز همدردی کنند. با آنکه شهر ظاهری پُرآشوب دارد و مملو از مردانی است که با دست، به سر و سینه خود می‌کوبند، آنچه انسان را به شگفت می‌آورد، مشاهده انبوه مردمانی است که از زن و مرد، پیر و جوان، بزرگ و کوچک، با مهربانی و همدلی در کنار هم سوگواری می‌کنند. مردمان در این دو سه روز با یکدیگر از زمان‌های دیگر مهربان‌ترند و همدل‌تر هستند. در ایران روضه‌ها بیشتر در ماه‌های محرم و صفر برگزار می‌شوند. معمولاً هر مجلس روضه از دو بخش زنانه و مردانه تشکیل می‌شود. برخی روضه‌ها ممکن است کاملاً زنانه باشند و گاه کاملاً مردانه. مجلس روضه ممکن است در خانه تشکیل شود یا در تکیه‌ها، مساجد و حسینیه‌ها برپا شود.
اعزام مبلغ
اعزام سخنران و مُبلغ از طلاب و فضلا به مناطق مختلف برای تبلیغ و سخنرانی در ماه محرم و صفر در قم از اقدامات شیخ عبدالکریم حائری یزدی دانسته شده است. مرتضی مطهری تلاش‌هایی برای خرافه‌زدایی و اصلاح آیین‌های عزاداری نمودند. همچنین آیت‌الله سید علی خامنه‌ای، رهبر جمهوری اسلامی ایران، در فتوایی قمه‌زنی را حرام اعلام کرد و مراجعی مانند ناصر مکارم شیرازی، محمد فاضل لنکرانی، میرزا جواد تبریزی، حسین نوری همدانی و حسین مظاهری فتاوای مشابهی صادر کرده‌اند.
مراسم علم‌گردانی
علم‌گردانی، یکی از انواع عزاداری است که در شهرهایی از ایران مانند بشرویه، میناب و … انجام می‌شود در بشرویه این مراسم قدمتی ۴۰۰ ساله دارد و از سال‌ها پیش در حسینیۀ حاج علی اشرف، برپا بوده؛ این مراسم با نوای «حسین حسین» و چرخاندن علم‌ها در دور حسینیه انجام می‌شود و جمعی از سادات در جلو علم‌ها حرکت می‌کنند این مراسم هرساله از شب پنجم محرم تا روز عاشورا انجام می‌شود.
عراق
دستۀ طویریج
در این عزاداری، عزاداران با پای برهنه از طویریج -شهری در نزدیکی کربلا- حرکت می‌کنند و در حالی که هروله‌کنان شعار «لبیک یا حسین» می‌گویند و با دست بر سر و صورت خود می‌زنند، خودشان را به حرم حسین‌بن‌علی (علیه‌السلام) می‌رسانند و پس از زیارتی کوتاه مدت که چند دقیقه‌ای بیشتر طول نمی‌کشد، محل را ترک می‌کنند. این مراسم پیش از نماز ظهر و عصر از منطقه طویریج آغاز شده، به‌گونه‌ای که عزاداران نماز را در میانه راه و در نزدیکی خیمه‌گاه اقامه کرده و پس از خاموش کردن خیمه‌های آتش گرفته، خود را دوان دوان و هروله‌کنان به حرم حسین بن علی می‌رسانند. طویریج که نام دیگر آن «هندیه» است نام منطقه‌ای در ۱۰ کیلومتری کربلاست که در زمان قیام حسینی محل سکونت قبیله بنی اسد بوده و عزاداران حسینی در کربلا به رسم دیر رسیدن این قبیله در عصر عاشورا به کربلا، مراسم عزاداری خود را از این منطقه آغاز می‌کنند.
مشق شمشیر
«مشق شمشیر» آیین سنتی عزاداری اهالی نجف است که بنا به تاریخ در شب عاشورا، حبیب ابن مظاهر اسدی، برای آرام کردن زینب به همراه عباس‌بن‌علی و یارانی که برای دفاع از دین و امامشان مانده بودند، به سمت خیمه گاه حسین رفتند. حبیب ابن مظاهر فریاد زد: «ای گروه بانوان و حرم‌های رسول خدا این شمشیرهای جوانمردان شماست که سوگند یاد کرده‌اند در غلاف نکنند مگر اینکه گردن دشمنان را بزنند و این نیزه‌های جوانان شماست که قسم خورده‌اند به زمین نیافکنند مگر اینکه به سینه‌های دشمن فروکنند».
مشعل گردانی
مشعل گردانی یکی از قدیمی‌ترین عزاداری‌های سنتی ویژه اهالی نجف به‌شمار می‌رود و شرکت‌کنندگان به صورت نمادین برای یاری سید الشهدا اعلام آمادگی می‌کنند. مشعل گردانی از شب هشتم محرم شروع شده و تا شب عاشورا ادامه دارد. در این مراسم، ۲۰ تا ۴۰ مشعل بر روی یک چوب بلند و باریک نصب شده و هر مشعل به شیوه سنتی با استفاده از پارچه‌های ضخیم و پشمی و با نفت سیاه یا گازویل روشن می‌شود. سپس افراد تنومند یا قد بلند هیئت این مشعل را بر دوش خود حمل می‌کنند و به همراه دسته‌های عزاداری به سمت حرم علی‌بن ابی‌طالب (علیه‌السلام) حرکت می‌کنند. در جلو و پشت هر مشعل هم دو نفر حامل مشعل را کمک می‌کنند تا مشعل سقوط نکند یا کسی آسیب نبیند. دور هر مشعل بین ده تا بیست نفر شمشیر به دست به صورت نمادین به پایکوبی پرداخته که گویی خود را برای جنگ با دشمنان آماده می‌کنند و شعار سر می‌دهند. در جلوی هر یک از مشعل‌ها چند نفر پرچم‌های بلند سیاه و قرمز با شعار «یا حسین» را به اهتزاز درمی‌آورند. طبل و سنج از بخش‌های مهم آیین مشعل گردانی است و طبل‌ها در وسط عزاداران با ضرب آهنگی سریع و تند نواخته می‌شوند و عزاداران و مشعل گردان‌ها را به هیجان بیشتر وامی‌دارند.
هند
محرم یک تعطیلی رسمی در هند و شروع سال اسلامی است. این روز برای بسیاری از کارمندان تعطیل هستند. بعضی از مردم شروع سال جدید اسلامی را با آتش بازی جشن می‌گیرند. بعضی از مردم همچنین در روزهای نهم و دهم، یا دهم و یازدهم ماه محرم، روزه می‌گیرند. اهل‌سنت روز هشتم و نهم محرم را روزه می‌گیرند.آنها ممکن است جلسات مخصوص دعا در منازل یا مساجد داشته باشند. همهٔ مسلمانان این مراسم را اجرا نمی‌کنند و در این مناسبت رفتار مشابه ندارند. بعضی از مسلمانان ماه محرم را به خاطر جنگ و حادثهٔ کربلا، ماه عزاداری می‌دانند.
پولیکالی
پولیکالی که با نام رقص ببر هم معروف می‌باشد، گوشه‌ای از مراسم محرم در ایالت کرالا می‌باشد. بعضی از مسلمان‌ها بدنشان را به شکل ببر نقاشی می‌کنند و ماسک می‌زنند و در خیابان رژه می‌روند، می‌خوانند و می‌رقصند و حرکات ببر را تقلید می‌کنند. احتمالاً آنها با این کار می‌خواهند به صورت خیالی، تصویری از شجاعت حسین را به نمایش بگذارند به نظر می‌رسد منظور اعتقاد به این واقعه باشد که حتی حیوانات عزادار حادثهٔ کربلا بودند. در شهرستان مهریز استان یزد و برخی از شهرهای ایران نیز شاهد گونه‌ای از این عزاداری هستیم که مردی در جلد شیر فرو می‌رود و با ماشین دور تا دور حسینیه چرخانده می‌شود در حالی که کاه بر سر می‌پاشد. باید در نظر گرفت واژهٔ رقص الزاماً به معنای آیینی برای شادمانی نیست.
رویدادهای دیگر
رویدادهای دیگر که در ده روز اول محرم رخ می‌دهند عبارتند از:
رژه و راهپیمایی همراه با ماکتی از آرامگاه حسین‌بن‌علی (علیه‌السلام) که در آن مردان جوان برای سوگواری، خود را با زنجیر و چوب می‌زنند. پخش کردن خوراکی بین فقیران و پخش نذری در مساجد و مراکز اجتماعی، نمایش آتش زدن خیمه‌ها. بعضی از این رویدادها در جهان اسلام مورد بحث است. محرم (ممکن است منظور روز عاشورا باشد. چون در تقویم هند تعطیل است اما مردم برای روز عاشورا نیز از واژهٔ محرم استفاده می‌کنند) عمدتاً یک تعطیلی اسلامی است؛ اما مردم از سایر ادیان نیز ممکن است در این مراسم شرکت کنند یا شاهد فعالیت‌ها باشند. روز اول محرم در هند تعطیلی رسمی است؛ بنابرین ادارات دولتی، دفاتر پست و بانک‌ها تعطیل هستند. ممکن است مغازه‌ها و کسب و کار و سایر نهادهای اسلامی، تعطیل باشند یا ساعات کاری را کاهش دهند. نماز جماعت و مراسم دعا، رژه و راهپیمایی در این روز ممکن است باعث ترافیک شدید خصوصاً در مناطق مسلمان‌نشین شود.
در میان شیعیان هند مراسمی معمول است که ممکن است در نواحی مختلف، جزئیاتی متفاوت داشته باشند. به محض ظاهر شدن ماه جدید، مردم هر سال در مکان‌های دائمی _که در جنوب هند به عاشورخانه معروف است_ گرد هم می‌آیند. آنها بعد از خوردن شربت _نوشیدنی شیرین و خنک_ یا برنج و نذری با نام حسین‌بن‌علی (علیه‌السلام) فاتحه می‌خوانند. نوشیدنی خنک به معنای یادآوری مؤمنان از تشنگی حسین و خانواده و همراهانش هست که رنج برده‌اند. همان خوراک و نوشیدنی بین مردم خصوصاً فقرا پخش می‌شود. در بعضی مکان‌ها هر روز غروب مردم گودالی حفر می‌کنند و درونش آتش روشن می‌کنند و دورش با چوب یا شمشیر حفاظ می‌سازند. یا دورتا دور این گودال می‌دوند و فریاد می‌زنند.
عاشورخانه معمولاً با پارچه‌های سیاهی که روی آن آیات قرآن نوشته شده تزئین می‌شود. درون عاشورخانه تابوت‌ها و سازه‌های چوبی قرار دارد که با ورق‌های نقره‌ای، کاغذهای رنگی و زرق و برق‌دار پوشش داده شده. آنها با تخیل و احساس هنری ساخته شده است و به منظور نشان دادن آرامگاه حسین‌بن‌علی (علیه‌السلام)، در دشت کربلا، یا مقبره پیامبر در مدینه یا حتی تاج‌محل در اگرا بنا شده. در کنار آنها وسایل جنگی قرار دارد که متصور هستند امام حسین‌بن‌علی (علیه‌السلام) در کربلا از آنها استفاده کردند. مثل عمامه از طلا، شمشیر، سپر، تیر و کمان. همچنین تعدادی علم یا علامت در اشکال گوناگون وجود دارد که هر کدام معنی مخصوص خود را دارند. اغلب علم‌ها شکل یک دست را در راس خود دارند. این علامت از آنجایی محبوب است که به پنج تن از اعضای خانوادهٔ پیامبر اشاره دارد: محمد رسول‌الله، علی، فاطمه، حسن و حسین (علیهم‌السلام).
به یاد کربلا
هر روز عصر مردم در عاشورخانه یا منازل خود گرد هم می‌آیند. این مجالس، یادآور قدم به قدم وقایع کربلاست. از زمانی که امام حسین‌بن‌علی (علیه‌السلام) دعوت کوفیان را دریافت کرد تا زمانی که شهید شد. ذاکر خطابه‌ای را برای اعضای مجلس می‌خواند و مرثیه‌گوها اشعاری را که حوادث کربلا را به یاد می‌آورد، قرائت می‌کنند. این وقایع به‌طور هنرمندانه‌ای، بی‌رحمی یزیدیان که امام حسین، خانواده و همراهانش را کشتند روایت می‌کنند. این مراثی شامل نوحه (اشعار درد و رنج) همراه با سوز، خوانده می‌شوند تا احساسات شنوندگان را برای ندبه و گریستن تحریک کنند. مؤمنان از جا برمی‌خیزند و با اندوه سینه می‌زنند و فریاد می‌زنند: «یا حسن، یا حسین». در عین حال یزید خلیفه‌ای که باعث کشته شدن امام حسین‌بن‌علی (علیه‌السلام) شد، را نفرین می‌کنند.
دسته‌ها
در روز هشتم نیزه‌ای به حرکت در می‌آید در حالی که سر تمثال حسین‌بن‌علی (علیه‌السلام) را حمل می‌کند. این کار اشاره به واقعه‌ای دارد که به دستور یزید سرها را بر نیزه کردند. به علاوه تابوت‌هایی از امام حسن، امام حسین و قاسم حمل می‌شوند. تمام مدت مردم سینه می‌زنند و می‌گویند: «حسن! حسین». رسم است که تابوت‌ها و علم‌های سبز (علامت‌های ارتش حسین‌بن‌علی (علیه‌السلام)، تزئین شده با نقره، طلا و برنج) در صفوف منظم توسط مردان پابرهنه که سینه می‌زنند، مرثیه می‌خوانند و گاهی اوقات برای ابراز غم و اندوه خود، خودزنی می‌کنند، حمل می‌شوند. این پروسه در طول ماه محرم ادامه دارد و در روز دهم ماه، که روز عاشورا نام دارد، به اوج خود می‌رسد. در این روز تابوت‌ها را در آب می‌اندازند یا در گودالی که به این منظور و به نام کربلا حفر کرده‌اند، به‌صورت دسته جمعی دفن می‌کنند. در غروب دوازدهم مردم تمام شب را بیدار می‌مانند و برای بزرگداشت حسین قرآن و مرثیه می‌خوانند. روز آخر مقداری خوراکی تهیه می‌شود و بعد از خواندن فاتحه آن را به فقرا می‌دهند. با این امور خیر، مراسم محرم پایان می‌یابد.
پیشینه و تحولات
سوگواری و عزاداری برای شهیدان واقعه عاشورا، از اولین روزهای پس از عاشورای سال ۶۱ هجری، آغاز شده و همچنان ادامه دارد؛ اما شیوه‌های عزاداری در طول تاریخ تغییرات فراوانی کرده و بسیاری از آیین‌ها و سنت‌ها به آن اضافه شده است.
سوگواری در عصر معصومین
علی‌بن‌حسین (علیه‌السلام)، زینب بنت علی (سلام الله‌علیها)، ام‌البنین و رباب اولین کسانی بوده‌اند که به سوگواری برای حسین‌بن‌علی (علیه السلام) پرداخته و دیگران را نیز به عزاداری فراخوانده‌اند. کمیت اسدی و دعبل خزاعی، از شاعران دوران محمدبن‌علی (علیه السلام)، جعفربن‌محمد (علیه‌السلام) و علی‌بن‌موسی (علیه‌السلام) اشعاری در رثای حضرت حسین سروده‌اند. زینب بنت علی، هنگام گذر از کنار تن برادرش با خواندن اشعاری، حتی دشمنان را متأثر کرد[۳]. با ورود اسیران کربلا به شام، زنان بنی‌امیه بر آنان گریستند، و به گفته‌ای سه روز یا هفت روز عزا به پا کردند. گفته می‌شود اولین کسی که در رثای شهدای کربلا و امام حسین‌بن‌علی (علیه‌السلام) مرثیه سرود عقبة بن عمرو سهمی بوده است[۴]. عبیدالله بن حر جعفی را نیز نخستین زیارت کننده قبر امام دانسته‌اند[۵]. او پس از شهادت امام حسین‌بن‌علی (علیه‌السلام) از منزل خود در قصر بنی مقاتل به کربلا رفت و گریست و قصیدۀ بلندی در رثای امام حسین‌بن‌علی (علیه‌السلام) سرود. توابین که پس از شهادت امام حسین‌بن‌علی (علیه‌السلام) توبه کرده و بر ضد امویان به قیام برخاستند ابتدا به کربلا رفتند و در آنجا به عزاداری پرداختند و برای خونخواهی امام، هم قسم شدند[۶]. بشر بن جذلم، به دستور حضرت سجاد (علیه‌السلام) ورود اهل‌بیت به مدینه را با سرودن اشعاری به مردم اعلام کرد و آنان را گریاند[۷]. همچنین زنانی از اهل‌بیت (علیهم‌السلام)، به سوگواری پرداختند و مردم مدینه را به سوگ نشاندند؛ زنانی از جمله: زینب دختر عقیل، ام البنین و رباب در میان آنها به چشم می‌خورد[۸].
تشویق و ترغیب به سوگواری
امامان خود هنرمندان و شعرا را به مرثیه‌گویی تشویق می‌کردند. چنان‌که جعفربن‌محمد (علیه‌السلام) سرایش شعر برای شهدای کربلا و گریاندن مردم را عامل ورود بهشت برای شاعر برشمرده است. نیز آن حضرت در روز عاشورا در منزل خود مراسم عزا برپا می‌کرد و بستگان و اصحاب خود را بدان دعوت می‌نمود[۹]. کمیت اسدی از شاعران زمان محمدبن‌علی (علیه السلام)، و جعفربن‌محمد (علیه‌السلام) و دعبل خزاعی از شاعران شیعی دوران حضرت رضا (علیه‌السلام) برای امام حسین‌بن‌علی (علیه‌السلام) مرثیه خوانده‌اند. در آن دوره، به کسانی که مصائب امام حسین‌بن‌علی (علیه‌السلام) را با شعر حکایت می‌کردند، «مُنشِد» گفته می‌شد[۱۰].
رشد و گسترش عزاداری
با روی کار آمدن آل‌بویه فشارها از شیعیان برداشته شد و در سال ۳۵۲ ق، برای نخستین بار حکومت، روز عاشورا را تعطیل رسمی و عزای عمومی اعلام کرد؛ خرید و فروش ممنوع شد، به قصابان دستور داده شد به احترام این روز ذبح نکنند، آشپزان غذا نپزند و در بازارها خیمه عزا برپا شد. شیعیان دوران آل‌بویه، مراسم عزاداری را با عنوان مجالس «النیاحه» یا «الرثا» برگزار می‌کردند. مردم با حالتی پریشان و لباس سیاه به کوچه‌ها می‌آمدند و بر سر و روی خود کاه می‌ریختند و بر سر و سینه می‌زدند و در حالی که اشعاری در رثای امام حسین‌بن‌علی (علیه‌السلام) می‌خواندند در خیابان‌ها می‌گشتند[۱۱]. در دوره تیموریان مداحان به آزادی به منقبت‌خوانی ائمه می‌پرداختند و اصطلاح مداحی از این زمان رواج یافت اصطلاح روضه‌خوان نیز از این دوره به بعد رایج شد و علت آن نگارش کتاب «روضة الشهدا» به دست ملاحسین واعظ کاشفی و رواج بسیار آن میان مردم بود؛ به‌طوری که بسیاری از افراد در مراسم عزاداری به مطالب آن استناد می‌کردند. کم‌کم به خوانندگان این کتاب روضه‌خوان گفتند و به‌مرور زمان این اصطلاح به هر کسی که مصیبت امام حسین‌بن‌علی (علیه‌السلام) را می‌خواند اطلاق شد و جای منقبت‌خوانی را گرفت. اوج گسترش عزاداری برای سیدالشهدا، در زمان صفویه و رسمی شدن مذهب تشیع در ایران در زمان شاه اسماعیل صفوی بود. در این دوره با پشتیانی دولت و حضور شاهان صفوی مراسم نوحه‌خوانی، سینه‌زنی و سوگواری برگزار می‌شد. از این دوره به بعد، تکیه‌ها و حسینیه‌ها و موقوفات مربوط به عزاداری امام حسین‌بن‌علی (علیه‌السلام) در ایران شکل گرفت[۱۲]. در دورۀ افشاریه، نادرشاه عزاداری را محدود کرد. شاخصۀ مهم دوران زندیه، شکل‌گیری اولین نمونه‌های مجالس تعزیه و شبیه‌خوانی است.
اهل‌سنت و عزاداری
گزارش‌هایی حاکی از سوگواری اهل‌سنت به‌ویژه علمای آنان در ایام محرم است. حسن بصری با شنیدن خبر شهادت حسین‌بن‌علی (علیه‌السلام) به شدت گریست و گفت: امت ذلیل، امتی است که پسر دختر پیامبرش را می‌کشد. امام شافعی برای حضرت سیدالشهدا مرثیه‌های متعددی سروده است. خالد بن معدان (م ۱۰۲ ق)، یکی از تابعین در رثای شهدای کربلا شعر گفته است[۱۳]. یحیی بن سلامه حفصکی قصیده‌ای در رثای امام حسین‌بن‌علی (علیه‌السلام) سروده است[۱۴]. برخی از علمای اهل‌سنت چون امام نجم الدین بلمعانی حنفی دستار از سر باز می‌کرد و خاک بر سر می‌فشاند و نوحه می‌خواند. همچنان که خواجه علی غزنوی آشکارا معاویه و سفیانیان را لعن می‌کرد. رازی نقل کرده است برپا داشتن عزاداری رسم معمول بزرگان و اصحاب ابوحنیفه و امام شافعی بوده است[۱۵].
رواج تعزیه‌خوانی در دوران قاجار
دورۀ قاجار، دوران رونق بی‌سابقه مجالس عزاداری، به‌ویژه آئین تعزیه است. ناصرالدین‌شاه موجب رواج تجمل و اشرافی‌گری در مجالس روضه شد؛ به‌طوری‌که شاه گاه در شب‌های دهۀ اول محرم برای واعظان و پامنبری‌های آنان مشت‌مشت سکه پرتاب می‌کرد[۱۶]. علاوه بر قمه‌زنی، شمایل‌کشی، زنجیرزنی، منبر از دیگر رسومی بود که در دورۀ ناصرالدین‌شاه تأسیس شده یا رواج بیشتر یافت. از دیگر ویژگی‌های سوگواری محرم در دوران قاجار، انتقادات برخی روشنفکران مانند میرزا ملکم خان و میرزا فتحعلی آخوندزاده به عزاداری است. عمومیت یافتن مراسم شام غریبان از ویژگی‌های عزاداری دوران مظفرالدین شاه بود. سوگواری بر امام حسین‌بن‌علی (علیه‌السلام) در دوران قاجار علاوه بر ماه محرم به ماه صفر نیز تعمیم یافت.
پهلوی اول و اعمال محدودیت‌ها
هر چند رضاخان در سال‌های نخست حکومتش مقید به شرکت در مجالس عزاداری بود؛ اما با اجرای برنامه‌های تجددخواهی رفته‌رفته از مجالس سوگواری فاصله گرفت و محدودیت‌هایی نیز برای سوگواران وضع کرد. از سال ۱۳۱۴ ش، و به موازات اجرای قانون کشف حجاب، به حاکمان مناطق مختلف دستور داده شد از راه انداختن دسته‌های عزاداری در ماه محرم و صفر جلوگیری کنند و مردم را تشویق کنند تا در مجالس روضه بر روی صندلی و نیمکت بنشینند. پس از واقعۀ گوهرشاد، سختگیری دربارۀ برپایی مجالس روضه افزایش یافت و مأموران شهربانی موظف شدند که از برگزاری مجالس عزاداری جلوگیری کنند. حتی کار به‌جایی رسید که در بعضی شهرها وعاظ و برپاکنندگان مجالس روضه را به زندان می‌فرستادند. تخریب بنای تکیه دولت در ۱۳۱۷ ش، که باعث انزوای بیش از پیش مراسم تعزیه شد، از دیگر اقدامات رضاخان بود. در مقابل شیخ عبدالکریم حائری یزدی برای برپا ماندن مجالس عزاداری کوشید. او طلاب را برای تبلیغ و منبر در ایام سوگواری به مناطق مختلف می‌فرستاد. وی همچنین گام‌‌هایی هم برای اصلاح این مجالس برداشت؛ از جمله شبیه‌خوانی را در قم ممنوع و مجالس بزرگ تعزیه را به مجلس روضه‌خوانی تبدیل کرد. با سقوط رضاخان در شهریور ۱۳۲۰ ش، و ورود نیروهای متفقین به ایران، ممنوعیت برگزاری مجالس سوگواری رنگ باخت و قمه‌زنی، قفل‌بندی، زنجیرزنی، شاه حسینی و ... احیا شد.
مجالس عزاداری در آستانۀ انقلاب اسلامی
در اواخر دوران پهلوی، مجالس روضۀ خانگی و زنانه، رشد داشت؛ تا آنجا که گسترۀ شهرت و فعالیت برخی خطیبان زن به بیرون از مجالس خانگی هم کشیده و مجالس زنانه بزرگ تشکیل می‌شد پس از به چالش کشیده شدن ارتباط شاه با علما و روشن شدن جرقه‌های نخست مبارزه علیه رژیم پهلوی، روحانیون از مراسم عزاداری برای مخالفت با شاه استفاده کردند. وقایع محرم ۱۳۴۲ ش، باعث شد در محرم ۱۳۴۳ ش، برگزاری هر نوع عزاداری منوط به گرفتن مجوز شود.
دورۀ جمهوری اسلامی، اصلاح عزاداری و ظهور سبک‌ها
با پیروزی انقلاب اسلامی، هیئت‌های مذهبی و مجالس عزاداری، تغییرات صوری و محتوایی بسیاری به خود دیدند. با به وجود آمدن جریان‌های مربوط به مداحی عامه‌پسند و رواج برخی آئین‌ها مثل قمه‌زنی و قفل‌زنی در هیئت‌های سنتی، اصلاحات در هیئت‌های مذهبی آغاز شد. روندی که مرتضی مطهری و علی شریعتی آن را با خرافه‌زدایی و پیراستن از نگرش‌های خاص به واقعۀ عاشورا آغاز کرده بودند، به شکل اِعمال اصلاح در آئین‌های عزاداری اجرا شد. بعدها آیت‌الله خامنه‌ای، رهبر جمهوری اسلامی ایران حکم به حرمت قمه‌زنی داد و سپس مراجع تقلید، فتواهای مشابهی صادر کردند. از اواخر دهۀ هفتاد، در کنار مجالس سنتی عزاداری، رفته‌رفته سبک متفاوتی از عزاداری به‌ویژه بین جوانان مرسوم شد که اشعار و سبک‌های شورانگیزی داشت.
آیین‌های عزاداری
سوگواری برای امام حسین‌بن‌علی (علیه‌السلام) و یارانش، آیین‌ها، سبک‌ها و قالب‌های مختلف و متعددی در مناطق مختلف شیعه‌نشین یافته و در طول تاریخ نیز تحولاتی را از سر گذرانده است. برخی از این آیین‌ها را می‌توان در عصر امامان شیعه هم دید.
- مرثیه‌سرایی: سرودن و خواندن شعر دربارۀ شهادت حسین‌بن‌علی (علیه‌السلام) و یارانش. مرثیه‌سرایی و مرثیه‌خوانی در دوره‌های مختلف در بین شیعیان رواج داشته است[۱۷].
- سینه‌زنی: متداول‌ترین گونۀ عزاداری مذهبی شیعیان در کشورهای مختلف است که در عزاداری محرم هم دیده می‌شود. سینه‌زنی، مکان خاصی ندارد و در همۀ مجالس عزاداری در مسجد، حسینیه و مراسم خانگی انجام می‌شود.
- تعزیه‌خوانی: تعزیه‌خوانی و شبیه‌خوانی، نمایشی است برای بازسازی وقایع کربلا که لباس‌های مخصوص و ابزار جنگی، در آن به کار گرفته می‌شود. تعزیه در کشورهای اسلامی و شیعی از جمله ایران، افغانستان، هندوستان و پاکستان به شیوه‌های مختلف اجرا می‌شود.
- روضه‌خوانی: روضه‌خوانی، بیان وقایع عاشورا همراه با غم و اندوه است که ذکر مصیبت سید الشهدا هم خوانده می‌شود و معمولا همراه با مرثیه‌خوانی و اشک ریختن برای امام حسین و یاران اوست [۱۸].
- پرده‌خوانی: نوعی نمایش است که در این نمایش کسی با عنوان «پرده‌خوان» از روی تصویرهایِ منقوش بر پرده، مصیبت اولیای دین، به‌ویژه اولیای مذهب شیعه را با کلام آهنگین روایت می‌کند.
- مقتل خوانی: «مقتل» به معنای قتلگاه و محل کشتن است؛ اما در فرهنگ ما، لفظ «مقتل» در مورد کتاب‌هایی به کار می‌رود که یک حادثۀ خونین را شرح بدهد و منجر به قتل شخصیتی شده باشد و معروفترین مقتل خوانی، خواندن از روی کتاب‌های «مقتل» است که مستمعین را به حقایق واقعۀ کربلا آگاه می‌کند.
- زنجیرزنی: زنجیرزنی، از آیین‌های رایج عزاداری شیعیان که به صورت گروهی و در قالب چند ستون موازی و با فاصله برگزار می‌شود. زنجیرزنی آیینی است که بیشتر در دهۀ اول محرم و دهۀ آخر صفر در کشورهای ایران، عراق، لبنان، پاکستان و هند دیده می‌شود. زنجیر، متشکل از چند رشته زنجیر کوتاه طلایی یا نقره‌ای رنگ است که یک سر آنها به دسته‌ای متصل شده و سر دیگر به چند شاخه تقسیم می‌شود. زنجیرزنان، زنجیر را به صورت هماهنگ و با ریتمی مشخص، بالا می‌برند و بر کتف و پشت و گاه بر سر خود می‌زنند[۱۹].
- سنگ‌زنی: در آیین سنگ زنی تناسب و هماهنگی در حرکت قابل تحسین است و این نوع سوگواری تاثیر شگرفی در غم و سوزی دارد که سنگ زنان برای مستمعین انجام می دهند این مراسم در بعضی از شهرهای ایران انجام می‌گیرد.
- علم‌گردانی: علم‌گردانی، علم‌کشی یا علم‌برداری، آیین حمل علم در دسته‌های عزاداری محرم که از رایج‌ترین آیین‌های عزاداری در ایران است[۲۰]. شیعیان افغانستان نیز، در شب ۷ محرم، علم مخصوصی را بنام و یاد عباس بن علی به مجلس عزاداری آورده و نصب می‌کنند.
- دسته عزاداری: دستۀ عزاداری، گروه سازمان‌یافته عزاداران، و جمعیتی که با آیین‌ها و تشریفات خاص، در معابر عمومی حرکت کرده و عزاداری می‌کنند. این آیین معمولا همراه با حمل نمادهایی مانند علم، بیرق، نخل و ... است[۲۱].
- شام غریبان: مراسم شام غریبان، آیینی در شب یازدهم محرم، با هدف سوگواری برای رنج‌ها و مصائب فرزندان و خاندان امام حسین (علیه السلام) که حضور کودکان و زنان در آن چشمگیر است و روشن کردن شمع، از رسوم آن است[۲۲].
- نخل‌گردانی: از آیین‌های عزاداری در روز عاشورا که عده‌ای از مردان جوان و نیرومند، نخل سیاهپوش آذین‌بسته را با آدابی خاص در مسیر مشخصی می‌گردانند[۲۳].
- قمه‌زنی: یکی از آیین‌ها و رسوم عزاداری برخی شیعیان در صبح روز عاشور است که عزاداران با ابزار بُرنده مانند تیغ و قمه، سر یا پیشانی خود را زخمی می‌کنند. موافقان قمه‌زنی آن را از جمله شعائر عاشورا و ابزار تقویت مذهب می‌دانند و مخالفان، آن را رسمی خرافی و موجب وهن مذهب تشیع قلمداد می‌کنند. برخی محققان، منشأ قمه‌زنی را از مسیحیت دانسته و برخی دیگر آن را سنتی هندی یا از رسوم ترک‌های آذربایجان و قزلباش‌های آناتولی برشمرده‌اند.
- تابوت‌گردانی: از آیین‌های عزاداری عاشوراست که عزاداران تابوت‌واره‌ای را بر دوش گرفته و در معابر عمومی می‌گردانند. این آیین، تشییع نمادین امام حسین (علیه‌السلام) و برخی دیگر از امامان شیعه است. تابوت‌گردانی علاوه بر ایران، در عراق، شبه قاره هند، آسیای شرقی و اندونزی نیز برگزار می‌شود.
- پیاده‌روی اربعین: پیاده‌روی میلیونی شیعیان از نقاط مختلف کشور عراق به طرف کربلا به مناسبت اربعین حسینی. در سال‌های اخیر، شیعیان از کشورهای دیگر مانند ایران خود را برای روز اربعین به این مراسم می‌رسانند. جمعیت حاضر در این راهپیمایی، میلیون‌ها نفر تخمین زده می‌شود.
بدعت‌ها
سید محسن امین در رسالة التنزیه لأعمال الشبیه، برخی از این رفتارها را بدعت و منکر دانسته است:
- نقل اموری که در گزارش‌ها نیست و در منابر و محافل گفته می‌شود.
- غناء در لحن.
- ضرر رساندن به بدن؛ مانند اینکه با قمه و شمشیر به سر بزنند تا خون جاری شود.
- استفاده از آلات لهو مانند طبل و دمام و سنج.
- تشبیه مردان به زنان.
- سوار کردن زنان بر هودج در حالی که رویشان باز است و آنان را به دختران رسول خدا تشبیه می‌کنند.
- فریاد زنان که به گوش مردان می‌رسد.
- داد و فریاد زدن با نعره‌های منکر.
- هر آنچه که به نام دین در مجالس عزاداری وارد شده و موجب هتک حرمت دین می‌گردد.
- همچنین سید عبدالحسین لاری فقیه شیعه در دوره قاجار، در کتاب «اکسیر السعادة فی اسرار الشهادة»، گفته است که در گریاندن مردم در عزاداری امام حسین‌بن‌علی (علیه‌السلام)، نباید به محرمات، بدعت‌ها و منکراتی همچون دروغ، غنا، شبیه‌خوانی متوسل شد و از ابزارهایی مانند طبل، رقص، شیپور، ناقوس، نی و دف که شعار کفار و فاسقان است، استفاده کرد. گفته شده شیخ عبدالکریم حائری و آیت‌الله بروجردی با مسائل خلاف شرع در آیین‌های عزاداری مخالفت کرده‌اند. آیت‌الله خامنه‌ای، نسبت به روش‌های غیرمتعارف عزاداری در فتوایی، آنچه را موجب وهن گردد، دارای اشکال دانسته است[۲۴].
کتاب‌شناسی سوگواری محرم
کتاب‌های فراوانی پس از واقعه عاشورا نگاشته شده که به بازخوانی واقعه عاشورا و تحلیل وقایع آن پرداخته‌اند. این آثار فارسی و عربی که بسیاری از آنها به زبان‌های دیگر هم ترجمه شده، در مقاطع مختلف تاریخی و همچنین در قالب‌های متفاوت نوشته شده‌اند. برخی از این موارد عبارتند از:
- آثار ادبی: نامیرا، ادب الطف، و سقای آب و ادب.
- آثار روایی و مقتل‌نگاری: مقتل ابی مخنف، اللهوف، طوفان البکاء، نفس المهموم، روضة الشهداء، و اسرار الشهادة.
- آثار تحلیلی: پس از پنجاه سال، شهید جاوید، مع الرکب الحسینی، و رسانه شیعه.
- آثار انتقادی: حماسه حسینی، لؤلؤ و مرجان، و التنزیه لاعمال الشبیه.
- آثار اخلاقی و عرفانی: الخصائص الحسینیه، و گنجینة الاسرار.
- آثار دائرة المعارفی: ابصار العین، فرسان الهیجاء، فرهنگ عاشورا، دانشنامه امام حسین (علیه‌السلام)، و مقتل جامع سید الشهداء.
جستارهای وابسته
پانویس
- ↑ الکامل فی التاریخ ج ۷، ص ۴ - ۷.
- ↑ سوگنامه آل محمد صلی الله علیه و آله؛ محمدمهدی اشتهاردی؛ ص ۶ - ۸.
- ↑ بلاذری، انساب‌الاشراف، مؤسسة الأعلمی للمطبوعات، ج۳، ص۲۰۶.
- ↑ ابن جوزی٬ تذکرة الخواص٬ شریف رضی٬ ج۱ ٬ ص ۲۴۱.
- ↑ شهرستانی، تاریخ النیاحه، ۱۴۱۹ق، ج۱، ص ۱۰۰.
- ↑ خوارزمی، مقتل الحسین‌بن‌علی (علیه‌السلام)، ۱۴۱۸ق، ج۲، ص ۲۱۸.
- ↑ حکیم، موسوعة الامام... ، دار المورخ العربی، ج۵، ص۲۱۵۷.
- ↑ ابن اثیر، الکامل فی التاریخ، بیروت، ج۴، ص۸۸.
- ↑ ابن قولویه، کامل الزیارات، قم، باب ۳۲ و ۳۳.
- ↑ مظاهری، رسانه شیعه، ۱۳۸۹ش، ص۳۳، به نقل از پوراحمدی، عزاداری امام حسین‌بن‌علی (علیه‌السلام) در محضر امامان شیعه، فصلنامه شیعه‌شناسی، شماره۸، ص۱۱۸.
- ↑ ابن‌کثیر البدایه و النهایه٬ ۱۴۰۷ق٬ ج۱۱ ٬ ص۲۵۹.
- ↑ محرمی، «تاریخ عزاداری برای امام حسین»، ص۲۹۴.
- ↑ امین٬ أعیان الشیعة، ۱۴۳۰ق٬ ج۱، ص۶۲۳.
- ↑ جعفریان، تاملی در نهضت عاشورا، ۱۳۸۱ ش، ج ۲، ص ۲۸۲.
- ↑ نقض؛ رازی قزوینی؛ ص ۳۷۰.
- ↑ مظاهری، رسانه شیعه، ۱۳۸۹ش، ص۹۱ به نقل از همایونی، تعزیه در ایران، شیراز، نوید شیراز، ۱۳۸۰ش، ص۱۲۹.
- ↑ محمدی ری‌شهری، فرهنگ‌نامه مرثیه‌سرایی، ۱۳۸۷ش، ص۱۴.
- ↑ محدثی، فرهنگ عاشورا، ۱۳۷۶ش، ص۱۸۹.
- ↑ مظاهری، «زنجیرزنی»، در فرهنگ سوگ شیعی، ۱۳۹۵ش، ص۲۶۱.
- ↑ رحمانی، «علم‌گردانی»، در فرهنگ سوگ شیعی، ۱۳۹۵ش، ص۳۵۶.
- ↑ همو، «دسته‌روی»، در فرهنگ سوگ شیعی، ۱۳۹۵ش، ص۲۲۳.
- ↑ حجتی، «شام غریبان»، در فرهنگ سوگ شیعی، ۱۳۹۵ش، ص۳۰۱.
- ↑ رحمانی، «نخل‌گردانی»، در فرهنگ سوگ شیعی، ۱۳۹۵ش، ص۴۹۲.
- ↑ اکبرنژاد، قمه‌زنی و اعمال نامتعارف در عزاداری، ص۲۱۵.
منابع
- ر. ک: انساب‌الاشراف نوشتۀ بلاذری.
- ر. ک: مقتل‌الحسین نوشتۀ خوارزمی.
- ر. ک: الکامل فی التاریخ نوشتۀ ابن اثیر.
- ر. ک: اعیان الشیعة نوشتۀ امین.
- ر. ک: کامل الزیارات نوشتۀ ابن قولویه.