قم

قُم از شهرهای مذهبی ایران و از پایگاه‌های تشیع است. به گفته برخی از ایران‌‌شناسان قم از کهن‌ترین سکونت‌گاه‌ها در فلات ایران بوده و قدمت آن به قبل از اسلام می‌رسد. پیشینه تشیع در قم به هجرت خاندان اشعریون از کوفه به این شهر در قرن نخست قمری برمی‌گردد. دفن حضرت معصومه (سلام الله علیها) در قم و به دنبال آن، مهاجرت امامزادگان و سادات این شهر را به پایگاه تشیع تبدیل کرد.

وجه تسمیه قم

این‌که شهر قم در گذشته چه نامی‌داشته و چگونه به این اسم معروف شده است، به خوبی معلوم نیست. آن‌چه از منابع تاریخی و تحقیقات برخی از محققان استفاده می‌شود، این است که این شهر در کلمات قدما به تعابیر مختلفی مانند:

• کُم؛
• کومه؛
• کمندان؛
• کونایا؛
• کوآما؛
• وغیر اینها نام برده شده.

پس از فتوحات اسلامی یکی از کلمات (کومه) یا کمیندان با عروض تخفیف و تعریب به آن، به صورت قم در آمده است. صاحب تاریخ قم به نقل از احمد بن محمد برقی (م274) می‌نویسد: زمین قم محل گردآمدن آب رودخانه‌ها و علف‌زار بود. چون در اصطلاح عرب به چنین محلی قم گفته می‌شد، این محل به اسم قم معروف شده. او همچنین نقل کرده است که صحرانشینان برای آب و علف این محل، در این سرزمین فرود می‌آمدند و خانه‌هایی که برای سکونت خود درست می‌کردند، کومه نامیده می‌شدند. این کلمه به تدریج تخفیف یافت و به صورت کُم در آمد، سپس به کلمه قم معرّب گردید و به این اسم معروف شد. باز صاحب تاریخ قم، به نقل دیگری از حمزه بن حسن، صاحب تاریخ اصفهان، می‌نویسد که قم از کلمه کمیدان که یکی از بلوک‌‌های قدیم آن بوده، تخفیف یافته و به صورت کلمه قم درآمده و این همان قولی است که یاقوت حموی در‌این‌باره نقل کرده است. در روایات اسلامی آمده: پیامبر اسلام به هنگام عروج به آسمان‌ها ابلیس را مشاهده کرد که در این سرزمین نشسته و دستانش را تا مرفق بر زانوها انداخته است. وقتی جبرئیل او را معرفی کرد، پیامبر اسلام خطاب به او فرمود: «قم؛ (یعنی برخیز)، ای ملعون!...». از مضمون روایت مزبور بر می‌آید که ابلیس از این سرزمین رانده شده و این شهر جزء بلاد امن الهی قرار گرفته است. این گونه روایات هم سبب اشتهار کلمه قم برای این شهر در بین مسلمانان شده است. به هر حال، سبب تسمیه این شهر هر چه که باشد، در زبان روایات به ویژه روایات منقول از امام صادق (علیه السلام)، این شهر با همین نام ذکر شده است و ساکنان آن مورد توجه قرار گرفته‌اند.

جغرافیا

استان قم با وسعت 11238 کیلومتر مربع در کریدور مرکزی ایران بین مختصات جغرافیایی 50 درجه و 6دقیقه تا51 درجه و 58 دقیقه طول شرقی نسبت به نصف النهار گرینویچ و 34درجه و 9 دقیقه تا 35 درجه و11 دقیقه عرض شمالی نسبت به خط استوا واقع شده است و دارای جمعیتی بالغ بر 1060،000 نفر می‌باشد. این استان با دارا بودن ویژگی‌های خاص فرهنگی ،زیر ساختهای مناسب و منابع لازم، چشم‌انداز روشنی را در افق توسعه 1404 ترسیم نموده است و در صدد است با بهره گیری از پتانسیل‌ها، منابع ملی و استانی شاخص‌های توسعه اقتصادی را ارتقا بخشد.

وجود اماکن مقدس، مراکز علمی، آثار تاریخی و فرهنگی، موقعیت خاص جغرافیایی، گسترش فناوری اطلاعات (IT) و توجه روز افزون گردشگران به این استان بسترهای لازم را جهت سرمایه‌گذاری در بخش‌های مختلف فراهم نموده است.

موقعیت طبیعی

بخشی ازمحدوده استان قم به ویژه دهستان قم رود در محدوده پارک ملی کویر قرار دارد. قم به دلیل داشتن مناطق و روستاهای متنوع در موقعیت‌های مختلف جغرافیایی دارای آب و هوای بیابانی و نیمه بیابانی است و آب و هوای روستاهای آن از کویری و بیابانی تا سرد و کوهستانی تغییر می‌کند و بر اساس همین تنوع اقلیمی، موقعیت کشاورزی و پوشش گیاهی آن نیز متفاوت شده است. گونه‌های کیلیا، سودا، گز، بادامک و پسته وحشی و گیاهانی که کاربرد دارویی و صنعتی دارند همچون خارشتر، پیچک، گراس، اشنان، ‌ اسپند، شیرخشت و شیرین بیان در استان قم وجود دارند که گونه‌های استان قم را تشکیل می‌دهند.

شهرستان‌ها

کهک: یکی از بخش‌های استان قم است که در جنوب این استان قرار دارد و فاصله ی مرکز بخش (کهک) تا قم 30 کیلومتر است. سابقه ی بخشداری کهک به بیش از 70 سال می‌رسد و از نظر جمعیت بعد از بخش مرکزی در مکان دوم قرار دارد. این بخش دارای دو دهستان کهک و فردو و 18 روستا است. به غیر از مناطق ییلاقی، وجود آثار متنوع در منطقه نشان از قدمت و پیشینه تاریخی و فرهنگی شهر کهک دارد و هر یک عامل مهمی برای جذب گردشگران و زائران است.

خلجستان: با مرکزیت دستجرد، یکی دیگر از بخش‌های استان قم است که در جنوب این استان قرار دارد و فاصله مرکز آن تا شهرستان قم 55 کیلومتر است. این بخش دارای دو دهستان (دستجرد و قاهان) و 64 آبادی است. محور فعالیت‌های اقتصادی مردم منطقه کشاورزی و بیشتر به صورت کاشت درختان سردسیری و انواع صیفی جات است. به غیر از کشاورزی مراکز اقتصادی دیگری نظیر ناحیه ی صنعتی خلجستان، دامداری صنعتی و سنتی، وجود بیش از 100 واحد مرغداری و گلخانه ی کوثر با 27 واحد فعال در زمینی به وسعت 220 هکتار از دیگر منابع اقتصادی منطقه است.

جعفرآباد: جعفرآباد یکی از بخش‌های استان قم می‌باشد و مرکز آن شهر جعفریه در 35 کیلومتری شمال غربی قم است. این بخش در مسیر راه ارتباطی استان‌های غربی و مرکزی کشور قرار دارد. از جاذبه‌های طبیعی این بخش، روستاهای خوش آب و هوای طغرود، دولت آباد و گلستان را می‌توان نام برد.

سلفچگان: بخش سلفچگان یکی از بخش‌های قم می‌باشد که حدود 10 هزار نفر جمعیت و تا مرکز شهرستان 40 کیلومتر فاصله دارد. این بخش دارای دو دهستان راهجرد و نیزار می‌باشد. بخش سلفچگان با داشتن منطقه ی ویژه ی اقتصادی و شهرک صنعتی از اهمیت خاصی برخوردار است. در این منطقه که حدود 2 هزار هکتار وسعت دارد، بیش از 60 کارخانه و بخش‌های اقتصادی فعالیت می‌کند.

قنوات: یکی از دو شهر بخش مرکزی است که در 8 کیلومتری شمال غربی شهر قم واقع شده است. یکی از مهمترین جاذبه‌های طبیعی قنوات را می‌توان کویر عنوان کرد که علاقه‌مندان فراوانی را به سوی خود جلب می‌کند

نژِاد مردم قم: اهالی قم از نژاد آریایی هستند و از برخی اقوام ایرانی چون عرب‌ها، ترک‌ها و بختیاری‌ها در این منطقه زندگی می‌کنند. خانواده قمی متشکل از پدر، مادر، فرزندان و گاهی پدربزرگ و مادر بزرگ خانواده است. امروزه در مناطق شهری؛ خانواده‌ها به صورت جمعی زندگی نمی‌کنند و فقط در مناطق روستایی و عشایری بافت خانواده‌ها هم چون گذشته بزرگ و دسته جمعی است. مراسم‌های سوگواری نیز به دو شیوه شخصی و مذهبی انجام نمی‌گیرد و همان آداب کلی مرسوم در ایران در این جا نیز حاکم است.

تاریخچه

به گفته برخی از ایران‌شناسان قم از کهن‌ترین سکونت‌گاه‌ها در فلات ایران بوده است. بیشتر تاریخ‌نگاران سابقه این شهر را به قبل از اسلام برگردانده‌ و از شهر باستانی قم یاد کرده‌اند. در منابع تاریخی نام برخی از حاکمان قم در دوره باستان آمده است. البته برخی مورخان تأسیس این شهر را پس از ورود اسلام به ایران و در سال ۸۳ق یا ۹۳ق دانسته‌اند. بیشتر مورخان، فتح قم را در ۲۳ق به دست ابوموسی اشعری دانسته‌اند. البته بعضی از گزارش‌ها، فاتح قم را مالک بن عامر اشعری و بعضی دیگر احنف بن قیس می‌دانند. در جمع بین دو قول نیز گفته‌اند که مسلمانان در جای شهر و قلعه‌های قدیم، شهر جدیدی احداث کرده‌اند. پایه‌گذار شهر جدید را طلحة بن احوص اشعری می‌دانند.

در دوره عباسیان

در زمان عباسیان در قم قیام‌هایی علیه حاکمان وقت شکل گرفته است:

قیام علیه مأمون: مردم قم در سال ۲۱۰ .ق از پرداخت خراج به خلیفه عباسی سرباز زدند، و علیه او شورش کردند. مأمون لشکری به فرماندهی علی بن هشام مروزی به سوی قم فرستاد و آنان را سرکوب کرد و مالیات را افزایش داد. علت قیام اهالی قم موافقت نکردن مأمون با درخواست آنان مبنی بر معافیت از خراج بوده است. هنگامی که مأمون از مرو به بغداد می‌رفت چند روزی در ری اقامت کرد و مردم این شهر را از پرداخت خراج معاف داشت. مردم قم در نامه‌ای از مأمون خواستند تا آنان را نیز از پرداخت مالیات معاف بدارد اما مأمون موافقت نکرد و این منجر به شورش علیه او شد. همچنین در سال ۲۱۵ق مردم قم دست به شورش زدند و حاکم عباسی را از شهر بیرون کردند، مأمون سپاهی فرستاد شورش را سرکوب کرد. حسن بن محمد قمی تاریخ این واقعه را سال ۲۱۷ق می‌داند.

قیام علیه معتصم: در اوایل خلافت معتصم مردم قم دست به شورش زده و حاکم شهر را بیرون کردند. معتصم لشکری روانه قم کرد. لشکر او خساراتی به این شهر وارد کرد. قیام علیه معتز؛ در زمان خلافت المعتز بالله فرزند متوکل یک بار دیگر اهالی قم از اطاعت خلیفه سرپیچی کردند، معتز «موسی بن بغا» را که برای جنگ با علویان مازندران با لشکری انبوه گسیل داشته بود به قم فرستاد. آنها قم را با زور تصرف کرد و گروه کثیری از مردم شهر را کشتند و عده‌ای از رؤسا و مشاهیر قم را دستگیر کرده، به بغداد فرستادند. قمی‌ها از امام حسن عسکری(علیه السلام) چاره‌جویی کردند، حضرت دعایی برای آنان ارسال کرد تا آن را در قنوت نماز بخوانند. قیام علیه مقتدر؛ وی با فرستادن حسین بن حمدان شیعی، توانست با قمی‌ها کنار بیاید،. هنگام ورود حسین بن حممردم قم از وی استقبال کردند، و گفتند: ما با کسی جنگ می‌کنیم که با مذهب ما مخالف باشد. میان ما و تو اختلافی نیست.

قیام علیه معتضد: معتضد حکمرانان غیر شیعی را به قم فرستاد. قمی‌ها حکمرانان وی را از شهر بیرون کردند، وی ابراهیم بن کلیخ را برای دفع شورش به قم فرستاد، ابراهیم نتوانست شورش را مهار کند، خلیفه از امیر اسماعیل سامانی برای دفع شورش قم کمک خواست، امیر اسماعیل شورش را خواباند، و یحیی بن اسحاق شیعی را به حکومت گماشت.

حکومت آل صفی بر قم

آل صفی، خاندانی محلی و شیعی در قرن هشتم قمری بودند که بر قم حکومت می‌کردند در دوران حکومت آنان بناهایی بر مرقد برخی از امامزادگان ساخته شده است. از جمله سید سربخش، مقبره شاه احمد قاسم، بقعه خدیجه خاتون، امامزاده ابراهیم و ابواحمد محمد بن حنفیه است. همچنین کتاب تاریخ قم، در این دوره ترجمه شده است.

دوره صفویه

شاهان صفوی به قم نگاه ویژه‌ای داشتند. در دوره حکومت آنان، برخی از بناهای تاریخی قم مانند حرم حضرت معصومه و مسجد امام حسن عسکری بازسازی شد. نخستین ضریح مرقد حضرت معصومه در دوره شاه‎ طهماسب اول ساخته شده است. مدارس دارالشفاء، آیت‌الله بروجردی و فیضیه در دروه صفویه بنا شده است. شاه عباس دوم نیز به قم می‌آمده است. چهار تن از پادشاهان صفوی در این شهر مدفونند.

تشیع در قم

تا اواخر قرن چهارم هجری از زندگی مردم غیر مسلمان در این منطقه خبر داده شده، ولی پس از قرن چهارم مردم منطقه به طور عموم مسلمان معرفی شده‌اند. مردم قم پس از فتح این منطقه به دست مسلمانان، با دین اسلام آشنا شدند و از ابتدا مذهب تشیع را برگزیدند. ظهور و سیر تشیع در قم تا پایان غیبت صغری گر چه مردم شهر قم همانند دیگر بلاد فتح شده در آن زمان، ابتدا با مذهب تسنن آشنایی یافتند، اما در میان همه شهر‌های همجوار خود مانند: اصفهان، کاشان، ری، ساوه و دیگر بلاد جبال که بیشتر آنها به دست ابوموسی اشعری فتح شده‌اند، تفکر شیعی را برگزیدند. ولی کی و از چه راهی مذهب تشیع از مراکز شیعه در عراق و مدینه به این سرزمین انتقال یافت و چگونه در این منطقه فراگیر شد.

عوامل تشیع اهل قم

یکی از مهم‌‌ترین طرق و اسباب تشیع این شهر، ورود مسلمانان شیعی مذهب به قم و استقرار آنان در این منطقه ذکر شده است. مسلمانان که پس از فتح قم تا نیمه‌های قرن دوم وارد قم شدند، چند طایفه‌اند که برخی از آنها را اسم می‌بریم.

امرای شیعه

قبیله اشعری به سپه سالاری ابوموسی اشعری در فتوحات ایران حضور داشتند و بخشی از بلاد ایران از جمله نواحی اصفهان، قم، کاشان، ساوه و بسیاری از مناطق جبل به دست آنان فتح شد. مالک بن عامر و پسرش سائب که از فرماندهان معروف این سپاه و فاتحان ساوه و مناطق شمالی آن سرزمین بودند، آنان پس از فتح این منطقه تا زمانی که اسلام در عراق استقرار یابد، در آنجا باقی ماندند، گفته‌اند اول کسی که پس از فتح قم وارد این شهر شد، سائب بن مالک رئیس شیعیان کوفه است. گر‌چه تا زمان ورود اعراب اشعری به این منطقه در اواخر قرن اول، نشانی از رواج تشیع و یا اثر در خور اعتنایی از زندگی شیعه در این شهر ثبت نشده، ولی حضور کسانی چون سائب هر چند در حد آشنا کردن مردم با تفکرات شیعه و ایجاد زمینه و همچنین انتقال اطلاعات برای فرزندان خود بی‌تأثیر نبوده.

برخی شیعیان عرب در قم

قم از نیمه‌های قرن اول هجری به بعد، شاهد ورود طوایفی از مسلمانان عرب بود که عمدتاً به دلایل سیاسی از سرزمین عراق و برخی دیگر از نقاط به سوی ایران هجرت کردند؛ مانند جماعتی از بنی اسد که بعد از قیام مختار در سال‌های 66 و 67ق وارد قم شدند و در محل جمکران استقرار یافتند. سپس در طایفه‌هایی از بنی غنزه، بنی مذجح، و بنی قیس به قم آمدند و طایفه اول در روستای چابلق و برقع و طایفه‌های دوم و سوم در کنار رودخانه که بعد‌ها به قسِیه معروف شد، سکنا گزیدند. از ورود مطرف بن مغیرة بن شعبه در سال 77ق به این منطقه و استقرار او در قم نیز گزارش شده است. نقل شده است: بیشتر کسانی که در این دوره مخالف امویان و تحت تعقیب آنان بودند، به قم، کاشان و دیگر بلاد این مناطق روی آوردند. به نقل مؤلف تاریخ قم، جماعتی از قبیله‌های تیم، قیس، عنزه و اشعری، و به نقل یاقوت حموی هفده نفر از علما، تابعان و بزرگان عرب از آن جمله فرزندان سعد بن مالک اشعری در سپاه ضد اموی عبدالرحمن بن اشعث شرکت داشتند که پس از شکست این سپاه در سال 84ق همه این طوایف رو به سوی قم نهادند و به ترتیب در روستای طیران و روستاهایی که به آنها اشاره شد، استقرار یافتند. طبق این گزارش، خروج همه این طوایف از عراق همزمان رخ داده که به تبع آن، باید ورود آنها به قم نیز همزمان بوده باشد. پس از استقرار اشعریان در قم، علاوه بر سادات و علویان که بیشترین تعداد مهاجران قم را تشکیل می‌دادند، این شهر همچنان شاهد ورود گروه‌ها و شخصیت‌های مختلفی بود و در سال 131ق مقاتل بن حکیم نمکی با جمعی از فرماندهان سپاه ضد اموی، از طرف قحطبه بن شبیب (یکی از سرداران ابومسلم خراسانی) وارد این شهر شد که خود قحطبه هم بعدها به او پیوست.

اشعریان مهم‌ترین طایفه مهاجر به قم

جماعتی از اشعریان تیره مالک بن عامر اشعری به دلایل سیاسی شبانه کوفه را به قصد مناطق دوردست ایران ترک کرده، از کوره راه‌های فرعی مناطق شرق عراق خود را به کوه‌های سر به فلک کشیده عرب فارس رساندند. این جماعت که بنا به نقل‌های مختلف خواه همه فرزندان سعد و سائب را شامل شود، یا فقط فرزندان سعد (یعنی عبدالله، احوص، فرزندان و خادمان آنان)، با طی راه‌های پرمشقّت و با دادن تلفات جانی بسیاری، در مناطق کوهستانی ایران، از میانه دشت‌های نهاوند، ملایر، اراک، محلات، به منطقه قهستان قم رسیدند و به سال 95 و در نزدیکی‌های روستای ابرشبحان یا روستای کمیدان و یا در بین حصارهای براوستان، میجان و شهرستان، بنا به نقل‌های مختلفی که رسیده است. فرود آمدند و چادر زدند. اشعریان که به همراه خانواده‌ها، خادمان و احشام خود کاروان بزرگی را به راه انداخته بودند، با استقبال یزدان فازار، رئیس منطقه قم، مواجه شدند. هنوز مدت زیادی از ورود اشعریان به منطقه قم نگذشته بود که تهاجمات موسمی دیلمیان به این منطقه آغاز شد و ساکنان قم مورد هجوم آنان قرار گرفتند، ولی مهاجمان با واکنش نظامی سخت اشعریان به فرماندهی احوص، مواجه و با تحمل تلفات سنگینی متواری شدند. این پیروزی اشعریان که دستاورد مهّم بومیان تلّقی می‌شد، بزرگان قم را بر آن داشت که خواستار اقامت اشعریان در این منطقه باشند و با آنان عهدنامه همزیستی و همیاری امضا کنند. امضای این پیمان، ماندگاری اشعریان را در این منطقه تثبیت کرد. با استقرار اشعریان در قم دیگر عموزادگان آنان از عراق و دیگر مناطق اسلامی نیز رو به این سو آوردند؛ به طوری که ابوبکر در روستای فراهان، پسرش حماد در روستای ساوه، عمران در روستای تفرش، آدم در روستای کاشان، عمر و همچنین فرزندان احوص در دیگر آبادی‌های این منطقه استقرار یافتند. در این هنگام سلمة بن سلمه همدانی که برخی از این مناطق مانند: ساوه، تفرش، زواره، جهرود، کوزدر را در اختیار داشت، در معرض فروش گذاشت و آنها را به اشعریان فروخت. از سوی دیگر احوص با به فروش رساندن اموال و املاک باقی مانده در کوفه، مبلغ کلانی را که بالغ بر پنجاه هزار دینار طلا بود، پشتوانه مالی قدرتمندی برای اشعریان قرار داد و از این راه املاک و اجناس بسیاری برای آنان تهیه کرد که به نفوذ بیشتر آنان در منطقه قم و دیگر مناطق جبال انجامید. البته تحقق برخی از این امور به قرن دوم هجری مربوط می‌شود. یزدانفادار در سال 97ق ده ممجان را برای سکونت اشعریان و در سال 99 و یا102ق ده جمر را برای کشت و زراعت آنان و سپس ده فرابه (گزنه) را برای چراگاه دام این جماعت معین کرد. که بدین ترتیب محل سکونت، زراعت و چراگاه‌ احشام آنان مشخص و فعالیت‌های اجتماعی و اقتصادی، مذهبی و ... آنان در این منطقه به طور گسترده آغاز شد.

آیین مردم قم قبل از اسلام

مردم قم در دوره قبل از فتوحات اسلامی، زرتشتی بودند و آتشکده‌های متعددی در این شهر و نواحی آن وجود داشت. علاوه بر مجوسیان، از زندگی یهودیان و مسیحیان ساکن در این شهر گزارش هم شده است. صاحب کتاب تاریخ قم باب نوزدهم کتاب خود را به اخبار یهودیان و مجوسیان این منطقه اختصاص داده و از زندگی مسیحیان و همچنین از مبلغ جزیه اهل ذمه این شهر سخن گفته است. وقتی قم به دست مسلمانان فتح شد، جمعی از مردم آن مسلمان شدند و عده‌ای دیگر در آیین زرتشتی باقی ماندند و جزیه را پذیرفتند که تا چند قرن بعد آتشکده‌های آنان در این منطقه باقی بود. همدانی در وصف قم می‌نویسد: در مزدیجان قم، آتشکده دیرینه‌ای از آتش آذر گشسب وجود داشت که درهای طلایی آن به هنگام تسخیر این نواحی در زمان عبدالملک مروان به کعبه انتقال داده شد، اما آتشکده آذر مهرین در زمان بهرام گور به وسیله سورین قمی به جوزان انتقال یافت و در آنجا آتشکده ساخته شد. آتشکده مرکزی شهر قم در نیمه‌های دهه دوم قرن دوم هجری، به هنگامی که بین اعراب اشعری و مجوسیان قمی اختلاف افتاد و اعراب بر مجوسیان پیروز شدند، برای همیشه خاموش گردید، امّا آثار آنان در اطراف قم تا مدت‌ها بعد همچنان باقی بود. اصطخری در گزارش خود از منطقه قم می‌نویسد: در نزدیکی شهر قم دهی معروف به قلعه کبری وجود دارد که مردم آن ده عموماً زرتشتی مذهب‌اند و آثار مخصوص زرتشتیان از قبیل معبد، دخمه و آتشکده (هم اکنون) در اطراف این شهر دیده می‌شود.

حرم

مجموعه حرم حضرت معصومه (علیها السلام) در مرکز شهر قم یکی از بزرگ‌ترین و ارزشمندترین آثار معماری اسلامی ایران است که یادگارهای گران‌بهایی از قرون مختلف را در بر دارد. این مجموعه برمزار حضرت فاطمه (علیها السلام)، دخت امام موسی کاظم و خواهر امام رضا علیهما السلام ملقب به معصومه بنا گردیده است.

آنچه از محتوای نوشته‌ها و تحقیقات بر می‌آید، هنگامی که در سال 201 هجری حضرت فاطمه معصومه (علیها السلام) رحلت فرمود و در باغ بابلان به خاک سپرده شد، موسی بن خزرج بر مزار مطهر وی سایبانی از بوریا برپاداشت. چون حصیر در برابر گرما و سرما مقاومت نداشت، به مرور زمان خراب شد.

در سال 447 ه. ق. میر ابوالفضل عراقی وزیر طغرل که مردی دیندار بود، قبه ای بر فراز آن مزار بنا نهاد که طبق تحقیقات محققان، این گنبد وسیع و بلند به قطر داخلی 11 و ارتفاع 14 متر بود.

در عصر صفویه حرم حضرت معصومه دارای چهار صحن بود که پشت سر هم قرار گرفته بود و زائرین از یکی از صحن‌ها وارد و از صحن دیگر خارج می‌شدند. در عصر قاجاریه، توجه خاص فتحعلی شاه بنای کنونی حرم را با تزیینات خود به دنبال داشت؛ چنان که تزیینات، رواق‌ها و بیوتات فعلی حرم اغلب متعلق به آن دوره می‌باشد.

امام زادگان مدفون در قم

امام زاده اسماعیل

این امام زاده در دامنه کوه بیدقان در 18 کیلومتری قم به چشم می‌خورد. بنای بقعه از ابنیه قرن هفتم هجری است که از اساس با مصالح سنگ و گچ بنیان گردیده و بسیار متین و مستحکم است بنای امام زاده دارای منبری به تاریخ 922 ه. ق. است و تزیینات زیبایی دارد.

امام زاده موسی مبرقع

امام زاده موسی بن مبرقع، فرزند امام محمد تقی (علیه‌السلام) جد سادات رضوی است و اولین کسی از سادات رضوی است که در سال 256 ه. ق. در قم اقامت گزید. موسی مبرقع در 296 ه. ق. از دنیا رفت و در مکانی که اکنون مزار اوست دفن شد. دهلیز و راهرو بقعه مشحون از آثار هنری است که از قرن نهم هجری باقی مانده است.

امام زاده شاه اسماعیل

مقبره شاهزاده حمزه از فرزندان موسی بن جعفر (علیهماالسلام) و برادر امام رضا (علیه‌السلام) در میدان کمند قم واقع شده و حرمت و تقدّس ویژه ای نزد مردم قم داراست. در جنب این امام زاده، امام زاده دیگری به نام شاهزاده احمد وجود دارد که گویا برادر شاهزاده حمزه است. قبرهای متعددی در اطراف هر دو امام زاده به چشم می‌خورد.

امام زاده علی بن جعفر (در بهشت)

بنای مقبره امام زاده علی بن جعفر مشهور به «دربهشت» متعلق به اوایل قرن هشتم هجری است که در دوران قاجار ایوان و بیوتاتی بدان اضافه گردیده است. از جمله تزیینات این بنا عبارت‌اند از: گچ‌بری بنا که در زمره برجسته‌ترین آثار هنری قرن هشت و هم‌طراز بناهای هم‌چون گنبد علویان همدان، مدرسه حیدریه قزوین، بقعه پیر بکران اصفهان است.

امام زاده سید سربخش

این امام زاده در خیابان آذر مقابل چهل اختران قرار گرفته و شخص مدفون در آن از نوادگان امام جعفر صادق (علیه‌السلام) می‌باشد. بر اساس نوشته گچبری پایانی کتیبه، تاریخ احداث بنا، محرم الحرام 774 هجری ثبت شده است. این بنا، به دستور غیاث الدین امیرمحمد از بزرگان خاندان علی صفی بنیاد شده و تزیینات آن کار علی بن محمد بن ابی شجاع هنرمند بزرگ آن دوره است.

امام زاده احمد بن اسحاق

مقبره امام زاده احمد بن اسحاق از نوادگان امام هفتم علیه‌السلام در میدان کهنه قم یا میدان زکریابن آدم در جوار امام زاده شاهزاده حمزه واقع شده است. این بنا، از بناهای باستانی قبل از صفویه است که به دستور شاه عباس تعمیر و تزیین شده است.

امام زاده ابوالعباس احمد

این آرامگاه در مجاورت امام زاده در بهشت قرار گرفته و از آثار قرن هشتم هجری می‌باشد. او از جمله سادات حسن سجادی بوده و جدش، ابوالفضل حسین، از صحابه امام عسکری (علیه‌السلام) است.

امام زاده شاه ابراهیم

این بنا در مزرعه شاه ابراهیم در 24 کیلومتری قم واقع شده و بنای کنونی آن مزار از دوره صفوی است.

امام زاده شاهزاده ابو احمد

این بنا در بیرون دروازه ری در شمال شرقی قم و در میانه بقاع چهار امام زاده و شاهزاده سید علی واقع شده و مدفن ابو احمد محمد بن حنفیه از احفاد حضرت علی (علیه‌السلام) است و قدمت بنا به دوران صفوی باز می‌گردد.

شاهزاده احمد و علی حارث

این بنا در شرق شهر قم - در خاکفرج - واقع شده و شامل بقعه و دو ایوان با چندین حجره، غرفه و صحن است که قدمت آن به دوره شاه طهماسب صفوی می‌رسد.

امام زاده شاهزاده جعفر غریب

این آرامگاه در 6 کیلومتری شرق قم و مدفن یکی از نوادگان امام کاظم (علیه‌السلام) می‌باشد. در وسط بقعه، مرقدی با پوشش کاشی و از آثار عصر فتحعلی شاه دیده می‌شود.

1. امام زاده شاهزاده زکریا
3. امام زاده شاهزاده سید علی
5. امام زاده شاهزاده محسن
7. امام زاده صفورا

امام زاده عبدالله

این آرامگاه در نزدیکی قلعه صدری قم واقع شده و منسوب به امام زاده ای از نوادگان امام سجاد (علیه‌السلام) است. این بنا مربوط به دوره قبل از قاجار می‌شود.

بقعه بابا مسافر

این بقعه در منتهی الیه کوچه تکیه باغ پنبه در شمال شرقی شهر قم و نزدیک دروازه ری واقع شده است. این بقعه از ابینه تاریخی و احتمالاً از آثار دوره صفویه است.

بقعه چهار امام زاده شهره، ملا آقا

این بقعه در جانب شمالی و خارج شهر قم و در کنار امام زاده ابو احمد و شاهزاده سید علی واقع شده است و به ظاهر مدفن چهار امام زاده به نام‌های ابوعبدالله حسین و سه پسرش به نام‌های ابومحمد حسن، ابوعلی محمد و ابوطالب محسن است. بنای بقعه در دوره صفویه احداث شده است.

امام زاده سلطان محمد شریف

بنای مزار منسوب به سلطان محمد شریف - فرزند ابوالقاسم علی نقیب قم از نوادگان امام چهارم در محله ای به همین نام، نزدیک دروازه قلعه شهر واقع شده است و نمونه‌ای خوب از سبک معماری و تزیین قرن نهم و دهم هجری می‌باشد.

امام زاده شاهزاده ابراهیم

این بنا در بیرون دروازه کاشان - قم و نزدیک مزار «در بهشت» درون محوطه محصوری که به عنوان گورستان استفاده می‌شود، واقع شده و مدفن یکی از نوادگان امام هفتم است. تاریخ ساخت این بنا بر اساس قدیمی‌ترین کتیبه موجود، به اوایل قرن نهم هجری می‌رسد.

امام زاده شاهزاده ابراهیم و محمد

بنای بقعه شاهزاده ابراهیم در فردیجان - غرب شهر قم - از آثار دوره ایلخانی و مدفن دو تن از فرزندان امام هفتم به نام‌های ابراهیم و محمد است. اصل بنا متعلق به قرن هفتم و هشتم هجری است.

امام زاده شاهزاده احمد قاسم

بنای مزار احمد بن قاسم بن احمد بن علی بن جعفر الصادق علیه‌السلام در نزدیک دروازه قلعه قم - جنوب شرقی شهر - از آثار خاندان علی صفی است.

امام زاده شاهزاده هادی و مهدی

این آرامگاه در جمکران و در دهکده هادی مهدی واقع شده است. مدفونان این امام زاده، سه تن به اسامی هادی، مهدی و ناصرالدین محمد از سادات حسینی و احفاد امام سجاد می‌باشند. این بنادر سال 1299 ه. ق. از طرف شاهزاده حسام السلطنه ساخته شده است.

امام زاده شش امام زاده

این بنا در خارج روستای سیف آباد قمرود در 24 کیلومتری شمال شرقی قم قراردارد و به نظر می‌رسد از آثار دوره صفوی است که در قرن چهاردهم تزیین شده و تعمیرات لازم انجام شده است. در این بنا، شش امام زاده مدفون اند که همگی از احفاد امام کاظم علیه‌السلام هستند.

بقعه شیخ اباصلت

بقعه شیخ اباصلت در شمال شرقی قم و متصل به دروازه سابق ری قرار دارد. بقعه ای است آجری و ساده از دوره صفویه که مدفن یکی از دانشمندان قم در قرنهای نخست هجری بوده است.

مساجد معروف قم

مسجد مقدس جمکران

مسجد جمکران در ۶ کیلومتری جنوب شرقی شهر قم (جاده قم ـ کاشان) واقع شده و همواره پذیرای زائرینی از نقاط مختلف ایران و سایر کشورها است.

مسجد امام حسن مجتبی علیه‌السّلام

• این مسجد بر اساس یک روایت تاریخی به اراده و اشاره حضرت امام زمان (عج) ساخته شده است.
• این مسجد را در مسیر تهران ـ قم و در محلی که سابقاً بیابان خارج از شهر بود. مرحوم حاج یدالله رجبیان از اخیار قم به نام مسجد امام حسن مجتبی بنا کرده است قدمت این مسجد به سال ۱۳۸۱ هـ. ق مطابق سال ۱۳۴۰ شمسی است.

مسجد جامع

اسکلت اصلی گنبد خانه متوازن آن، به نیمه نخستین قرن ششم هجری قمری تعلق دارد. این مسجد پس از مسجد جامع عتیق قم قدیمی‌ترین مسجد استان قم است.

مسجد امام حسن عسکری (جامع عتیق)

این مسجد در خیابان آستانه واقع شده است. اصل بنا به قرن سوّم هجری مربوط است، ولی اکنون از اصل بنا اثری نیست و بنای حاضر تجدید بنای آن مسجد قدیمی است. مسجد امام حسن عسکری ـ علیه السّلام ـ قدیمی‌ترین مسجد استان قم است و از اهمیت روحانی و ویژگی‌های معماری خاص برخوردار می‌باشد. این مسجد به مسجد جامع عتیق قم نیز معروف است.

مسجد اعظم

مسجد اعظم قم در جبهه غربی آستانه مقدسه حضرت معصومه (سلام‌الله‌علیها) به سعی و اهتمام آیت‌الله بروجردی در سال ۱۳۷۴ هـ. ق توسط استاد «حسین بن محمد معمار» معروف به استاد لرزاده بنا گردید. این مسجد به جهت بزرگی و عظمت، مسجد اعظم نام گرفته است.

مسجد فاطمیه

این مسجد هم از مساجد معروف قم می‌باشد که در نزدیکی گذرخان به همت یک خانم خیرخواه به نام بانو همایون رخداد، بنا گردیده است. در حال حاضر در این مسجد علاوه بر اقامه نماز، تدریس علوم دینی نیز صورت می‌گیرد.

مسجد پنجه علی

این بنا در محله‌ای به همین نام واقع شده و به جهت وجود قطعه سنگی که تصویر دستی بر آن حک شده، به این نام خوانده شده است.

مسجد صرم

این بنا در روستای صرم در ۲۶ کیلومتری جنوب شرقی قم واقع شده و از آثار دوره صفوی است. این بنا در طی سال‌های ۱۰۶۱ و ۱۰۶۲ هـ. ق توسط شخصی به نام حاجی صومی، بنا گردیده است.

مراجع تقلید کنونی شیعیان در قم

1. حسین وحید خراسانی
2. متولد: ۱۳۰۰ ش
4. حسین نوری همدانی
5. متولد: ۱۳۰۴‌ش
7. ناصر مکارم شیرازی
8. متولد: ۱۳۰۵‌ش
10. سید موسی شبیری زنجانی
11. متولد: ۱۳۰۶‌ش
13. عباس محفوظی
14. متولد: ۱۳۰۷ش
16. جعفر سبحانی تبریزی
17. متولد: ۱۳۰۸‌ش
19. عبدالله جوادی آملی
20. متولد: ۱۳۱۲ش
22. یدالله دوزدوزانی
23. متولد: ۱۳۱۴ش
24. محمدعلی گرامی قمی
25. متولد: ۱۳۱۷ش
27. سید محمدعلی علوی گرگانی
28. متولد: ۱۳۱۸ ش.

حوزه علمیه

حوزه علمیه قم یکی از بزرگترین حوزه‌های علمیه شیعیان است که در شهر قم قرار دارد. مکتب و حوزهٔ حدیثی قم (در کنار کوفه و بغداد) یکی از سه حوزهٔ حدیثی کهن در تاریخ علمی جهان تشیع بود و در قرن اخیر توسط عبدالکریم حائری یزدی در سال ۱۳۰۱ خورشیدی تجدید حیات شد به گونه‌ای وی را مؤسس حوزه علمیه قم نامیده‌اند.

این حوزه در دوران رضاشاه بر اثر تعطیلی حوزه علمیه تهران و انتقال علمای شیعه به شهر قم تأسیس شد.

حوزهٔ علمیهٔ قم، با تلاش‌های افرادی هم‌چون میرزا محمد فیض قمی، محمد تقی بافقی یزدی، مهدی پایین شهری قمی، میرزا محمد ارباب قمی، محمدرضا شریعتمدار ساوجی و چند تن دیگر و در نهایت با استقرار عبدالکریم حائری یزدی (معروف به مجدد حوزهٔ قم) در این شهر، جانی دوباره گرفت. حوزه علمیه تهران و قم در طول تاریخشان ارتباطات زیادی با یکدیگر داشته‌اند.

مدارس علمیه

1. مدرسه علمیه الزهرا
3. مدرسه علمیه شهید سید حسن شیرازی
5. مدرسه علمیه امام حسین
7. مدرسه علمیه امام باقر
9. مدرسه علمیه امام مهدی
11. مدرسه علمیه رسول اعظم
13. مدرسه علمیه امام رضا
15. مدرسه علمیه رضویه
17. مدرسه علمیه ستیه
19. مدرسه علمیه امام خمینی
21. مدرسه علمیه سید الشهداء
23. مدرسه علمیه اباصالح
25. مدرسه علمیه المهدی
27. مدرسه علمیه الهادی
29. مدرسه اسلامی هنر
31. مدرسه علمیه امام مهدی موعود
33. مدرسه علمیه بقیةالله
35. مدرسه علمیه حقانی
37. مدرسه علمیه رشد
39. مدرسه علمیه جانبازان
41. مدرسه علمیه رسالت
43. مدرسه علمیه حضرت آیت‌الله‌العظمی شیخ عبدالکریم حائری یزدی
45. مدرسه علمیه شهیدین
47. مدارس علمیه مجتمع شهید صدوقی
49. مدرسه علمیه عترت
51. مدرسه علمیه کرمانی‌ها
53. مدرسه علمیه معصومیه
55. مدرسه علمیه امام عصر
57. مدرسه علمیه سعد حلت
59. مدرسه علمیه اثیرالملک
61. مدرسه علمیه سید سعید عزالدین مرتضی
63. مدرسه علمیه سید زین الدین
65. مدرسه علمیه سید عبدالعزیز
67. مدرسه علمیه ابوالحسن کمیج
69. مدرسه علمیه شمس الدین مرتضی
71. مدرسه علمیه مرتضی کبیر
73. مدرسه علمیه در آستانه
75. مدرسه علمیه سفیران هدایت
77. مدرسهٔ علمیه مومنیه مدرسهٔ عمیه رضویه.

نقش قم در آینده

در بحار الانوار دو روایت را، از امام صادق (علیه‌السّلام) دربارۀ آیندۀ شهر قم و نقش مکتبی آن پیش از ظهور حضرت مهدی (عجل‌الله‌تعالی‌فرجه‌الشریف) نقل شده است:

۱. خداوند سبحانه و تعالی به وسیلۀ شهر کوفه بر سایر شهرها استدلال می‌کند، همچنین به مؤمنان آن شهر بر سایر مؤمنان و به شهر قم بر سایر شهرها و به واسطۀ اهل قم بر جهانیان، اعم از جن و انسان. خداوند سبحانه و تعالی اهل قم را مستضعف فکری قرار نداده؛ بلکه همواره آنان را موفق و تایید کرده است. سپس فرمود: دینداران در این شهر، در مضیقه زندگی می‌باشند. اگر غیر این باشد، مردم به سرعت به آن جا روی می‌آورند و آن جا خراب می‌گردد و اهل آن، تباه می‌شوند و آن گونه که باید نمی‌تواند بر سایر سرزمین‌ها حجت باشد. زمانی که موقعیت قم بدین‌جا برسد، آسمان و زمین آرامش ندارد و ساکنان آنها لحظه‌ای باقی نمی‌مانند. بلا و گرفتاری از قم و اهل آن دفع شده است. به زودی زمانی خواهد رسید که قم و اهل آن، حجت بر مردم خواهند بود و این در زمان غیبت قائم ما و ظهور وی می‌باشد. اگر چنین نباشد، زمین، اهل خودش را فرو می‌برد. فرشته‌های الهی مامور دور کردن بلاها از این شهر و اهل آن می‌باشند. هرستمگری که دربارۀ آنان اراده بد داشته باشد، خداوند سبحانه و تعالی که در هم کوبندۀ ستم‌پیشگان است، او را در هم می‌شکند یا به گرفتاری و مصیبت یا دشمنی، مبتلا می‌کند. خداوند متعال نام قم و اهلش را در زمان فرمانروایی ستمگران، از یاد آنان می‌برد؛ آن گونه که آنها یاد خدا را فراموش کردند.

۲. به زودی شهر کوفه از مؤمنان خالی می‌شود و به گونه‌ای که مار در جایگاه خود فرومی‌رود، علم نیز این چنین از کوفه رخت بر می‌بندد و از شهری به نام قم آشکار می‌شود. آن سامان، معدن فضل و دانش می‌شود؛ به گونه‌ای که در زمین کسی در استضعاف فکری به سر نمی‌برد، حتی نوعروسان در حجله گاه خویش. این قضایا نزدیک ظهور قائم ما به وقوع می‌پیوندد. خداوند سبحان، قم و اهلش را برای رساندن پیام اسلام، قائم مقام حضرت حجت می‌گرداند. اگر چنین نشود، زمین اهل خودش را فرومی‌برد و در زمین حجتی باقی نمی‌ماند. دانش، از این شهر به شرق و غرب جهان منتشر می‌شود. بدین سان بر مردم اتمام حجت می‌شود و یکی باقی نمی‌ماند که دین و دانش به وی نرسیده باشد. آنگاه قائم (عجل‌الله‌تعالی‌فرجه‌الشریف) ظهور می‌کند و ظهور وی، باعث خشم و غضب خداوند سبحانه و تعالی بر بندگان می‌شود؛ زیرا خداوند سبحانه و تعالی از بندگانش انتقام نمی‌گیرد، مگر بعد از آن که آنان وجود مقدس حضرت حجت را انکار کنند.

انقلاب اسلامی

از قم به عنوان خاستگاه انقلاب اسلامی ایران یاد می‌شود. محل سکونت امام خمینی در قم بود و برخی از سخنرانی‌های او علیه حکومت پهلوی در این شهر انجام می‌شد. امام خمینی در ۱۳ خرداد سال ۱۳۴۲ش در مدرسه فیضیه علیه حکومت پهلوی سخنرانی کرد. در پی این سخنرانی، وی دستگیر و به تهران منتقل شد. در ۱۵ خرداد در اعتراض به دستگیری امام خمینی مردم برخی از شهرهای ایران از جمله قم به خیابان‌ها آمدند و در درگیری با مأموران حکومتی شماری کشته و زخمی شد. از این واقعه به قیام ۱۵ خرداد یاد می‌شود و در نظر برخی نقطه عطفی در آغاز انقلاب اسلامی به شمار می‌آید. هم‌چنین در ۱۳۵۷ش، مردم قم در پی انتشار مقاله‌ای با عنوان «ایران و استعمار سرخ و سیاه» در روزنامه‌ اطلاعات که در آن به مراجع تقلید به‌ویژه امام خمینی توهین شده بود، اعتراض کردند حرکت اعتراضی آنان به قیام ۱۹ دی معروف است. این قیام را سرآغاز اعتراضاتی می‌دانند که به پیروزی انقلاب اسلامی ایران در بهمن ۱۳۵۷ش منجر شد و از آن به جرقه انقلاب ایران یاد می‌کنند.

بناهای تاریخی و مذهبی

یکی از استان‌های مرکزی که بیشتر شهرت خود را به واسطه حرم حضرت معصومه (سلام الله علیها) دارد قم می‌باشد. هر ساله این شهر میزبان زائرانی هست که به زیارت حضرت معصومه راهی می‌شود. در این جا ما قصد داریم که آثار تاریخی شهر قم را برای شما معرفی کنیم پس همراه ما باشید تا با آثار تاریخی این شهر آشنا شوید.

شما در شهر قم علاوه بر دیدن و زیارت در حرم حضرت معصومه و مسجد جمکران می‌توانید از دریاچه نمک، غارها، دریاچه حوض سلطان، مدرسه فیضیه و… دیدن کنید.

خانه ملاصدرا قم

فیلسوف بزرگ قرن یازدهم هجری قمری که فلسفه اشراق را به اوج رسانید، ملاصدرا است. خانه ی او در روستای کهک می‌باشد و قدمت آن به دوره صفویه برمی‌گردد. شما می‌توانید برای بازدید از این منزل، به انتهای بافت سنتی روستا بروید و و در انتهای مسیرهای هلالی شکل به خانه ملاصدرا می‌رسید. ساختمان در یک باغ قرار دارد که توسط خانه‌های همجوار اشغال گردیده است.

در اطراف این خانه‌ها عناصر دیگری نیز وجود دارد. مسجد کوچکی که در شمال شرقی باغ قرار دارد، عصاری که در شمال غربی قرار دارد که در حال حاضر در حال تخریب است و چهار صفه که در وسط باغ قرار داشته و در دوران مختلف به شکل‌های مختلف تغییر کرده است.

کاروانسرای علی آباد قم

این کاروانسرا به سبک معمول دارای سه تالار ستون دار در سه گوشه این بنا است. در این کاروانسرا به جای ایوان اصلی یک عقب رفتگی در حیاط است و پشت آن تالار پذیرایی بنا شده است. این سبک ساختمان در بیشتر در خانه‌های یزد و کاشان است ولی در کاروانسرا مشاهده نشده بود. در چهار طرف و گوشه‌های این بنا برج‌هایی بنا شده است. قهوه خانه و حمام و مسافرخانه‌ای دیگر، برای مسافران ویژه وجود داشته است. در پشت این مسافرخانه حوض آب و درختان انار وجود دارد.

امامزاده عبدالله قم

قدمت این ساختمان به دوران سلجوقی برمی‌گردد و شباهت زیادی به میل میم دارد. این ساختمان در خارج از شهر قم و در حدود روستای چشمه علی بر روی ارتفاعات واقع شده است.

جاذبه‌های گردشگری قم

دریاچه نمک قم

دریاچه نمک حوض سلطان در ۴۰ کیلومتری شمال شهرستان قم و ۸۵ کیلومتری جنوب تهران و در حاشیه بزرگراه تهران قم قرار دارد. این دریاچه که به دریاچه ساوه- قم ودریاچه شاهی هم معروف است، به مساحت تقریبی ۲۴۰ کیلومتر مربع درشمال شرق شهرستان قم واقع شده است ورشته کوه‌های البرز درشمال ان قرار دارد وسعت وشکل دریاچه متناسب باورود آب ومیزان بارندگی آن درفصول مختلف سال متفاوت است. درمواقع بارندگی وذوب برف‌های ارتفاعات اطراف چون برمیزان آب ورودی افزوده می‌شود، وسعت آن زیاد ودرغیرازاین ایام وسعت آن کاهش می‌یابد. بدین ترتیب سطح آب دریاچه پیوسته درنوسان است.

این منطقه از نظر زیست‌شناسى، بوم شناسى، دیرینه‌شناسى، هوا، اقلیم، اشتغال‌زایى و تفرجگاهى قابل تأمل و تحقیق ژرف بوده و به عنوان یکى از چشم‌اندازهاى توسعه استان قم مطرح است. خاک منطقه از نظر شورى، دوایر متحدالمرکزى در محدوده مرکز دریاچه تشکیل می‏دهد که میزان شورى از مرکز به طرف بیرون به تدریج کاهش پیدا کرده و نوع گیاهان منطقه از نظر خواص دارویى، مواد مؤثر و سایر کاربردها حائز اهمیت است. با توجه به اهمیت حفاظت و حیات تالاب حوض سلطان از تعرض سودجویان و ناآگاهان محیط زیست و ترمیم خسارات وارد شده به پوشش گیاهى، این منطقه در سال ۸۸ به مدت پنج سال به عنوان منطقه شکار ممنوع معرفی شد. درموقع پرآبی سطح دریاچه گسترش می‌یابد وآب آن اراضی پست وشوره زار باتلاقی پیرامون را می‌پوشاند ودریاچه بزرگی به طول ۱۸ وعرض ۱۶ کیلومتر تشکیل می‌دهد که به نام دریاچه حوض سلطان یا کویرنمک مشهور است. رودهای متعددی به این دریاچه وارد می‌شوند که عموما” از اراضی شوره زار ونمکی اطراف عبور می‌کنند.

خانه حاج قلی خان

این خانه که هم اکنون محل اداره میراث فرهنگی است، در مرکز بافت قدیم شهر (محله چهارمردان) واقع شده است. بنای ساختمان به معماری اواخر دوره قاجاریه باز می‌گردد و قسمت جنوبی بنا که قدیمی‌ترین بخش بنا هستند، تقریباً قدمتی در حدود 120 سال دارد.

خانه زند (حاج علی خان)

این خانه، در کنار خانه حاج قلی خان (محل اداره میراث فرهنگی قم) و در مرکز بافت قدیمی شهر (محله چهار مردان) واقع شده و از طریق کوچه گذر قلعه به بیرون ارتباط دارد. قدمت آن به حدود 120 سال و اواخر دوره قاجاریه می‌رسد. ستونهای سنگی همراه با سرستونها و پایه ستون، ایوانهای شمالی و شرقی و درهای چوبی از عناصر بارز بنا محسوب می‌گردد.

خانه ملاصدرا

این خانه متعلق به فیلسوف بزرگ قرن 11 که فلسفه اشراق را به نهایت اوج خود رسانید، در کهک و به دوره صفویه مربوط است. بازسازی آن در سال 1376 ه. ش. توسط اداره امور میراث فرهنگی صورت گرفت.

کاروانسراها و قلعه‌های قدیمی

کاروانسراهای قدیمی از یادگارهای با ارزش معماری ایران، از روزگار کهن می‌باشد که به دلایل گوناگون ارتباطی، اقتصادی، نظامی، جغرافیایی و مذهبی احداث گردیده و در دورانهای مختلف به تدریج توسعه یافته است. کاروانسراهای قدیمی که حد فاصل بین شهر قم با دیگر شهرها قرار گرفته‌اند، عبارت‌اند از:

کاروانسرای کنار گود

این کاروانسرای چهار ایوانی با دو حیاط مرکزی، در جاده تهران - قم بنا شده، قدمت بنا به دوره صفویه باز می‌گردد و عمده مصالح آن آجر و سنگ است، با تزییناتی از آجر چینی که قابل توجه است.

کاروانسرای دهکده طلب

کاروانسرایی چهار ایوانی در جاده اراک - قم، در شمال سلفچگان می‌باشد. قدمت بنا به دوره سلجوقی و صوفی می‌رسد و عمده مصالح آن از آجر و سنگ است.

کاروانسرای آوه

این کاروانسرا در جنوب جاده قم - ساوه با پلانی چهار ایوانی است. قدمت بنای این کاروانسرا به دوره سلجوقیان باز می‌گردد و از عمده مصالح به کار رفته در آن آجر می‌باشد.

کاروانسرای قلعه سنگی

در 35 کیلومتری جاده قم - ری ساخته شده و پلانی از نوع چهار ایوانی دارد، با مصالح ساختمانی سنگ که در دوره صوفیه ساخته شده است.

کاروانسرای اتابکی

این کاروانسرا در جاده قم - کاشان با 4 ایوان در دوره قاجاریه بنا شده، اما تأییدات معماری عهد صفوی در آن نمایان است. عمده مصالح این بنا از سنگ، آجر و خشت است.

کاروانسرای باقر آباد

در جاده قم - تهران (علی آباد - منظریه) واقع شده است. این بنا از آثار به جا مانده از دوره قاجاریه می‌باشد عمده مصالح ساختمانی بنا از آجر، سنگ و فاقد تزئینات است.

کاروانسرای پل دلاک

از آثار دوره صفویه در جاده قم - تهران و با مصالحی از نوع خشت بوده است که در اثر مرور زمان کاملاً تخریب شده است.

کاروانسرای پاسنگان

از بناهای ارزشمند قرن 13 هجری در جاده قم - کاشان می‌باشد.

کاروانسرای قلعه صدری.

مراکز تحقیقاتی و پژوهشگاه

1. مؤسسه علمی فرهنگی دارالحدیث
3. پژوهشگاه قرآن و حدیث
5. مرکز تحقیقات رایانه‌ای نور
7. پژوهشگاه مجمع جهانی تقریب مذاهب اسلامی
9. مؤسسهٔ آموزشی پژوهشی امام خمینی
11. دفتر انتشارات اسلامی
13. مرکز المعجم الفقهی
15. مرکز جهانی انصارالمهدی
17. مرکز دائرةالمعارف فقه اسلامی
19. مرکز تحقیقات علمی و فنی دکتر حسابی
21. مؤسسهٔ تنظیم و نشر آثار امام خمینی
23. مؤسسهٔ قرآنی بیت‌النور
25. مرکز تحقیقات استراتژیک توسعه
27. مؤسسهٔ تحقیقاتی اسرا
29. مرکز پژوهشی صافا
31. مجمع جهانی اهل بیت
33. پژوهشکدهٔ فلسفه و کلام
35. پژوهشگاه علوم و فرهنگ اسلامی
37. پژوهشگاه فرهنگ و اندیشهٔ اسلامی
39. مؤسسهٔ علمی طه
41. مجمع اندیشهٔ اسلامی
43. مرکز مطالعات و پاسخ گویی به شبهات حوزه علمیه (نام سابق این مرکز: مرکز مطالعات و پژوهش‌های فرهنگی حوزهٔ علمیه)
45. مؤسسهٔ قرآن و نهج‌البلاغه
47. مرکز کتاب‌شناسی شیعه
49. مؤسسهٔ علوم آل محمد
51. خانه فرهنگی حضرت زهرا
53. مؤسسهٔ فرهنگی دارالمعارف
55. مؤسسهٔ فرهنگی هنری صاحب‌الامر
57. مؤسسهٔ تحقیقاتی حضرت ولی‌عصر
59. مؤسسهٔ فرهنگی انتظار نور
61. بنیاد هنری ـ دینی الرضا
63. مؤسسهٔ معارف اهل‌بیت
65. مجمع جهانی شیعه شناسی
67. مرکز حقایق اسلامی
69. مرکز تحقیقات علمی مجلس خبرگان
71. مرکز شیعه شناسی
73. بنیاد پژوهش‌های اسلامی
75. مرکز جهانی آل‌البیت
77. مرکز تخصصی علوم حدیث
79. بنیاد بین‌المللی نهج‌البلاغه
81. دائرةالمعارف کامپیوتری اسلامی
83. فرهنگستان علوم اسلامی
85. مؤسسه معارف اسلامی امام رضا
87. مرکز تحقیقاتی امیرالمؤمنین
89. مرکز تخصصی امامت و مهدویت
91. مرکز تحقیقات فقهی قوه قضاییه
93. مؤسسهٔ تحقیقاتی سروش کورش کبیر
95. دبیرخانه مجلس خبرگان رهبری.

دانشگاه‌ها و موسسات آموزش عالی

1. دانشگاه قرآن و حدیث
3. دانشگاه معارف
5. دانشگاه معارف اسلامی
7. دانشگاه علمی کاربردی شهرداری
9. دانشگاه پیامبر اعظم
11. دانشگاه علمی کاربردی صنایع دستی و گردشگری
13. دانشکدهٔ علوم بهداشت
15. مؤسسه آموزش عالی هنر و اندیشه اسلامی
17. مؤسسهٔ آموزش عالی شهاب دانش
19. دانشگاه ادیان و مذاهب اسلامی
21. دانشگاه شهید مدنی
23. دانشکدهٔ پرستاری و مامایی
25. دانشگاه کریمهٔ اهل بیت
27. دانشگاه علوم قرآنی
29. دانشکدهٔ اصول دین
31. دانشگاه علمی کاربردی هنر و فرهنگ
33. دانشگاه صنعتی قم
35. دانشکدهٔ حضرت معصومه
37. دانشگاه حکمت قم
39. دانشگاه تعالی قم
41. مؤسسه آموزش عالی طلوع مهر قم
43. دانشگاه صنعتی شهاب دانش (برق - فناوری اطلاعات و ارتباطات)
44. آموزشکده فنی پسران قم
46. پردیس قم دانشگاه تهران
48. مؤسسه آموزش عالی پویش
50. دانشکده صداوسیما - قم
52. دانشگاه قم
54. دانشگاه صنعتی قم
56. دانشگاه آزاد اسلامی واحد قم
58. دانشگاه جامع علمی کاربردی واحد استان قم
60. دانشگاه مفید
62. دانشگاه پیام نور
64. مؤسسه آموزش عالی معصومیه قم
66. دانشگاه علوم پزشکی قم
68. جامعه المصطفی العالمیه
70. دانشگاه باقرالعلوم.

کتابخانه‌ها

1. کتابخانه عمومی آیت‌الله خامنه‌ای
3. کتابخانه عمومی نرگس
5. کتابخانه عمومی امام‌زاده ابراهیم
7. کتابخانه عمومی امام صادق
9. کتابخانه مجمع آثار اسلامی
11. کتابخانه تخصصی صاحب‌الزمان
13. کتابخانه المهدی
15. کتابخانه آیت‌الله گلپایگانی
17. کتابخانه سیدالشهداء
19. کتابخانه محقق طباطبایی
21. کتابخانه تخصصی فقه و اصول
23. کتابخانه تخصصی ادبیات
25. کتابخانه تخصصی حدیث
27. کتابخانه آیت‌الله حائری
29. کتابخانه آیت‌الله مرعشی نجفی
31. کتابخانه تخصصی تفسیر و علوم قرآن
33. کتابخانه قرآن و عترت
35. کتابخانه آستانه مقدسه قم
37. کتابخانه عترت
39. کتابخانه دفتر تبلیغات
41. کتابخانه دانشگاه قم
43. کتابخانه آیت‌الله مشکینی
45. کتابخانه عمومی امام علی
47. کتابخانه عمومی علامه امینی
49. کتابخانه عمومی امام رضا.

آرامگاه‌های تاریخی قم

آرامگاه فتحعلی شاه

مقبره فتحعلی شاه در قسمت شمالی صحن شمالی آستان حضرت معصومه سلام‌الله‌علیها قرار دارد و از آثار بیگم صفوی است. این مقبره در زمان حیات فتحعلی شاه به دستور خود وی (سال ۱۲۴۵) تعمیر و تزیین شد.

آرامگاه محمد شاه

در ضلع غربی حرم حضرت معصومه سلام‌الله‌علیها در ورودی مسجد بالاسر واقع شده است.

مقبره مهد علیا

مهد علیا زوجه سلطان محمد خدابنده صفوی و مادر شاه عباس اول بود که با قدرت تمام در اداره امور اهتمام می‌ورزید. این مقبره در جهت غربی و عقب گور محمد شاه قرار گرفته است.

آرامگاه مستوفی

این آرامگاه به پدر مستوفی الممالک ـ از رجال مشهور عهد قاجار ـ تعلق دارد که در ضلع شمال شرقی صحن عتیق قرار گرفته است.

آرامگاه شاه عباس دوّم

این مقبره در جنوب غربی حرم واقع شده است.

آرامگاه شاه سلیمان و شاه صفی

این آرامگاه‌ها در محل موزه سابق (مسجد شهید مطهری فعلی) آستانه قرار گرفته است.

آرامگاه علی بن بابویه قم

آرامگاه علی بن بابویه قمی (متوفای ۳۲۹ هـ. ق) در کنار شرقی قبرستان قدیمی بابلان و هم اکنون در شرق خیابان ارم واقع شده است.

مقبره خواجه اصیل الدین

این مقبره جزء مقابر گنبد سبز واقع در خیابان چهارمردان می‌باشدکه از بنای بزرگ خاندان صفی می‌باشد.

آرامگاه سایر بزرگان

1. آیت‌الله آخوند ملا مهدی عراقی
3. آیت‌الله میرزا حسن کاشفی
5. آیت‌الله سید صدرالدین
7. آیت‌الله محمد تقی خوانساری
9. آیت‌الله بروجردی
11. مرتضی مطهری
13. آیت‌الله اراکی
15. آیت‌الله علامه طباطبایی
17. پروین اعتصامی.