تاجیکستان
| تاجیکستان | |
|---|---|
 | |
| پایتخت | دوشنبه |
| تعداد جمعیت | بیش از9.315 میلیون در سال 2019 |
| دین | اسلام |
| زبان | تاجیکی |
تاجیکستان با نام رسمی جمهوری تاجیکستان[۱] کشوری کوهستانی و بدون هیچ راه آبی در آسیای میانه جای دارد. تاجیکستان کوچک‌ترین کشور آسیای میانه است و با افغانستان از جنوب، ازبکستان از غرب و شمال، قرقیزستان از شمال، و جمهوری خلق چین هم‌مرز است. پایتخت و بزرگ‌ترین شهر این کشور، دوشنبه است. زبان رسمی این کشور، زبان فارسی تاجیکی براساس الفبای سیریلیک است. تاجیکستان، یکی از پنج جمهوری آسیای مرکزی است. بیشتر مردم تاجیکستان سنی حنفی هستند. شیعیان تاجیکستان به دو دسته امامیه و اسماعیلیه تقسیم می‌شوند.
جغرافیا و تقسیمات
افغانستان در جنوب، چین در شرق، قرقیزستان در شمال و ازبکستان در شمال غرب و غرب تاجیکستان قرار دارند. تاجیکستان با ۱۴۳،۰۰۰ کیلومتر مربع مساحت در آسیای مرکزی واقع است. بیشتر سرزمین تاجیکستان را کوه‌های مرتفع پوشانده است.
رشته‌کوه‌های پامیر، ترکستان، حصار و زر افشان این کشور را به چند ناحیه تقسیم کرده‌اند. دو بلندترین قله تاجیکستان به نام اسماعیل سامانی[۲] و ابن‌سینا[۳] نام‌گذاری شده است. در تاجیکستان چند صد رود کوچک و بزرگ موقتی و دایمی جریان دارد که بخش بزرگی از آب آنها به چند دریاچه و آبگیر فصلی و دایمی داخلی سرازیر می‌شود. رودهای آمودریا[۴] و سیر دریا[۵]، دو گستره بزرگ آبی تاجیکستان را تشکیل داده‌اند.
پایتخت تاجیکستان شهر دوشنبه است.[۶] دومین شهر بزرگ تاجیکستان، خُجَند در شمال این کشور است.
موقعیت تاجیکستان و شهرهای مهم آن
تاجیکستان به چهار ولایت تقسیم می‌شود:
- دوشنبه و نواحی تابعه مرکز.
- ولایت سُغد در شمال، شهر مرکزی: خجند. شهرهای مهم: کانی بادام، پنجکنت، اوراتپه.
- ولایت خَتلان در جنوب، شهر مرکزی: قُرقان تپه. شهرهای مهم: کولاب و دنغره.
- ولایت خودمختار بدخشان کوهستانی در نیمه شرقی، شهر مرکزی: خاروق.
تاریخ
تاجیکستان دربردارندهٔ بخش‌های کهن خجند، فرغانه، زرافشان و پامیر است. این بخش‌های چهارگانه هیچ‌گاه همبستگی سیاسی امروزی را نداشتند و هرکدام از آنها در درازنای تاریخ بخشی از ایران بودند. از این رو، سرزمین تاجیکستان را نمی‌توان پایهٔ تاریخ آن کشور قرار داد، هرچند که تاجیکان خود را بازماندهٔ سغدیان، بلخیان، خوارزمیان و سکاییان می‌دانند.
از صدر اسلام تا حکومت تیموریان
مسلمانان حدودا از سال ۵۰ تا اوایل دهه ۱۳۰ هجری قمری، مهمترین ولایات این منطقه را فتح کردند و اسلام به تدریج در میان مردم نفوذ یافت. با ورود مغولان به آسیای مرکزی از ۶۱۷ تا ۶۱۹ دولت خوارزمشاهیان فروپاشید. از آن پس تا ۱۵۰ سال بعد قبایل مختلفی از جمله جغتایی‌ها بر آسیای مرکزی مسلط بودند تا اینکه تیمور گورکانی در ۷۷۱ق پایتخت دولت مستقل خود را در سمرقند بنا نهاد و از جمله تاجیکستان کنونی را به تصرف درآورد.
از انقراض دولت تیموریان تا الحاق به شوروی
دولت تیموریان در اوایل سده دهم با حمله ازبک‌های شیبانی از میان رفت. در سال ۱۰۰۷ق ازبک‌های اشترخانی جای شیبانیان را گرفتند. در ۱۱۵۳ نادرشاه بخارا را تصرف کرد و اشترخانیان تا ۱۱۶۰ که نادرشاه کشته شد، خراجگزار ایران بودند. پس از درگیری‌هایی در دهه ۱۲۸۰ق/۱۸۶۰م، شمال تاجیکستان به روسیه تزاری و جنوب آن به امارت بخارا ملحق شد. [۲۴] در رجب ۱۳۳۶/ آوریل ۱۹۱۸ شمال تاجیکستان بخشی از جمهوری خودمختار شوروی ترکستان شد. با این حال باسماچیان در بخش‌های مختلف منطقه، از جمله در تاجیکستان شمالی، در برابر نیروهای شوروی مقاومت کردند و تا بهمن ۱۳۰۰/ فوریه ۱۹۲۱ نیروهای شوروی موفق به تصرف کامل بخارای شرقی و از جمله دوشنبه نشدند. در مهر ۱۳۰۳/ اکتبر ۱۹۲۴ در نتیجه مرزبندی‌های ملی در آسیای مرکزی، جمهوری شوروی سوسیالیستی ازبکستان تأسیس شد.
پس از الحاق به شوروی سوسیالیستی
در دوره شوروی مبارزه با مذهب منجر به تعطیلی بیشتر مساجد و مدارس دینی گردید. از ۱۳۰۶ش / ۱۹۲۷م. تغییر تدریجی خط از فارسی به الفبای لاتینی آغاز شد تا اینکه در ۱۳۰۸ش / ۱۹۲۹ خط لاتینی رسمیت یافت و در ۱۳۱۹ ش /۱۹۴۰ الفبای سیریلی جای آن را گرفت. از دهه ۱۳۵۰ ش /۱۹۷۰ به تدریج باورهای اسلامی در میان مردم تاجیکستان رشد یافت. در دسامبر ۱۹۹۱م سه کشور روسیه، بلاروس و اوکراین در شهر مینسک گرد هم آمدند و فروپاشی اتحاد جماهیر شوروی و تشکیل اتحادیه کشورهای مستقل مشترک المنافع را اعلام کردند. تاجیکستان که مانند سایر جمهوری‌های آسیای مرکزی آمادگی برای استقلال کامل نداشت، بلافاصله به اتحادیه جدید کشورهای مستقل مشترک المنافع پیوست.
ادیان و مذاهب
مذهب اکثر مردم تاجیکستان سنی و از شاخه حنفی است. گروه کوچکی از شیعیان اسماعیلی در کوه‌های پامیر در منطقه بدخشان زندگی می‌کنند، اهل سنت تاجیکستان به اهل بیت و ائمه شیعه و به ویژه برای امام علی (ع) و امام حسین (ع) و امام جعفر صادق (ع) احترام خاصی قائلند و بسیاری آرزوی زیارت مرقد امام رضا(ع) را دارند.
گروهی از اقلیت‌های مسیحی، زرتشتی و یهودی در تاجیکستان زندگی می‌کنند. امروزه با استقلال این کشور انجام فرائض دینی آزاد شده است. منتها سیاست دولت تاجیکستان بر جدای مذهب از سیاست استوار است. به علت 70 سال سلطه کمونیسم در آسیای مرکزی و تاجیکستان و تبلیغات آنان، اعتقادات مذهبی در میان مردم رنگ باخته است. البته افراد سالخورده و میانسال از روحیه مذهبی و فرهنگ اسلامی برخورد دارند و فرهنگ ایرانی در تمام شئون زندگی فردی و اجتماعی و خصوصیات اخلاقی آنها متجلی است.
نام علی (علیه‌السّلام) در تاجیکستان نام قدسی است و بیشترین نامی که برای فرزندان ذکور انتخاب می‌شود علی می‌باشد و برای اناث فاطمه و زهرا را استفاده می‌کنند. مراسم نام‌گذاری فرزندان و درج نام آنان در پشت قرآن مجید، مراسم ازدواج، مراسم تدفین، برگزاری مراسم فوت و شب هفت و چهلم و سال و نوع عزاداری زنان و غیره به شکل اسلامی ایرانی است.
آداب ماه مبارک رمضان در تاجیکستان
مردم تاجیکستان هر سال ماه مبارک رمضان را که همراه با آیین‌های ویژه‌ای است گرامی می‌دارند.
- حضور پرشور در مساجد، کنار گذاشتن کدورت‌های گذشته، بخشش یکدیگر، آشتی کردن و هدیه دادن به خویشاوندان و همسایگان از رسم‌های تاجیکان در این ماه است.
- نماز تراویح هر شب در ماه مبارک رمضان در همه مساجد تاجیکستان و یا در خانه‌ها به صورت گروهی اقامه می‌شود.
- در بیشتر مساجد تاجیکستان هر شب هنگام به جای آوردن نماز تراویح، یک جزء قرآن مجید قرائت می‌شود تا نمازگزاران بتوانند تا پایان ماه مبارک، قرآن را ختم کنند.
- حافظان قرآن مجید که وظیفه قرائت آیات قرآن در نماز تراویح را دارند و نماز به امامت آنان برگزار می‌شود، گاه یک یا دو ماه پیش از ماه رمضان به اصطلاح تاجیکان چله می‌نشینند و محفوظات خود را دوره می‌کنند.
- ماه مبارک رمضان از منظر مسلمانان تاجیک بستر اصلی دینداری، عبادت و ارتباط با خداست و بر این اساس آنان سعی می‌کنند با قرائت قرآن، برگزاری نماز تراویح و سرودن اشعار ویژه، جلوه‌های ماه مبارک رمضان را حفظ و به کودکان خود و نسل آینده منتقل کنند.
- جمله «رمضان مبارک» تا آخر این ماه بین تاجیکان رد و بدل می‌شود و آیین موسوم به «رب من» از معروف‌ترین و رایج‌ترین شعائر تاجیکان در این ماه است که تا حد زیادی توانسته در ۸۰ سال حاکمیت کمونیست که مخالف هر گونه شعائر دینی بود، سنت‌های رمضان را حفظ کند. مراسم «رب من»خوانی در گذشته در تمام مناطق فارسی‌زبان آسیای مرکزی نظیر بخارا، سمرقند، خجند، پنجکنت، اوراتپه، قشقه دریا، سرخان، حصار، قراتگین، درواز، ختلان و بدخشان با تفاوت‌های لهجه‌ای وجود داشت. اگرچه این سنت دیرین اکنون در شهر دوشنبه پایتخت تاجیکستان کمتر به چشم می‌آید اما در روستا‌ها و مناطق کوهستانی آن همچنان پابرجاست. مراسم «رب من»خوانی بعد از ضیافت افطار برگزار می‌شود و کودکان در گروه‌های چند نفره با یک سرگروه که صدای بهتر دارد در کوچه‌ها به راه می‌افتند و به در خانه‌ها می‌روند.
- کودکان پس از تبریک ماه رمضان به صاحبخانه همزمان شروع به همخوانی اشعار «رب من» با مضمون حمد و سپاس خدا و طلب بخشش و برکت از درگاه او می‌کنند و صاحبخانه نیز به آنها هدیه می‌دهد.
- مردم تاجیکستان در ماه رمضان سفره‌های خود را که «دسترخوان» گفته می‌شود برای پذیرایی از میهمانان روزه‌دار خود با انواع خوردنی‌ها اعم از نان، شیرینی، آجیل و میوه و غذاهای گرم پهن می‌کنند. خوراکی‌ها و شیرینی‌های محلی موسوم به نشالا، حلوا کنجدی و شیرچای، شوربا و آش پلو معمولا در ضیافت‌های افطار به چشم می‌خورد.
- مردم تاجیک قبل از افطار، در مساجد قرآن کریم تلاوت می‌کنند و بعد از اقامه نماز مغرب به سفره‌های ضیافت افطار می‌روند.
- افطاری دادن در بین تاجیکان بسیار زیاد است و پذیرایی از میهمانان و اطعام مستمندان در این ماه، فراوان دیده می‌شود.
- تاجیکان در ماه رمضان به دادن زکات و دستگیری افراد نیازمند هم اهمیت زیاد می‌دهند و سعی می‌کنند فقرای محله خود را در این ماه کمک کنند.
- مردم مسلمان تاجیکستان همچنین عید فطر را از بزرگ‌ترین اعیاد خود می‌دانند و در این روز به دیدار همدیگر شتافته و عید را تبریک گفته و از خداوند طلب قبولی طاعات و عبادات ماه رمضان را می‌کنند.
وضع قوانین خلاف اسلام توسط در تاجیکستان
دولت و مجلس تاجیکستان اقداماتی در جهت اسلام‌زدایی در این کشور انجام داده است؛ از جمله این اقدامات می‌توان به موارد ذیل اشاره کرد:
- منع حجاب در دانشگاه‌ها
- ممنوعیت نماز خواندن افراد زیر ۱۸ سال در مساجد
- بستن تعداد زیادی از مساجد به بهانه عدم ثبت رسمی
- ممنوعیت نام‌گذاری فرزندان به نام‌های اسلامی‌مانند محمد
- ممنوعیت ریش گذاشتن برای مردان زیر ۴۰ سال
- فراخواندن کسانی که برای تحصیل به کشورهای اسلامی‌رفته‌اند
- مجازات تدریس غیرمجاز احکام و معارف دینی
- ممنوعیت سرمایه‌گذاری در موسسات آموزشی مذهبی
اعلام موضع مراجع تقلید شیعه
آیت‌الله صافی گلپایگانی در تابستان ۱۳۹۰ پیامی در اعتراض به وضع قوانین خلاف اسلام در تاجیکستان صادر کرد و گفت: اینجانب به هیئت مسلّط بر تاجیکستان اعلام خطر می‌نمایم. بدانند راهی که پیش گرفته‌اند به شکست منتهی می‌شود. باید از این جسارت‌ها از ملّت غیور تاجیکستان و از همه مسلمانان جهان رسما عذرخواهی نمایند.»
آیت‌الله مکارم شیرازی نیز به رئیس‌جمهور و دولتمردان تاجیکستان درباره مخالفت آنان با حجاب هشدار داد و گفت: «بهتر است مردم را به حال خودشان بگذارید تا وظایف شرعی را درباره حجاب انجام دهند، اصل حجاب چیزی نیست که آن را بتوان انکار کرد و یا مسلمانان را از آن منصرف نمود.»