نجف

نَجَف
کشور	عراق
استان	نجف
ویژگی خاص	حرم حضرت امام علی بن ابی‌طالب (علیه‌السّلام)

نَجَف (به عربی: مدینه النجف یا النّجف الأشرف) نام شهری در کشور عراق است که در این شهر آرامگاه امام علی بن ابی‌طالب (علیه‌السّلام) نخستین امام شیعیان واقع شده‌است.

این شهر مرکز استان نجف است و از مقدس‌ترین شهرهای شیعیان و مرکز قدرت سیاسی شیعیان در عراق به‌شمار می‌رود. نجف همواره محل تردد و اقامت زائران و نیز مشتاقان علوم دینی است که این عامل در رونق تجارت آن تأثیری بسزا دارد. این شهر مدت زیادی در مسیر کاروان‌هایی قرارداشته که برای انجام مناسک حج از راه خشکی عازم مکه و مدینه بودند. این ویژگی نیز در ارتباط نجف با شهرها و مراکز تأثیر زیادی داشته‌است.

تاریخ شهر نجف

برخی مورخان تاریخ پیدایش شهر نجف را به قبل از اسلام می‌رسانند و گروهی وجود این شهر را تا پیش از قرن سوم هجری نفی می‌کنند. جعفر محبوبه گوید: در زمان تنوخی‌ها و لَخمی‌ها و منذری‌ها که «حیره» پایتخت آنها بود و از جهت آبادانی و تمدن جزو بهترین‌ها به شمار می‌آمد شهر نجف منطقه‌ای آباد و دارای ساکنان، و فرهنگ آن، فرهنگ عربی بود.

اما دکتر کاظم جنابی نظر دیگری دارد: هنگامی که کوفه پدید آمد، نجف شهر مهمی نبود و از توابع «حیره» به شمار می‌آمد و بعداً به جهت خشکی زمینش، مقبره مردم کوفه قرار گرفت.

ابن طاووس گوید: محمد بن علی بن رحیم شیبانی گفت: من و پدرم علی بن رحیم و عمویم حسین بن رحیم با عده‌ای که قصد زیارت امیرمؤمنان علی (علیه‌السّلام) را داشتند، وارد شهر نجف شدیم. سال دویست و شصت و اندی بود و من کودکی بیش نبودم. نزدیک قبر امام علی (علیه‌السّلام) که رسیدیم تنها سنگ نشانی آن جا بود و دیگر هیچ و مردمانی اندک در آن اطراف زندگی می‌کردند. برای رسیدن به نظر درست دراین‌باره، باید به دو نکته مهم توجه داشت:

1. سرزمین نجف، خاکی خوب و آب و هوایی معتدل داشته و منطقه خوش‌گذرانی ساسانی‌ها و منذری‌ها و عباسی‌ها بوده و در نجف یا مشرف بر آن دِیرها و قصرهایی وجود داشته است. البته این بدان معنا نیست که در آن زمان‌ها نجف مسکونی و آباد بوده؛ چرا که در گزارش جغرافی‌دان‌ها به این مطلب اشاره نشده و آنان که از دِیرها و قصرها یاد کرده‌اند، نگفته‌اند که نجف در آن دوره، ساکنانی داشته و معمور بوده است.
2. گمان دکتر جنابی به این که نجف منطقه کوچک و مسکونی بوده و از توابع حیره و نیز وجود دِیرها و سازه‌های بزرگ و باشکوه، همه اینها نشان می‌دهد که این مکان جای زندگی مردمی بوده؛ هرچند به طور موقت و فصلی، و این وابسته به آن است که نجف از آب و هوایی مطلوب برخوردار بوده باشد.

یک عامل مهم آشکار شدن قبر امیرمؤمنان علی (علیه‌السّلام) و برپا شدن بارگاه و حرم آن حضرت است. نخستین بار در زمان امام صادق (علیه‌السّلام) و به فرمان ایشان، قبر امیرمؤمنان آشکار گردید. در روایت صفوان آمده که امام صادق (علیه‌السّلام) پس از آن که ما را به قبر راهنمایی کرد، من به ایشان عرض کردم: فدای تان شوم! آیا اجازه می‌دهید شیعیان کوفه را از این امر آگاه گردانم؟ فرمود: آری، و درهم‌هایی در اختیار من گذارد تا قبر را تعمیر و بازسازی کنم. قبر حضرت امیر (علیه‌السّلام) پس از آن بر اثر سیل خراب گردید و تا زمان داوود بن علی عباسی (متوفی ١٣٣) به همان حال باقی بود و داوود آن را اصلاح کرد و روی آن صندوقی قرار داد. آنگاه دوباره، قبر شریف تخریب شد و هارون الرشید آن را بازسازی کرد و در سال ١٧٠ هجری گنبدی بر آن نهاد.

در سال ٣٣٨ هجری ابوعلی عمر بن یحیی، گنبدی سفیدرنگ بر مزار امیرمؤمنان (علیه‌السّلام) قرار داد و از آن پس، اتاقک‌هایی پیرامون آن مزار ساخته شد که متعلق به بینوایان شیعه بود. در اواخر قرن چهارم، شیعیان در آن جا خانه‌ها برپا کردند و آبادانی در اطراف حرم علوی، رو به گسترش نهاد. از همه این گفته‌ها و روایت‌ها به دست می‌آید که سکونت قابل توجه پیرامون قبر امیرمؤمنان (علیه‌السّلام) در اواخر قرن سوم هجری آغاز شده است. به جز آن‌چه جهانگردان درباره شهر نجف نوشته‌اند، تصویر دیگری پیش روی ما نیست. شاید نخستین کسی که از شهر نجف یاد کرده، جهانگرد عرب، ابن جبیره (متوفای ۵٠٨)می باشد؛ آن جا که می‌گوید:

وارد شهر نجف شدیم؛ منطقه‌ای در پشت کوفه که گویا حدّ فاصل این شهر و صحراست. زمینی سخت، وسیع و چشم گستر دارد. در طرف غرب کوفه، به فاصله یک فرسخ، بارگاهی مشهور و عظیم، منسوب به علی بن ابی‌طالب (رض) واقع شده که بنایی باشکوه دارد.

ابن بطوطه (متوفای ٧٢۵) شهر نجف را در سفرنامه خود این گونه توصیف می‌کند: به شهر بارگاه علی بن ابی‌طالب (رضی الله عنه) در نجف فرود آمدیم. شهری نیک منظر، در زمینی وسیع و سخت که از بهترین و پرجمعیت‌ترین و مقاوم‌بناترین شهرهای عراق به شمار است و بازارهایی نظیف و نیکو دارد. از «باب الحضره» وارد شهر شدیم و به بازار بقالین و آشپزان و نانواها رسیدیم و پس از آن، به بازار میوه و بازار دوزندگان و رخت‌شویان و عطاران. آنگاه به حرمی که مردم می‌پندارند قبر علی (علیه‌السّلام) است، در آمدیم. در برابر آن، مدرسه‌ها و تکیه‌ها و استراحت گاه‌های آباد و دل پذیر، به بهترین شکل خودنمایی می‌کرد. دیوارهای حرم را لعابی خوش رنگ و چشم نواز پوشانده است.

"""یعقوب سرکیس""" از قول تکسیرا نقل می‌کند: ظهر روز شنبه، ١٨ ماه آوریل، ١۶٠۴م (٢٣ ربیع الثانی) وارد شهر نجف شدیم. شهری بزرگ که شمار خانه‌های آن، حدود پنجاه تا شصت سال پیش، شصت یا هفتادهزار بوده است. خرابه‌های بر جای مانده از آن خانه‌ها نشان می‌دهد که نجف، شهری وسیع و خوش ساخت بوده؛ اما امروزه خانه‌های مسکونی آن از ۵٠٠ خانه فراتر نمی‌رود و ساکنان آن، بیشتر بینوایان و بیچارگانند. به گفته بعضی اهالی شهر، خرابی و انحطاط شهر از روزی آغاز شده که شاه طهماسب صفوی در سال ٩٨۴ق/١۵٧۶م از دنیا رفت و دیگر هیچ کس، همچون او به شهر نجف نپرداخت و اهمیت نداد. در این شهر، خرابه‌های چند بازار به چشم می‌خورد که گواه عظمت گذشته آن است.

جهانگرد فرانسوی، «تاورنیه» هنگام عبور خود از شهر نجف در سال ١٩٣٨م آن را چنین توصیف می‌کند: به شهری کوچک که در گذشته به آن کوفه می‌گفتند و هم اکنون به «مشهد علی» معروف است، رسیدیم. بارگاه علی، داماد پیامبر، فضایی وسیع دارد. در چهارگوشه مرقد، چهار شمعدان روشن دیده می‌شود و قندیل‌هایی که بالای ضریح، از سقف آویزانند. دو قاری قرآن، شبانه‌روز آن جا قرآن می‌خوانند. در این شهر، جز سه چهار چاه آب با آب‌های ناگوار و یک قنات خشک، منبع دیگری برای آب نیست. خوردنی موجود در نجف، تنها خرما و انگور و بادام است که به قیمت گران فروخته می‌شود. چون زائران وارد نجف شوند و گرسنه باشند، شیخ که بزرگ آن منطقه است، با برنجی که با آب و نمک و روغن، پخته شده، از آنها پذیرایی می‌کند. چراگاهی که برای چهارپایان در آن بچرند، وجود ندارد و همین کمبود غذا را باعث شده است.

«نیپور» جهانگرد آلمانی مشاهدات خود در سال ١٧۶۵م/١١٧٩ق از نجف را این گونه بیان می‌کند: مشهد علی در سرزمین خشک و خالی از گیاه قرار دارد؛ همچون جدّه. بی آبی، مشکل جدی این منطقه است. برای غذا پختن و شست وشو، آب قنات‌های زیرزمینی، به کار می‌رود و برای خوردن، آب را از مسافت سه ساعتی بر پشت الاغ‌ها به شهر منتقل می‌کنند. همه خانه‌ها از خشت‌های سفالی و بر پایه‌های آهکی ساخته شده و سقف‌های گنبدی دارند برای استحکام بیشتر. اهالی این شهر، بعضی سنی و بعضی شیعه‌اند. شکل و هیأت کلی این شهر، به شهر قدس می‌ماند؛ همچنین از جهت وسعت. پیرامون شهر دیواری کشیده اند که اکنون دو درب دارد: «باب المشهد» و «باب النهر». «باب الشام» را که سومین درب بوده، با دیوار مسدود کرده‌اند. دیوار شهر چندان تخریب شده که از بیست جای آن می‌توان وارد شهر شد. جز بارگاه باشکوه و عظیمی که بر قبر امام علی (علیه‌السّلام) ساخته‌اند، سه محل اجتماع دیگر که از آن کوچک ترند، نیز وجود دارد.

مستشرق انگلیسی، خانم «لیدی درور» در سفرنامه خود، پس از توصیف شهر و محلات و بازارهای آن که در سال ١٩٢٣م/١٣۴٢ق مشاهده کرده، درباره خیابان‌ها و جاده‌های شهر نجف می‌گوید: «نجف شهر زیبایی است، اما خیابان‌های آن هیچ صاف و هموار نیست»

نزدیک به ده سال بعد، در ١٩٣۵م، در «راهنمای سرزمین عراق» دراین‌باره می‌خوانیم: خیابان‌ها جز در مواردی محدود صاف، هموار و عریض است.. . ساختمان‌ها عظیم و چشم نواز، بازارها منظم و عریض، به خصوص بازار بزرگی که از دیوار شرقی شهر شروع می‌شود تا می‌رسد به صحن علوی. در این شهر سه مدرسه دولتی، سه مدرسه محلی و تعداد زیادی مدرسه علمیه وجود دارد. مساجد متعددی ساخته شده که در اتاقک‌های پیرامون هر یک، قبور عالمان و بزرگان قرار دارد. شهر نجف، با دیواری بزرگ و حجیم احاطه شده؛ دیواری که پس از انقلاب سال ١٩٢٠م/١٣٣٩ق بعضی قسمت‌های آن شکافته شد. دیواری که اکنون پیرامون شهر، آن را در بر گرفته، به دست «محمدحسین خان علاف» وزیر فتحعلی شاه قاجار، درسال ١٢٣٢ق/١٨١۶م ساخته شده و چهار دروازه به نام‌های مختلف دارد.

در سال ١٩۴۵م/١٣۶٩ق شهرداری شهر نجف تصمیم گرفت تا تغییری اساسی در این شهر ایجاد کند. پس خیابان اطراف صحن علوی را احداث کرد و در پی آن، بازارچه‌ها و ساختمان‌های بسیاری تخریب شد و جای خود را به ساختمان‌ها و بازارچه‌های نوساز داد. از آن پس خیابان «الرسول» مقابل «باب القبله»، خیابان طوسی، در طرف عکس، خیابان «امام صادق» و «زین‌العابدین» که به طور موازی از میدان شروع می‌شوند و پس از رسیدن به خیابان پیرامون حرم، در غرب شهر نجف به پایان می‌رسند، پدید آمد. نوترین و محکم ترین بناهای شهر در حاشیه این خیابان‌ها برپا شده است. بزرگ‌ترین بازار نجف، بازاری است به طول ۵٠٠متر که از میدان اصلی یا خیابان اطراف حرم امتداد دارد و در آن، هفت دهنه فرعی منشعب می‌شود. هر محله نیز معمولاً برای خود بازاری دارد. بازارهای نجف، آباد، پررونق و برآورنده نیازهای مختلف شهروندان است. اما بازارهایی که مخصوص یک صنعت یا کالا باشد، وجود ندارد.

شهر نجف، به استثنای بعضی محلاتش، شهری است امروزی، زنده و پویا و آکنده از نشانه‌های فرهنگ و تمدن. تا سال ١٩٧۴م/١٣٩۴ق محلات و منطقه‌های مختلفی با امکانات تمام، در شهر نجف احداث شد. بیشتر این محلات، آباد و دارای خانه‌ها و خیابان‌های بزرگ و وسیع، باغ‌ها، پارک ها، مدارس و ساختمان‌های دولتی است. نجنف را در دوران معاصر بیشتر به حوزه علمیه معروف آن می‌شناسند به ویژه آنکه پیش از قم، حوزه این شهر دارای شهرت جهانی بوده و البته هنوز هم علمای بزرگی در این شهر مشغول به تحصیل و آموزش علوم دینی هستند.

اما آنچه سبب شد نجف دارای حوزه ای با این قداست و اهمیت شود، وجود بارگاه نورانی حضرت علی (علیه‌السّلام) در این شهر است؛ در واقع این شهر از دیرباز مأمن و پناهگاه عالمان و دانشمندان مسلمان و شیعه بوده است.

سابق بر این رسم بود که طلاب و فضلا برای تکمیل دروس حوزوی خود به نجف می‌رفتند و از محضر اساتید بزرگوار حاضر در آنجا که بسیاری شان ایرانی بودند استفاده می‌کردند ولی امروز حوزه علمیه قم این جایگاه را در اختیار دارد.

جغرافیا

نجف یكی از شهرهای زیارتی عراق است كه در استانی به همین نام واقع شده و به سبب وجود مزار شریف نخستین پیشوای شیعیان جهان، كعبه آمال و آرزوهای بسیاری از مشتاقان وارادت مندان اهل‌بیت است. این شهر با 563000 نفر جمعیت، در 77 كیلومتری جنوب شرقی كربلا و ده كیلومتری جنوب كوفه قرار دارد. وجود شهر باستانی حیره در مجاورت آن، كه تمدن درخشانی در تاریخ عراق دارد، از سابقه تاریخی این منطقه خبر می‌دهد. وادی السلام در شمال و دریای خشك شده نجف در مغرب و صحرایی متصل به بادیه الشام كه تا عربستان و اردن و سوریه ادامه دارد در مغرب آن واقع شده است. این شهر را از آن رو نجف نامیده‌اند كه نسبت به زمین‌های مجاور بلند، و به سبب آن كه مستطیل شكل و یا دایره ای است، آب بر سطح آن جمع نمی‌شود. به گفته یاقوت حموی نجف ساحل دریای شور است كه در قدیم به حیره متصل بود. ارتفاع نجف از دریا هفتاد متر است. در وجه تسمیه آن، در سخنی دیگر گفته‌اند: در زمان طوفان نوح این جا مكانی مرتفع بود، سپس دریاچه ای پهناور در آن شكل گرفت كه به «نی» اشتهار یافت. این دریاچه با گذشت زمان به تدریج خشك شد و به آن «نی جَفّ» گفتند؛ یعنی دریای نی خشك شد. این منطقه علاوه بر نجف، به نام‌های دیگری نیز شهرت دارد از جمله الغری یا غرّیان. غری به معنای زیبایی است و هر بنای نیكی را غری گویند. غریان كوفه از آن گرفته شده است. و نیز در وجه تسمیه آن گفته‌اند نام یك یا دو علامت یا بنای بلند بوده كه قبل از اسلام در محل كنونی مسجد حنانه از دور دیده می‌شده است. به گفته یاقوت حموی، این دو علامت یا بنا، مانند دو صومعه، در بیرون كوفه نزدیک قبر علی (علیه‌السّلام) قرار داشت. لفظ غری یا غریین در شعر شاعران درباره نجف بسیار استفاده شده است. كسانی را كه در نجف اشرف ساكن و یا متولد شده‌اند، عمدتاً غروی گویند. از دیگر نام‌های این شهر در متون تاریخی می‌توان به حدالعذراء، حوار، جودی،وادی السلام، ظهر، ربوه، با نقیا و مشهد اشاره كرد. نجف، به لحاظ موقعیت جغرافیایی، در حقیقت مرز بین شهر و صحرا است. شهر آن كوفه و صحرا نیز شن زارهایی است كه در اطراف، گرما و باد زیادی را برای آن به ارمغان می‌آورد و دمای شهر را در برخی زمان‌ها به پنجاه درجه می‌رساند. گرچه شهر نجف همواره به لحاظ آب در تنگنا و سختی بود؛ در بعضی زمان‌ها از جمله قرن هفتم از آب آن بیست هزار نخل آبیاری می‌شد. به گفته ابن جبیر، جهان گرد مشهور؛ نجف زمینی است سخت و گسترده و دل باز كه چشم را از گستردگی و نیكی خود می‌نوازد. امروزه شهر نجف، همانند كربلا از دو قسمت شهر نو و كهنه تشكیل شده است.

نام‌ها

مورخان و جغرافی دانان نام‌های بسیاری برای این سرزمین گفته‌اند؛ از جمله: نجف، غری، مشهد، وادی السلام، لسان، خدّ عذراء، براثا، بانقیا و ربوه. نجف نامی است که بر نام‌های دیگر غلبه یافته و مشهور گردیده است. در علت نام‌گذاری این شهر به «نجف»، دکتر مصطفی جواد معتقد است: این سرزمین به سبب بلند و در دسترس بودن، همچون پشته ای است که آب را از پیرامون خود دور می‌کند و هنگام جاری شدن سیل، آب گرداگرد آن را نمی‌گیرد اما از آن عبور نمی‌کند؛ هم‌چون یک سد (نجف در لغت یعنی بلندی، پُشته، تل).

نجف از نظر ابعاد سیاسی

در نجف دو گروه عمده نقش آفرین بودند: مردم عادی که قدرت مبارزه و حمل سلاح داشتند و دیگر، عالمان که نقش رهبری و هدایت بر عهده آن‌ها بود. ارتباط این شهر با قبایل اطراف را که برخاسته از پیوند روحی و اعتقادی بود، نمی‌توان نادیده گرفت. هم‌چنین جوانان بافرهنگ و آگاه نجف، در بیدار کردن روح حماسه و عزت خواهی مردم، توانمندی بسیاری داشتند.

با نگاهی به سال‌های قبل و بعد از جنگ جهانی اول، آن‌چه بیش از همه در زنده نگه داشتن حرکت‌های ضداشغال و سلطه برجسته می‌نماید، رابطه عمیق مرجعیت دینی با توده‌های مردم است؛ چنان که در این دوره، نجف‌اشرف هیچ گاه آرام نبود و در همه سطوح و عرصه‌ها فعالیت و تحرک در آن به چشم می‌خورد. نجف از نخستین شهرهای عراق بود که در آن، روزنامه چاپ و منتشر می‌شد و در ارتباط با حرکت‌های آزادی خواهانه در ایران و ترکیه و مانند آن، عکس‌العمل نشان می‌داد. اعلان جهاد علیه روسیه که شمال ایران را اشغال کرده بود، موضع‌گیری بر ضد ایتالیا و دفاع از مردم و کشور لیبی و نمونه‌هایی از این دست، نشانه آشکاری بر بیداری فرزندان این شهر و حرکت‌های آزادی خواهانه ضد سلطه آنهاست.

این مطالب، مقدمه‌ای بود برای بررسی یکی از بزرگ‌ترین و تأثیرگذارترین حرکت‌های مردمی شهر نجف در دفاع از مقدسات وطنی و شعائر دینی، یعنی انقلاب ١٩١٨م / ١٣٣٧ق در مقابل اشغالگران انگلیس. پس از سقوط بغداد، انگلستان کوشید تا نیروهای خود را در تمام مناطق عراق سازمان دهی و مستقر نماید. موقعیت دینی، سیاسی و جغرافیایی شهر نجف اشغالگران را به صرافت انداخت تا آن را به مناطق تحت سلطه خود ملحق کنند و با راضی کردن بزرگان و رؤسای قبایل و دادن پول‌های هنگفت به مردم و نیز افراد صاحب نفوذ، راه را برای رسیدن به این هدف هموار سازند. نخست، برای جلوگیری از اتحاد مردم و نیروهای مدافع شهر، نیروهای خود را در مناطقی دور از شهر ساکن کردند. اما درگیری بعضی از مدافعان با سربازان هندی که مزدور اشغالگران بودند، سبب شد که متجاوزان وارد شهر شوند. ظهر همان روز، یک هواپیمای انگلیسی در آسمان نجف ظاهر شد و مدافعان به سوی آن آتش گشودند و این بر انگلیسی‌ها سخت ناگوار آمد و تصمیم به اشغال شهر گرفتند.

شهر نجف اشرف خود را آماده رویارویی و ضربه زدن به انگلیسی‌ها می‌کرد و «جمعیت نهضت اسلامی» با پخش اعلامیه در بین مردم و قبایل شهرهای نجف و کوفه و فراخوان مدافعان مسلح به انقلاب بر ضد اشغالگران، فعالیت خود را تشدید کردند.

در شب سه شنبه ۶ جمادی الثانی سال ١٣٣۶ (١٩ آذار ١٩١٨) عده‌ای از سرانِ جمعیت نهضت اسلامی تصمیم گرفتند که «کاپیتان مارشال» را ترور کنند و چنین نیز شد و در پی آن، دو سرباز انگلیسی را کشتند، اما در قتل «بالفور» حاکم شامیه و نجف موفق نبودند. انقلابیون نجف، به دارالحکومه قدیم هجوم بردند و با خلع سلاح کردن نگهبانان، آن جا را به آتش کشیدند.

انتظار می‌رفت که قبایل اطراف نجف، به ندای یاری خواهی انقلابیون پاسخ مثبت دهند و با ارسال سلاح و امکانات آنان را یاری نمایند، اما چنین نشد و بالفور دستور داد تا شهر را محاصره کردند و یک تیپ کامل را به فرماندهی «ژنرال ساندرز» بر شهر نجف مسلط نمود. دروازه‌های شهر مسدود گردید و از ورود آب آشامیدنی جلوگیری شد. انقلابیون پس از مشورت به این نتیجه رسیدند که باید تا آخرین نیرو مبارزه کنند و تسلیم نشوند؛ اگرچه عده‌ای در این میان، مصالحه و تسلیم را ترجیح می‌دادند.

چون محاصره طولانی شد و تشنگی و گرسنگی بر اهالی شهر نجف سخت گردید، از متجاوزان خواستند تا محاصره را پایان دهند و انقلابیون را عفو کنند. انگلیسی‌ها برای برداشتن محاصره، شروطی گذاشتند، از جمله: تسلیم شدن عوامل قتل کاپیتان مارشال و سربازان انگلیسی، بدون هیچ قید و شرطی؛ پرداخت غرامتی معادل ١٠٠٠ (تفکه) (۵٠٠٠٠ روپیه)؛ تسلیم کردن صد نفر از انقلابیون محلات مختلف.

این شرایط در ٣٠ مارس ١٩١٨م/١٣٣٧ق محقق گردید و یازده نفر در کاروانسرای «حاج محسن شلاش» در کوفه اعدام شدند و ١٢٣ نفر را هم از نجف به هند تبعید کردن.

شکست انقلاب نجف در سال ١٩١٨م/١٣٣٧ق به معنای محو تفکر آزادی خواهی و سلطه ستیزی از ذهن آزادگان و فرزانگان نبود؛ بلکه حرکت تازه آغاز شده بود و این تفکر، روزبه روز، یاوران و پیروان بیشتری پیدا می‌کرد. انقلاب همچون خاکستر زیر آتش، در فرصت‌های مناسب جلوه می‌کرد و پیوسته شوق شعله‌ور شدن داشت. به نمونه‌هایی از این موارد اشاره می‌شود:

نیروهای اشغالگر انگلیسی درصدد بودند تا برای تحکیم جایگاه خود در عراق، حاکمی دست نشانده را به مردم و اوضاع سیاسی عراق تحمیل کنند. در اعتراض به این امر، روزنامه‌های شهر بغداد گام اول را برداشتند و با اعلامیه‌ها و آگهی‌های سیاسی مردم را آگاه کرده و آماده می‌کردند. شهر نجف، با وجود چاپخانه‌های سنگی و جدید، بزرگ‌ترین تأثیر را در انقلاب بر عهده گرفت و با چاپ و پخش ده‌ها هزار اعلامیه، مردم را علیه انگلیسی‌ها به قیام و مبارزه فرامی خواند.

فتوای آیت‌الله شیخ محمدتقی شیرازی که در آن آمده بود: «بر هر عراقی واجب است که حقوق خود را مطالبه کند؛ البته با آرامش و رعایت خونسردی، ولی اگر انگلیسی‌ها از در مقابل حق خواهی آنان کوتاه نیامدند، می‌توانند نیروی دفاعی خود را در برابر آن به کار اندازند» در هزاران نسخه چاپ و به دست آزادی خواهان در سراسر عراق رسانده شد و باعث شد تا بسیاری از مردم با حق خواهی، انگلیسی‌ها را در فشار قرار دهند و سران عشایر از همکاری با قوای اشغالگر خودداری کنند.

در سی ام حزیران سال ١٩٢٠م/١٣٣٩ق قوای انگلیسی، «شیخ شعلان ابوجون»، رئیس قبیله «ظوالم» را دستگیر و زندانی کردند و این بهانه ای شد برای حرکتی عظیم و انقلابی که با همکاری مردم و عشایر و قبایل مختلف علیه انگلیسی‌ها صورت گرفت. چون خبر این شورش به نجف رسید، مردم نظامیان انگلیسی را از شهر بیرون کردند و نجف پایگاه اصلی انقلابی دوباره گردید و این مرکزیت تا پایان قیام ادامه داشت. این حرکت‌ها در شهر و جبهه‌های مختلف واقع می‌شد که گاه با شکست و عقب‌نشینی همراه بود و گاه با پیروزی. سرانجام شیوه مکر و فریب انگلیسی‌ها که از انواع خیانت‌ها و ستم‌ها بهره می‌گرفت، کار را به نفع سلطه‌گران پایان داد و انقلاب پیش از رسیدن به هدف نهایی خود، شکست خورد.

نمونه دیگر، انتخابات مجلس مؤسسان بود که چون حکومت وقت، به پیشنهادات و شروط بزرگان و علما وقعی ننهاد، در اجرای انتخابات، مشکل اساسی و سختی پیش آمد. علمای نجف، متحد با سران گروه‌های انقلابی و جنبش‌های وطنی، انتخابات را تا تمکین دولت در مقابل خواسته‌ها و شرایط آنها، ممنوع کردند و جمعیت علمی نجف فتوایی بدین عبارت صادر کرد: «شرکت در انتخابات جایز نیست و هر که رأی بدهد، از دایره اسلام خارج شده است». این فتوا با تأثیر فراگیر خود، انتخابات را در بیشتر شهرهای عراق متوقف ساخت.

شهر نجف هم صدا با آزادی خواهان عراق، نقشی بزرگ در بی تأثیر شدن و الغای معاهدات و قراردادهای ظالمانه، ضدمردمی و ضددینی داشت. علما در تأیید حرکت‌های ضدنظام، با تلگراف‌های متعدد به حاکمان وقت، در ایجاد تغییرات و تحولات در سطح وزارتخانه‌ها و مجالس کوشش بسیار می‌نمودند که ثمربخش نیز بود. موضع‌گیری در معاهده ١٩٣٠م/١٣۴٩ق، تأیید و تحکیم حرکت انقلابی و عمومی سال ١٩۴١م/١٣۶٠ق، مشارکت در جنبش سال ١٩۴٨م / ١٣۶٨ق، نقش بارز در انتفاضه سال ١٩۵٢م / ١٣٧٢ق، به راه انداختن تظاهرات اعتراضی علیه «پیمان استعماری بغداد» در سال ١٩۵۴م/١٣٧۴ق، پیش گام بودن در معرکه مقابله با دومین تجاوز به مصر در سال ١٩۵۶م/١٣٧۶ق، نمونه‌های دیگری است از نقش پویا، زنده و حیاتی نجف اشرف در تحولات تکاملی عرصه‌های سیاسی عراق.

ضداستعماری مردم عراق، به ویژه شهرهایی چون نجف و کربلا چندان ادامه یافت که سرانجام در سال ١٩۵٨م/١٣٨٧ق با تقدیم هزاران شهید و مجاهدت بی‌نظیر مردم، به پیش گامی رادمردان دینی و وطنی، به ثمر نشست و مردم عراق پس از سال‌ها زیستن زیر سلطه بیگانگان، طعم آزادی و رهایی را چشیدند. از آن روزگار تاکنون، نجف در چشم ایشان، تکیه‌گاهی محکم برای حرکت‌های انقلابی در عراقی و پشتیبانی قابل اعتماد برای جنبش‌های ضدسلط در همه کشورهای عربی به شمار می‌رود.

بارگاه علوی در شهر نجف

مرقد حضرت على (علیه‌السّلام) در طول دوران حكومت بنى‌امیه پنهان بود و بجز فرزندان آن حضرت و برخى از خواص شیعیان، كسى از محل آن اطلاعى نداشت. پس از سقوط حكومت اموى و سركار آمدن عباسى‌ها، با برملا شدن راز محل دفن آن حضرت به تدریج شیعیان بسوى آن رو آوردند.

چگونگی آشکار شدن قبر علی (علیه‌السّلام)

درباره چگونگی آشكار شدن مرقد مطهر حضرت علی (علیه‌السّلام) در تاریخ آمده است: روزى هارون الرشید در نجف به شكار رفت. سگ‌ها، آهوان را تعقیب مى ‏كردند آنها به بالاى تل نجف‏ پناه مى ‏بردند و سگ‌ها از تعقیب آن‏ها باز مى ‏ایستادند. هارون الرشید دریافت كه باید در این مكان، سرّى نهفته باشد. پیرمردى از اهالى آنجا را احضار كرد و راز آن را از پیرمرد جویا شد. پیرمرد گفت: براى گفتن سرّ این تل خاك، از شما امان مى‏ خواهم و هارون نیز امانش داد. پیر مرد گفت: در دوران کودکی با پدرم به این‌جا آمدم و پدرم در این مكان زیارت‌نامه مى‏ خواند و نماز مى ‏گزارد. از پدرم سؤال كردم كه زیارت خواندن در این‌جا چه مناسبتى دارد؟ پاسخ داد: با حضرت امام جعفر صادق (علیه‌السّلام) براى زیارت به این‌جا مى ‏آمدم و ایشان فرمود: این‌جا قبر جدش على بن ابى‏طالب (علیه‌السّلام) است كه به زودى آشكار خواهد شد. هارون با شنیدن این خبر، دستور حفر آن محل را داد تا به علامت قبرى رسیدند و لوحى در آنجا پیدا شد كه بر روى آن با خط سریانى دو سطر نقش بسته بود كه ترجمه آن چنین است: «این قبرى است كه نوح پیغمبر آن را براى على (علیه‌السّلام) وصى محمد (صلى الله علیه و آله) قبل از طوفان به هفتصد سال حفر نمود». هارون اداى احترام نمود و دستور داد خاك‏ها را به جاى اول خود برگردانند. آنگاه نامه اى به امام موسی کاظم (علیه‌السّلام) در مدینه نوشت و صحت این مطلب را از امام موسى (علیه‌السّلام) سؤال كرد. ایشان آن محل را به عنوان قبر جدش على بن ابى‏طالب (علیه‌السّلام) تأیید كرد. سپس به دستور هارون، سنگ بنایى بر آن قبر نهاده شد كه به «تحجیر هارونى معروف شد».

حرم امام علی

حرم امام علی (علیه‌السّلام)، آرامگاه امام اول شیعیان در شهر نجف عراق قرار دارد. علی بن ابی‌طالب در سال ۴۰ قمری به دست عبدالرحمن بن ملجم مرادی به شهادت رسید و در پشت کوفه دفن گردید که بر اساس وصیت خود وی قبر او مخفی نگه داشته شد و قرن دوم هجری، در عصر هارون الرشید، محل قبر علنی شد. به عقیده شیعیان، آدم و نوح هم در کنار علی بن ابی‌طالب دفن شده‌اند؛ هم‌چنین جمع فراوانی از عالمان بزرگ شیعه در این حرم مدفون‌اند.

تاریخچه حرم

حضرت علی که در مسجد کوفه به دست عبدالرحمن بن ملجم مرادی هنگام نماز صبح ۱۹ رمضان با شمشیر زخمی گشته‌بود، و در شب جمعه ۲۱ رمضان سال ۴۰ قمری به شهادت رسید، در وصیتی به امام حسن و امام حسین محل دفن خود را سفارش کرده بود.

بر اساس وصیتش قبر را پنهان نگه داشتند و جز امامان و برخی شیعیان ویژهٔ این خاندان، کسی از محل دفن آگاهی نداشت. کتاب‌های شیعه به تفصیل سبب نهفتگی قبر را شرح داده‌اند. سید بن طاووس نوشته‌است: «... پیکر مطهر حضرت امیرالمؤمنین علی بن ابیطالب (علیه‌السّلام) را شبانه خارج کرده و امام حسن و امام حسین (علیه‌السّلام) و محمد حنیفه و عبدالله بن جعفر و عده‌ای از خاندان وی همراه جسد بودند و آن را پشت کوفه دفن نمودند، موقعی که سؤال شد: «چرا قبر را مخفی کردید؟»، در پاسخ فرمودند: «جهت ترس از خوارج، چون قبر او را نبش می‌نمودند.»؛ ولی پس از سقوط دولت بنی‌امیه و متفرق گشتن خوارج در قرن دوم هجری، در عصر هارون‌الرشید، محل قبر حضرت امیرالمؤمنین علی بن ابیطالب علنی شد.»

عمارت نخست آستانهٔ حیدریه

هارون به دنبال این رویداد در حدود سال ۱۷۱ (قمری) (۱۷۱ خورشیدی) اولین بارگاه و ساختمان مرقد علوی را بنا نهاد. تا چند دهه پیش در زیر طاق نزدیک قبر، نقشی بدیع و زیبا جلب‌توجه می‌کرد که نقش روی درش مردی بود که تیر و کمان در دست داشت و آهویی در پیش روی او قرار داشت. در سال ۱۳۲۳/۲۴ خورشیدی نگارهٔ یادشده از جای خود برداشته شد و آن را به گنجینهٔ حرم بردند. حرم چهار در داشت و ضریح از سنگ سفید بوده و گنبد از گل سرخ که بالایش علامت سبزی نصب بود.

عمارت دوم

عمر بن یحیی از اصحاب امام کاظم این عمارت را بنا کرد.

عمارت سوم

پس از به قدرت رسیدن داعی صغیر از نوادگان زید پسر امام زین‌العابدین در طبرستان، ساخت سوم این آستانه در نهایت شکوه عظمت آغاز شد. عمارت هفتاد طاق داشت.

عمارت چهارم

این ساختمان را عضدالدوله دیلمی بنا نهاد و در حدود سال ۳۲۷ (قمری) (۳۱۷ خورشیدی) ساختش پایان یافت.

بازسازی حرم امام علی (علیه‌السّلام)

در دوران صفویه، شاه طهماسب آن گنبد گچی را كاشی كاری كرد و حرم مطهر را گسترش داد. گنبد كاشی كاری شده تا عصر نادری، هم چنان پابرجا بود.

نادر شاه، كه در ۱۱۵۶ ق به زیارت مرقد مطهر آمده بود، دستور داد كاشی‌های كهنه گنبد را بكنند و آنها را تذهیب كنند. او ثروت فراوانی برای طلاكاری گنبد صرف كرد و هدیه‌های نفیسی به خزانه حرم تقدیم نمود. بربالای گنبد كتیبه ای قرار دارد كه بانی آن را معرفی می‌كند: «شكر و سپاس خدا را كه این گنبد منور و روضه مطهر اعظم السلاطین به دستور و تأیید پادشاه مقتدر سلطان نادرشاه كه خداوند سلطنتش را برقرار و عدالت و احسانش را افزون نماید در سال ۱۱۵۶ تذهیب شد»

صحن مرقد مطهر در زمان شاه عباس صفوی با طراحی‌های بدیع و هندسی شیخ بهایی احداث شد. این صحن چهارگوش دارد و حرم را چون نگینی در خود جای داده و دارای حجره و اتاق هایی در دو طبقه است. هر حجره ای ایوانی كوچك دارد كه تا اوایل قرن چهاردهم هجری محل سكونت عالمان، مدرسان و طلبه‌های حوزه علمیه نجف بود. در زمان شاه صفی، برای نخستین بار، دیوارهای صحن را كاشی كاری كردند. حرم امیرالمؤمنین (علیه‌السّلام) در سال‎های اخیر در دست تعمیر و توسعه قرار دارد. قسمت غربی حرم، در طرح توسعه به نام حضرت فاطمه (سلام الله علیها) نامیده شده است. این صحن شامل قسمت بسیار وسیعی از غرب حرم تا مقام امام سجاد (علیه‌السّلام) است و به دست معماران ایرانی ساخته می‌شود. با اجرای این طرح فضای کلی حرم تا ۱۴۰ هزار متر مربع گسترش می‌یابد.

بناهای مجاور حرم

مجاور دیوار صحن مجموعه‌ای از بناها وجود دارد که برخی از آنها به علت توسعه خیابان‌های اطراف حرم و خود حرم از بین رفته است برخی از بناهای مذکور عبارتند از:

مسجد عمران بن شاهین

این مسجد از قدیمی‌ترین مساجد نجف است که در شمال صحن واقع شده و جزئی از حرم محسوب می‌شود. در مورد ساخت این مسجد داستان‌های مختلفی نقل شده است که محتوای آنها این است که میان عضدالدوله و عمران بن شاهین اختلافی پیش‌ آمد و عمران بن شاهین نذر کرد چنانچه عضدالدوله او را ببخشد، رواقی را در حرم امیرالمؤمنین (علیه‌السّلام) بنا کند.

عضدالدوله او را بخشید، و عمران در اواسط قرن چهارم این رواق را بنا نهاد. این رواق به مسجد تبدیل شد و درب ورودی آن، طرف راست راهروی ورودی باب شیخ طوسی قرار دارد. در گذشته مسجد، درِ دیگری نیز داشته است که از ایوان مقابل ایوان العلماء به مسجد باز می‌شده، اما بر اثر تغییر بنای حرم، این مکان از رواق بودن خارج و به «مسجد عمران بن شاهین» مشهور شد و تا سقوط صدام همچنان متروکه بود. در بازسازی‌های اخیر، به صورت شبستانی مجلل درآمده است.

مسجد الخضراء

این مسجد یکی از مساجد قدیم نجف است که در ضلع شرقی صحن واقع شده و دو در دارد که یکی داخل صحن (سومین ایوان سمت راست باب مسم بن عقیل). و دیگری بیرون صحن قرار دارد. این مسجد محل تدریس آیت‌الله خویی بوده و هم اکنون دیوار حائل ما بین مقبره وی (حجره ۳۱) و مسجد را برداشته و آن را با پنجره‌ای مشبک پوشش داده‌اند.

حسینیه آل زینی

این حسینیه در سمت چپ «باب الطوسی» قرار دارد. بنای کنونی این حسینیه تخریب شده و در حال بازسازی است.

کتابخانه الروضه

این کتابخانه در طرف نمای شمالی یعنی در طرف غرب مسجد عمران بن شاهین واقع شده است.

تکیه فرقه بکتاشیه

این تکیه در شمال مسجد الرأس و ضلع غربی حرم واقع شده است که دارای ۳ در است؛ ۲ در به ایوان‌های داخل صحن باز می‌شود و ۱ در به ضلع غربی بیرون حرم. برخی معتقدند این تکیه در قرن هشتم هجری و در زمان حیات حاج بکتاش ساخته شده است.

مسجد بالاسر

در دالان سمت غربی صحن قرار گرفته و در محراب آن قطعاتی از کاشی‌های خشتی متعلق به قرن ششم هجری به چشم می‌خورد.

مقام امام صادق (علیه‌السّلام)

این مقام نزدیک درِ مسجد الرأس و سمت چپ کسی است که از باب الفرج (درِ جنوب غربی حرم) وارد می‌شود. روایت شده است که امام صادق (علیه‌السّلام) هنگام زیارت امیرالمؤمنین (علیه‌السّلام) در اینجا نماز خوانده است. این بنا حدود ۵۰ سال پیش گنبد سفیدی بر فرازش بوده و وسعتی برابر ۱۰۰ متر مربع داشته است. اما اکنون از این مقام، اثری نیست و در قسمت توسعه حرم قرار گرفته است.

ایوان علما

این ایوان در وسط ضلع شمالی رواق واقع شده است. وجه نام‌گذاری آن، خاکسپاری برخی از علمای بزرگ در آنجا است.

اماکن زیاتی

حرم امیرالمؤمنین علی (علیه‌السّلام)

در مرکز شهر نجف واقع شده است. این آستان مقدس دارای یک گنبد طلایی عظیم، یک گنبدخانه، رواق‌های متعدد و یک صحن است. نخستین ساختمان حرم امیرالمؤمنین (علیه‌السّلام) در زمان هارون‌الرشید عباسی بنا شد و بعد از آن مدام مورد بازسازی و توسعه قرار گرفته است. ساختمانی امروزی حرم مطهر از آثار صفویه است که گنبد باشکوه و ایوان آن به دستور نادرشاه افشار با خشت‌های طلایی تزئین شده است و آیینه‌کاری آن را هنرمندانی از اصفهان انجام دادند. مزار حضرت علی (علیه‌السّلام) درون صندوقی نفیس از خاتم متعلق به زمان شاه اسماعیل صفوی و ضریحی نقره‌ای واقع شده است.

در چهارسوی مرقد رواق‌های باشکوهی وجود دارد که توسط هنرمندان ایرانی تزئین شده‌اند. حرم مطهر، صحن بسیار بزرگی دارد که مرقد امام شیعیان را در برگرفته است. نمای این صحن که متعلق به زمان صفوی و مزین به کاشی‌های خشتی است، دو ویژگی منحصربه‌فرد دارد؛ اول آن‌که، در تمام فصول سال در هنگام ظهر شرعی، سایه سمت شرق از بین می‌رود، ویژگی دوم آن است که در هنگام بامداد، اولین اشعه آفتاب از میان بازار بزرگ شهر می‌گذرد و پس از عبور از دروازه صحن به ضریح مقدس می‌تابد.

در گرداگرد صحن، اتاق‌هایی وجود دارد که متعلق به آرامگاه بزرگان است. صحن، چهار دروازه اصلی دارد و بزرگ‌ترین آنها «باب الذهب» واقع در سمت شرق است. دروازه شمالی به «باب الطوسی» و دروازه جنوبی به «باب قبله» و دروازه غربی به «باب سلطانی» مشهور است.

مسجد عمران بن شاهین، مسجد خضراء، تکیه بکتاشیه، مسجد الراس، ایوان العلما، موضع الاصبعین و حسینه صحن شریف از دیگر بخش‌های حرم مطهر هستند.

قبرستان وادی‌السلام

واقع در شمال شرقی نجف اشرف، یکی از مقدس‌ترین گورستان‌های شیعیان و جهان اسلام است. مقبره حضرت هود، مقبره حضرت صالح و قبر بسیاری از علما، سادات و مقام‌ صاحب الزمان (عجل الله تعالی فرجه)، مقام امام صادق (علیه‌السّلام) و مقام امام سجاد (علیه‌السّلام) در این قبرستان واقع شده است. فضایل بسیاری برای این قبرستان ذکر شده است، همچنین در روایات آمده :«هر مؤمنی در هر جایی از زمین بمیرد به روح او ندا می‌رسد که به وادی‌السلام بپیوندد که جایگاهی از بهشت است.» و فرشته‌ای به نام «ملک نقاله» وجود دارد که ارواح مؤمنان را از سراسر جهان به این گورستان می‌آورد.

مقام صاحب الزمان (عجل الله تعالی فرجه)

مقام صاحب الزمان (عجل الله تعالی فرجه) واقع در قبرستان وادی‌السلام، جایگاهی مقدس است که به آن حضرت نسبت داده می‌شود و مردم برای زیارت و برگزاری نماز به آنجا می‌روند.

آرامگاه حضرت هود و حضرت صالح (علیه‌السّلام)

آرامگاه حضرت هود (علیه‌السّلام) و حضرت صالح (علیه‌السّلام) در ابتدای قبرستان وادی‌السلام قرار دارد. بنابر روایات این دو پیامبر در این خطه مدفون شده‌اند.

آرامگاه کمیل بن زیاد نخعی

آرامگاه کمیل بن زیاد نخعی، یکی از یاران وفادار حضرت علی (علیه‌السّلام) در بزرگراه نجف-کوفه قرار دارد. این آرامگاه دارای یک صحن وسیع و گنبدی بزرگ است.

مقام امام زین‌العابدین (علیه‌السّلام)

طبق روایات، مقام امام زین‌العابدین (علیه‌السّلام)، جایگاهی واقع در غرب نجف است که امام سجاد (علیه‌السّلام) در هنگام زیارت قبر جد خود، در آنجا نماز می‌خوانده است.

آرامگاه آرامگاه شیخ طوسی

شیخ طوسی که امروزه به نام «جامع الشیخ الطوسی» شناخته می‌شود در نزدیکی حرم مطهر حضرت علی (علیه‌السّلام) قرار دارد. این آرامگاه متعلق به شیخ طوسی، یکی از مشاهیر فقهای امامیه و بنیان‌گذار حوزه علمیه نجف است. آرامگاه شیخ طوسی در محل خانه او ساخته شده است که پس از مدتی به مسجد تبدیل شد و در طول ده قرن گذشته، یکی از مراکز اصلی تدریس حوزه نجف به شمار می‌رود. مسجد شیخ طوسی یکی از مساجد مشهور نجف است و آرامگاه محمدمهدی طباطبایی معروف به بحرالعلوم، یکی از مشاهیر علمای امامیه نیز در گوشه‌ای از این مسجد قرار دارد.

حوزه علمیه نجف

نجف اشرف تا قبل از شهادت امیرالمؤمنین علی (علیه‌السّلام) سرزمینی معروف نبود و شرافت آن از مولود كعبه است كه پس از شهادتش در آن سرزمین آرمید و سیل عشاق را به سوی خود جلب كرد. این شهر قبل از هجرت شیخ طوسی، سرزمینی بود كه برخی از علویان و شیعیان خاص امیرمؤمنان (علیه‌السّلام) را در خود جای داده بود. لیكن با هجرت شیخ طوسی دانشجویان علوم اسلامی، نجف اشرف را به مركز شیعه و دانشگاه بزرگ شیعه امامیه تبدیل كردند و پس از آن هزاران دانشجو و متفكر شیعی در این دانشگاه پرورش یافته، به نشر معارف اهل بیت (علیهم‌السلام) همت گماردند. حوزه علمیه نجف اشرف با قدمت بیش از هزار سال، سال‎های متمادی مأوا و مركز تجمع زعمای شیعه امامیه بود كه نام آنان به ترتیب از این قرار است:

1. شیخ الطائفه، ابوجعفر، محمد بن حسن بن علی طوسی (385ـ460)
2. شیخ ابوعلی (فرزند شیخ طوسی) (زنده در سال 515)
3. ابونصر محمد بن ابی علی الحسن بن ابی جعفر محمد طوسی
4. فاضل مقداد (متوفی 826)
5. شیخ الاسلام علی بن هلال جزایری (متوفی 937)
6. محقق ثانی علی بن عبدالعالی كركی (متوفی 940)
7. احمد بن محمد اردبیلی، مشهور به مقدس اردبیلی (متوفی 993)
8. سید مهدی بحرالعلوم (1155ـ1212)
9. شیخ جعفر كاشف الغطا (متوفی 1228)
10. شیخ محمدحسن نجفی، صاحب جواهر (1200ـ1266)
11. شیخ مرتضی انصاری (1214ـ1281)
12. آخوند ملامحمدكاظم خراسانی (1255ـ1329)
13. علامه میرزا محمدحسن نایینی (1276ـ1355)
14. آیت‌الله شیخ الشریعه اصفهانی (1266ـ1339)
15. آیت‌الله سید محمد كاظم طباطبایی یزدی (1247ـ1338)
16. آیت‌الله سید ابوالحسن اصفهانی (1277ـ1365)
17. آیت‌الله سید محسن حكیم (1264ـ1390)
18. آیت‌الله سید ابوالقاسم خویی (1317ـ1413)

نباید تصور كرد كه پیش از شیخ طوسی دانشمندان شیعی در نجف اشرف نبوده‌اند، بلكه پیش از وی رجال علم در آن شهر سكونت داشته و به برخی از دانشمندان شیعی اجازه روایتی داده‌اند. لیكن نجف از زمانی به عنوان مركز فقه شیعی و علوم آل البیت ـ علیهم‌السلام ـ درآمد كه شیخ طوسی به آن شهر هجرت كرد و با دانشمندان حاضر در مكتب درس خویش، حوزه علمیه نجف اشرف را بنا نهاد.

مدارس علوم دینی

مدرسه علوم اسلامی/ مدرسه دینی خواهران/ مدرسه عاملی‌ها/ مدرسه سید محمد کاظم یزدی/ مدرسه مجدد شیرازی/ مدرسه شیخ انصاری/ مدرسه‌های آیت‌الله بروجردی/ مدرسه شوشتری/ مدرسه هندی/ مدرسه متوسط آخوند خراسانی/ مدرسه بزرگ خلیلی/ مدرسه قزوینی/ مدرسه قوام/ مدارس آیت‌الله سید عبدالله شیرازی/ مدرسه جامعه النجف/ مدرسه مقداد سیوری - سلیمیه/ همدرسه شیخ عبدالله/ مدرسه صحن شریف - غرویّه/ مدرسه صحن شریف بزرگ/ مدرسه صدر/ مدرسه معتمد، کاشف الغطا/ مدرسه مهدیه/ مدرسه ایروانی/ مدرسه بخاری/ مدرسه شربیانی/ مدرسه بزرگ خراسانی/ مدرسه کوچک خلیلی/ مدرسه کوچک آخوند خراسانی/ مدرسه بزرگ بروجردی/ مدرسه طاهریه/ مدرسه کوچک بروجردی/ مدرسه جوهرچی/ مدرسه رحباوی/ مدرسه عبدالعزیز بغدادی/ مدرسه افغانی‌ها/ مدرسه یزدی/ مدرسه حکیم/ مدرسه کلباسی

کتابخانه‌ها

1. کتابخانه علوی
2. کتابخانه امام امیرالمؤمنین
3. کتابخانه آیت‌اللَّه حکیم
4. کتابخانه حسینیه شوشتری‌ها
5. کتابخانه شیخ آقا بزرگ تهرانی
6. کتابخانه مدرسه صدر
7. کتابخانه امام حسن مجتبی.

آثار و بناها

"""قصر خورنق""" قصر خورنق واقع در دو کیلومتری نجف توسط نعمان بن امرؤالقیس از پادشاهان لخم برای اقامت یزدگرد یا بهرام ساخته شده بود. برخی از پایه‌های این قصر تا چندی پیش باقی بود، اما امروزه اثری از آن باقی نمانده است.

"""قلعه نجف""" قلعه نجف، قلعه‌ای مستحکم و متعلق به عصر عثمانی‌ها بود. حاج محمدحسین خان صدراعظم اصفهانی، دیوارهای این قلعه را بازسازی کرده و دو درب برای آن گذاشته بود. یک سمت از دیوار این قلعه با ۶ متر طول رو به مسجد کوفه و سمت دیگر آن با ۷ متر طول رو به وادی السلام بوده است. قلعه نجف تا دوره قاجار کاملا پابرجا بود و دروازه نجف در کنار دیوار قلعه قرار داشت که اطراف آن را بازار فراگرفته بود. یکی از ورودی‌های صحن هم از همین قلعه باز می‌شد که با توسعه اطراف صحن، این قلعه تخریب شد و دیگر اثری از آن باقی نمانده است.

"""مقبره دی الکفل""" در یک آبادی به نام «ذی الکفل» واقع در ۴۰ کیلومتری جاده نجف- حله، پیامبر بنی اسرائیل دفن شده است. در این آبادی قلعه آجری کوچکی وجود دارد که مقبره ذی الکفل درون آن است. این پیامبر چون کفیل یهودیان بود، او را ذی الکفل می‌خواندند. یهودیان در قرن گذشته، بناهایی در این منطقه ساخته‌اند و ساکنان این ناحیه که یهودی و عرب بودند، بعدها به فلسطین مهاجرت کردند. هر ساله زائران یهودی از نقاط مختلف به این مکان می‌آمدند و یک ماه در آن‌جا ساکن می‌شدند. در پشت این مقبره، مسجدی وجود دارد که گفته می‌شود چهار نفر از حواریان در آن به خاک سپرده شده‌اند و قبر دختر ذی الکفل هم در آن‌جا قرار دارد.

"""برج نمرود""" برج نمرود در کنار شط و بالاتر از آبادی ذی‌الکفل بر فراز تپه‌ای واقع شده است. این برج آجری دارای سرداب و زیرزمین است. بنا به روایات، حضرت ابراهیم (علیه‌السّلام) را از این محل به آتش انداخته‌اند. این برج و تپه از آثار به‌جامانده از شهر باستانی بابل است که با وجود فرسودگی و تخریب هم‌چنان استوار مانده است.

اشخاص مشهور مدفون در حرم

"""عالمان مدفون در صحن حرم امام علی"""

سید بحرالعلوم/ میرزای شیرازی/ میرزا حسین محدث نوری آرامگاه او در صحن امام، در سومین ایوان شرقی باب‌القبله، واقع است. شیخ انصاری/ شیخ عباس قمی/ میرزای نائینی/ مرتضی طالقانی/ سید مصطفی خمینی/ ابوالحسن اصفهانی/ آخوند خراسانی/ سید ابوالقاسم خوئی/ سید محمدکاظم یزدی/ شیخ جعفر شوشتری/ شیخ طوسی/ علامه حلی/ مقدس اردبیلی/ ملا احمد نراقی/ میرزا حبیب‌الله رشتی/ علاءالدین حسین خلیفه سلطان

"""بیرون از صحن امام علی"""

سید محسن حکیم/ شیخ جعفر کاشف الغطا/ علامه امینی/ آقابزرگ تهرانی/ سید محمدباقر صدر.

مساجد

"""مسجد حنانه""" از مساجدی است که زائرین نجف از آن دیدن کرده و بدان تبرک می‌جویند. بنابر احادیث وارده، هنگام انتقال سر مبارک امام حسین (علیه‌السّلام) از کربلا به کوفه آن رأس مبارک را در محل فعلی- مسجد حنانه- بر زمین نهاده‌اند لذا به موضع «رأس الحسین» نیز مشهور است. امام جعفرصادق (علیه‌السّلام) هنگام زیارت مرقد مطهّر جدّش امیرالمؤمنین (علیه‌السّلام) در این مکان نماز گزارده است. مرحوم سیدبن طاووس در آداب و اعمال مربوط به زیارت، زیارتی مربوط به امام حسین (علیه‌السّلام) در آن مکان (مسجد حنانه) ذکر نموده‌اند.

"""مسجد عمران بن شاهین""" این مسجد از قدیمی‌ترین و مشهورترین مساجد نجف می‌باشد که عمران بن شاهین آن را در اواسط قرن چهارم بنا نهاده است. این مسجد در ورودی صحن، از سمت باب طوسی، قرار دارد. عمران در دوران حکومت عضدالدوله در عراق علیه وی قیام کرد و شکست خورد. پس از شکست، نذر نمود که چنانچه عضدالدوله او را ببخشاید رواقی در نجف و در مرقد امام علی (علیه‌السّلام) بنا کند، چون عضدالدوله او را عفو نمود به نذر خویش عمل کرد. در سال‌های بعد، بر اثر تغییر بنای حرم، این مکان از رواق بودن خارج و به مسجد عمران بن شاهین مشهور شد و حال آنکه بنای آن به نیت مسجد نبوده بلکه به‌عنوان رواقی در ساختمان حرم مطهر ایجاد گردید و لذا بزرگانی چون سید محمدکاظم یزدی صاحب «عروه‌الوثقی»، علامه سید محمد کاظم مقدس و شیخ محمد باقر قمی و برخی دیگر از علما در آن به خاک سپرده شده‌اند.

"""مسجدصفه‌الصفا""" از مساجد قدیمی نجف است که در محله «شیلان» قرار دارد و تاریخ بنای آن به قرن هشتم هجری می‌رسد. این مسجد در منتهی الیه غرب شهر واقع شده است. صافی صفا مسجدى است كه گفته مى شود امیرمؤمنان (علیه‌السّلام) در آن جا نماز گزارده و در گوشه‌اى از آن مدفن یكى از یاران حضرت قرار دارد. این مسجد در جوار مقام امام سجاد (علیه‌السّلام) واقع شده و هم چنان پا برجاست.

"""مسجدالخضراء""" مسجدالخضراء از مساجد قدیمی شهر است و در شرق صحن واقع شده است و حوزه درس و بحث آیت اللَّه خویی بوده است. این مسجد سابقه طولانی دارد و به علی بن مظفر منسوب است. این مسجد در سال ۱۳۸۰ق توسط حاج شیخ احمد انصاری قمی بازسازی شد.

"""مسجد شیخ طوسی""" این مسجد ابتدا منزل مسکونی شیخ طوسی بود. او وصیت کرد که پس از مرگش او را در آن جا به خاک بسپارند و محل آن را به مسجد تبدیل کنند. این مسجد، که امروزه در نجف مشهور و معروف است، در محله «المشراق» شمال صحن قرار دارد. یادگاری گرانقدر از فرزانه نامدار جهان اسلام، شیخ طوسی است این مسجد هنگام مهاجرت شیخ از بغداد به نجف، منزل و محل سکونت آن بزرگوار بود که جلسات درس و مذاکرات علمی شیخ طوسی در آن برپا می‌گشت، این منزل پس از وفات شیخ طوسی طبق وصیت او به مسجد تبدیل گشت. مسجد شیخ طوسی امروزه یکی از مشهورترین مساجد نجف می‌باشد که در محله مشراق قرار دارد و از ابتدای بنا تا حال حاضر دو بار ساختمان آن مورد مرمّت و تعمیرات اساسی قرار گرفته است.

"""مسجد شیخ انصاری""" این مسجد با بنایی باشکوه و مستحکم در محله «حویش» قرار دارد و با مساعدت و نظارت شیخ مرتضی انصاری ساخته شده است. بزرگان و عالمان حوزه علمیه نجف برخی از کلاس‌های درس خود را در این مسجد برگزار می‌کنند. سید محمد کاظم طباطبایی، از عالمان عصر قاجار، و امام خمینی (رحمهالله) از جمله کسانی بودند که در این مسجد تدریس می‌کردند.

"""مسجد هندی"" از بزرگ‌ترین مسجدهای نجف است که نمازگزاران بسیار زیادی دارد. مسجد هندی در ۱۳۲۳ق تجدید بنا شد و بنای بسیار محکم و استوار دارد. هر ساله مراسم عزاداری‌های محرم در آن برپا می‌شود. علامه سید محسن حکیم در عصر حاضر ساختمان آن را توسعه داده است. پس از حرم مطهر مهم‌ترین و اساسی‌ترین مکان نجف می‌باشد که در ایام اعتکاف، معتکفین در آن اقامت می‌کنند. هیچ یک از ساختمان‌های مساجد نجف به استحکام و زیبایی بنای مسجد هندی نیستند مراسم عزاداری امام حسین و ائمه (علیهم‌السلام) و نیز مجالس بزرگداشت علما و بزرگان در آن بر پا می‌گردد.

"""مسجد شیخ طریحی""" این مسجد از مساجد بزرگ و مشهور نجف است که به محقق کرکی از عالمان عصر صفوی، منسوب است. در سال ۱۳۷۶ ه. ق. مورد تعمیر و بازسازی قرار گرفت.

"""مسجد شیخ شوشتری""" در محله مشراق قرار دارد و واعظ مشهور شیخ جعفر شوشتری سال‌ها در آن به موعظه و ایراد سخن اشتغال داشت.

"""مسجد میرزای شیرازی""" از مساجدی است که در بیشتر اوقات مملوّ از نمازگزاران می‌باشد. دیگر مسجدهای معروف نجف عبارت است: مسجد آل کاشف‌الغطاء، مسجد جواهری، مسجد الرأس، مسجد حیدری.

قبرستان وادی السلام

این قبرستان یكى از مقدس‌ترین گورستان‌هاى مسلمانان و شیعیان است و در روایات آمده: «هر مؤمنى در شرق یا غرب جهان دیده از جهان برگیرد به روح او ندا مى رسد كه به وادى السلام ملحق شو.» و بدین منظور فرشته‌اى است به نام «ملک نقاله» كه ارواح مؤمنان را از سرتاسر جهان به این گورستان مى آورد.

این قبرستان در شمال شهر نجف واقع شده، ۲۰ هزار متر مربع مساحت دارد و قدمت تاریخی آن بیش از هزار سال می‌باشد و شیعیان بسیاری از نقاط مختلف، در آن به خاک سپرده شده‌اند. عده زیادی قبل از مرگ وصیت می‌کنند آنان را به نجف برده و در قبرستان وادی‌السلام دفن کنند. از مهم‌ترین وجوه اهمیت این قبرستان، همجواری آن با مرقد امام علی است. در منابع شیعه از قبرستان وادی السلام بسیار سخن آمده و فضائل دیگری برای آن برشمرده شده است. گویا قدیم‌ترین روایتی که دراین‌باره در منابع معتبر شیعی نقل شده، روایت کلینی (متوفای ۳۲۸ق.) است که به امام علی (علیه‌السّلام) رسیده و منابع بعدی نیز آن را بسیار نقل کرده‌اند. در این روایت، امام علی (علیه‌السّلام) همراه یکی از اصحاب خویش، به وادی السلام می‌رود و در آنجا می‌فرماید: «... مَا مِنْ مُؤْمِنٍ یمُوتُ فِی بُقْعَهٍ مِنْ بِقَاعِ الْأَرْضِ إِلَّا قِیلَ لِرُوحِهِ الْحَقِی بِوَادِی السَّلَامِ وَ إِنَّهَا لَبُقْعَهٌ مِنْ جَنَّهِ عَدْنٍ؛ هیچ مومنی در جایی از زمین نمیرد مگر آن که به روح او فرمان دهند که به وادی السلام آید. اینجا، نقطه‌ای از بهشت است. ‌» •مجلسی دوم روایتی نقل کرده که بنابر آن، پیامبر (صل الله عليه وسلم) در شبِ معراج همراه جبرئیل به کوفه و وادی السلام رفته و در آنجا نماز گزارده است. بنابر‌این نقل، وادی السلام نمازگاه حضرت آدم و پیامبران بوده است.

هم‌چنین روایت است که این مکان، نخستین جایی در زمین بوده که خدا را در آن عبادت کرده‌اند.

جمعیت

بر طبق آمار سال ۲۰۱۷م، جمعیت استان نجف یک و نیم میلیون نفر بود که در این میان، حدود ۸۰۰ هزار نفر ساکن شهر نجف بوده‌اند. به خاطر وجود حرم امام علی (علیه‌السّلام) در این شهر، تقریباً تمام جمعیت نجف مسلمان و شیعه هستند. بعضی از ساکنان نجف منسوب به طایفه‌های بادیه‌نشین حجاز و بعضی دیگر منسوب به عشیره‌های عراقی هستند.

بر طبق آمار، روزانه ۵۰ هزار نفر زائر در روزهای معمولی از نجف بازدید می‌کنند که این آمار در مناسبت‌های خاص تا یک میلیون و پانصد هزار نفر افزایش می‌یابد. مهاجران زیادی از نقاط مختلف جهان به نجف مهاجرت می‌کنند. از آنجا که امروزه نجف به عنوان یک شهر مذهبی شناخته می‌شود، این شهر فاقد سالن تئاتر و سینما است.

محله‌های قدیمی

نجف قدیم این طور بود که وقتی عابری از کوچه‌های تنگ و تو در تو به سمت حرم حرکت می‌کرد، از بالای بام خانه‌ها گنبد و گلدسته‌ها را می‌دید و پس از دقایقی به ناگاه خود را در برابر مرقد منور أمیرمؤمنان (علیه‌السّلام) می‌یافت و عظمت و ابّهت این مکان مقدّس تمام وجود انسان را می‌گرفت و حسّی معنوی به او می‌داد. از درب حرم که وارد می‌شدی، گویی دریچه قلبت را به بهشت گشوده ای. در بافت قدیم، تمام کوچه‌ها به حرم مطهر می‌رسید و اگر زائری یا مسافری راهش را گُم می‌کرد، از هر کجای شهر که بود، با ادامه حرکت به حرم علوی می‌رسید.

شهر قدیم یا كهنه به چهار محله تقسیم می‌شود:

1. مشراق
2. براق
3. عماره
4. حویش. شهر جدید در حدود سه دهه اخیر ساخته شده و از لحاظ شهرسازی نسبتاً خوب و زیبا با خیابان‌ها و كوچه‌های وسیع و صاف و فضاهای سبز فراوان است.

جستارهای وابسته

• علی بن ابی‌طالب
• کوفه
• کربلا