افزودن پیوند

    مسجد: تفاوت میان نسخه‌ها

    از ویکی‌وحدت
    بدون خلاصۀ ویرایش
    بدون خلاصۀ ویرایش
     
    (۱۹۱ نسخهٔ میانی ویرایش شده توسط ۵ کاربر نشان داده نشد)
    خط ۱: خط ۱:
    <div class="wikiInfo">[[پرونده:مسجد جمکران(۴).jpg|جایگزین=مسجد|بندانگشتی|مسجد]]
    [[پرونده:مسجد.jpg|بی‌قاب|چپ]]
    {| class="wikitable aboutAuthorTable" style="text-align:Right" |+ |
    '''مسجد''' نیایش‌گاه و محل گردهمایی [[مسلمان|مسلمانان]] است. [[کعبه]] طبق آیات [[قرآن]] نخستین [[مسجد]] روی زمین است. [[مسجد النبى|مسجدالنبی]] با ورود [[محمد بن عبد‌الله (خاتم الانبیا)|محمد]]، پیامبر اسلام به [[مدینه]] در [[عربستان سعودی]] پایه‌گذاری شد.
    !نام مسجد
    پذیرش این مسئله که وجود مساجد گنبدها مناره‌ها در بافت یک شهر نمی‌تواند به معنای اسلامی ‌بودن آن شهر باشد این امر را بدیهی می‌سازد که باید در عناصر و مؤلفه‌های دیگری که نه تنها کالبد بلکه روح و هویت شهرها را می‌سازند به دنبال نشانه‌هایی از زیست مسلمانان و الگوهای یک شهر اسلامی ‌بود.
    !
    |-
    |نام رسمی
    |مسجد
    |-
    |سال تأسیس
    |
    |-
    |محل عبادت
    |مسلمانان
    |-
    |}
    </div>
    مسجد نیایشگاه و محل گردهمایی مسلمانان است. کعبه طبق آیات قرآن نخستین [[مسجد]] روی زمین است. [[مسجد النبی]] با ورود محمد، پیامبر اسلام به مدینه در عربستان سعودی پایه‌گذاری شد.
    پذیرش این مسئله که وجود مساجد گنبدها مناره‌ها در بافت یک شهر نمی‌تواند به معنای اسلامی بودن آن شهر باشد این امر را بدیهی می‌سازد که باید در عناصر و مؤلفه‌های دیگری که نه تنها کالبد بلکه روح و هویت شهرها را می‌سازند به دنبال نشانه‌هایی از زیست مسلمانان و الگوهای یک شهر اسلامی بود.


    =معنای لغوی مسجد=
    == معنای لغوی مسجد ==
    مسجد در لغت به معنای محل سجده، برگرفته از سجود به معنای به خاک افتادن و خضوع و کرنش کردن است. در سایر ادیان، تنها در اماکن خاصی در برابر خداوند سجده می‌کنند و نماز می‌خوانند؛ اما از منظر اسلام، زمین پاک بوده و سجده‌گاه و مسجد است چنانچه بر اساس روایت رسول خدا صلی الله علیه و آله مسجد بر سراسر زمین اطلاق می گردد و این از اختصاصات امت اسلامی است.
    [[مسجد]] در لغت به معنای محل [[سجده]]، برگرفته از سجود به معنای به خاک افتادن و خضوع و کرنش کردن است. در سایر ادیان، تنها در اماکن خاصی در برابر [[خدا|خداوند]] سجده می‌کنند و [[نماز]] می‌خوانند؛ اما از منظر [[اسلام]]، زمین پاک بوده و سجده‌گاه و مسجد است چنانچه بر اساس روایت [[محمد بن عبد‌الله (خاتم الانبیا)|رسول خدا(صلی الله علیه و آله)]] مسجد بر سراسر زمین اطلاق می‌گردد و این از اختصاصات [[امت اسلامی]] ‌است.
    اما در اصطلاح، مسجد به محل ویژه ای اطلاق می‌شود که برای عبادت و خضوع در برابر حق تعالی وقف گردیده است.
    مسجد. [ م َ ج َ ] (ع اِ) پیشانی . (منتهی الارب ). پیشانی شخص که اثر سجده بر آن بماند. (از اقرب الموارد). در لغت به معنی سجده گاه ، و در اصطلاح علما، موضع سجود را گویند هر جا که باشد. (از کشاف اصطلاحات الفنون ). هر یک از هفت جای مرد که گاه سجده بر زمین رسد. آنجا که بر زمین نشیند در سجود از پیشانی و نوک پا و زانو و کف دست . آنجای که بر زمین رسد از پیشانی گاه سجود. آنجا که بر زمین رسد از اندام آدمی گاه سجده و آن هفت است . ج ، مَساجِد. (اقرب الموارد). رجوع به مساجد و مساجد سبعة شود. || نماز. (منتهی الارب ) (آنندراج ). || مزگت و مَسجِد. (از اقرب الموارد). رجوع به مسجِد شود.<ref>www.vajehyab.com</ref>


    =کارکرد مسجد=
    اما در اصطلاح، مسجد به محل ویژه‌ای اطلاق می‌شود که برای [[عبادت]] و خضوع در برابر حق تعالی [[وقف]] گردیده است.
    مسجد <ref>[م َ ج َ] (ع اِ) پیشانی منتهی الارب</ref>. پیشانی شخص که اثر سجده بر آن بماند<ref>از اقرب الموارد</ref>. در لغت به معنی سجده گاه، و در اصطلاح علما، موضع سجود را گویند هر جا که باشد<ref>از کشاف اصطلاحات الفنون</ref>. هر یک از هفت جای مرد که گاه سجده بر زمین رسد. آنجا که بر زمین نشیند در سجود از پیشانی و نوک پا و زانو و کف دست. آنجای که بر زمین رسد از پیشانی‌گاه سجود. آنجا که بر زمین رسد از اندام آدمی‌گاه سجده و آن هفت است<ref>ج، مَساجِد (اقرب المواردwww.vajehyab.co</ref>.


    اگر چه هدف اصلی بنای مسجد، ایجاد مکان خاصی برای عبادت و راز نیاز با خداوند متعال است و علت نامگذاری آن به مسجد، از آن روست که جایگاه سجده و تواضع در پیشگاه خداوند متعال است؛ اما نباید از جنبه های دیگر مسجد غافل گردید.
    == کارکرد مسجد ==
    اگر چه هدف اصلی بنای مسجد، ایجاد مکان خاصی برای عبادت و راز نیاز با خداوند متعال است و علت نام‌گذاری آن به مسجد، از آن روست که جایگاه سجده و تواضع در پیشگاه خداوند متعال است؛ اما نباید از جنبه‌های دیگر مسجد غافل گردید.
    با نگاهی گذرا به تاریخ صدر اسلام و پس از آن، درمی‌یابیم که مسجد از آغاز پیدایش تاکنون به عنوان مرکز مهمی‌برای انجام [[رسالت انبیاء|رسالت]] [[محمد بن عبد‌الله (خاتم الانبیا)|رسول خدا(صلی الله علیه و آله)]]، منشأ تحولات و خدمات و پایگاهی برای ابلاغ پیام‌های الهی به شمار می‌رفته است. در حال حاضر نیز مساجد در زمینه‌های مختلف دارای فعالیت‌های گسترده می‌باشد و هر قدر این فعالیت‌ها و کارکردها از تنوع بیش‌تری برخوردار باشد مسلماً از جذابیت و اقبال بیش‌تری برخوردار شده و مورد استقبال گسترده‌تری از سوی تمامی‌اقشار جامعه، به ویژه قشر جوان قرار خواهد گرفت که نتیجه آن افزایش اعتقادات مذهبی و دین‌باوری در سطح جامعه می‌باشد.


    با نگاهی گذرا به تاریخ صدر اسلام و پس از آن، درمی یابیم که مسجد از آغاز پیدایش تاکنون به عنوان مرکز مهمی برای انجام رسالت رسول خدا(ص)، منشأ تحولات و خدمات، و پایگاهی برای ابلاغ پیامهای الهی به شمار می رفته است. در حال حاضر نیز مساجد در زمینه های مختلف دارای فعالیتهای گسترده می باشد و هر قدر این فعالیتها و کارکردها از تنوع بیش تری برخوردار باشد مسلماً از جذابیت و اقبال بیش تری برخوردار شده و مورد استقبال گسترده تری از سوی تمامی اقشار جامعه، به ویژه قشر جوان قرار خواهد گرفت که نتیجة آن افزایش اعتقادات مذهبی و دین باوری در سطح جامعه می باشد.
    گرچه پرداختن به تمام کارکردهای مسجد از صدر اسلام تاکنون در این نوشتار نمی‌گنجد؛ اما معرفی برخی از کارکردهایی که هم اینک در بسیاری از مساجد قابل اجرا است، خالی از فایده نخواهد بود.


    گرچه پرداختن به تمام کارکردهای مسجد از صدر اسلام تاکنون در این نوشتار نمی گنجد؛ اما معرفی برخی از کارکردهایی که هم اینک در بسیاری از مساجد قابل اجرا است، خالی از فایده نخواهد بود:
    === آموزشی ===
    1. آموزشی
    روزگاری مسجد، یگانه پایگاه مهم آموزشی در [[کشورهای اسلامی|کشورهای اسلامی]]  ‌بوده است. متأسفانه مسئله آموزش در مساجد کم رنگ شده و مناسب است با برنامه‌ریزی و متناسب با امکانات موجود و استفاده از کارشناسان، برنامه‌هایی از قبیل: آموزش احکام و [[قرآن]]، مخصوصا برای بانوان و نوجوانان و پاسخ به سؤالات و... برگزار گردد. جایگاه جلسات علمی‌و آموزشی در مسجد از نگاه [[محمد بن عبد‌الله (خاتم الانبیا)|پیامبر اکرم(صلی الله علیه و آله)]] به مراتب والاتر و ارجمندتر از جلسات دعا است؛ چنان که در روایت است که روزی رسول خدا (صلی الله علیه و آله) به مسجد وارد شدند.  


    روزگاری مسجد، یگانه پایگاه مهم آموزشی در کشورهای اسلامی بوده است. متأسفانه مسئله آموزش در مساجد کم رنگ شده و مناسب است با برنامه ریزی و متناسب با امکانات موجود و استفاده از کارشناسان، برنامه هایی از قبیل: آموزش احکام و قرآن، مخصوصا برای بانوان و نوجوانان و پاسخ به سؤالات و... برگزار گردد.
    در مسجد، دو مجلس جداگانه برپا بود. گروهی در حال یاد دادن و فراگرفتن دانش بودند و جمعی نیز به دعا و راز و نیاز با خداوند مشغول. پیامبر (صلی الله علیه و آله) فرمود: هر دو گروه به سوی نیکی گام برمی‌دارند؛ دسته‌ای خدا را می‌خوانند و گروهی نیز آموزش می‌بینند و نادانان را تعلیم می‌دهند؛ ولی این گروه (تعلیم و تعلم) کار برتری انجام می‌دهد. من نیز به منظور آموزش دادن مردم مبعوث شده ام. آنگاه پیامبر (صلی الله علیه و آله) در میان گروهی که سرگرم آموزش بودند، نشست<ref>خَرَجَ (صلّی الله علیه و آله) فَإِذًا فِی الْمَسْجِدِ مَجْلِسَانِ مَجْلِسٌ یَتَفَقَّهُونَ وَ مَجْلِسٌ یَدْعُونَ اللَّهَ وَ یَسْأَلُونَهُ فَقَالَ کِلَا الْمَجْلِسَیْنِ إِلَی خَیْرٍ أَمَّا هَؤُلَاءِ فَیَدْعُونَ اللَّهَ وَ أَمَّا هَؤُلَاءِ فَیَتَعَلَّمُونَ وَ یُفَقِّهُونَ الْجَاهِلَ هَؤُلَاءِ أَفْضَلُ بِالتَّعْلِیمِ أُرْسِلْتُ ثُمَّ قَعَدَ مَعَهُمْ (بحارالانوار، علامه مجلسی، مؤسسة الوفاء، بیروت، 1404 ه‍ق، ج 1، ص 206)</ref>.


    جایگاه جلسات علمی و آموزشی در مسجد از نگاه پیامبر اکرم(ص) به مراتب والاتر و ارجمندتر از جلسات دعا است؛ چنانکه در روایت است که روزی رسول خدا(ص) به مسجد وارد شدند. در مسجد، دو مجلس جداگانه برپا بود. گروهی در حال یاد دادن و فراگرفتن دانش بودند و جمعی نیز به دعا و راز و نیاز با خداوند مشغول. پیامبر(ص) فرمود: هر دو گروه به سوی نیکی گام برمی دارند؛ دسته ای خدا را می خوانند و گروهی نیز آموزش می بینند و نادانان را تعلیم می دهند؛ ولی این گروه (تعلیم و تعلم) کار برتری انجام می دهد. من نیز به منظور آموزش دادن مردم مبعوث شده ام. آنگاه پیامبر(ص) در میان گروهی که سرگرم آموزش بودند، نشست.[1]
    البته توجه به این نکته لازم است که در مسجد هر آموزشی توصیه نمی‌شود؛ چنانکه [[موسی بن جعفر (کاظم)|امام کاظم (‌علیه‌السلام)]] می‌فرماید: رسول خدا (صلی الله علیه و آله) وارد مسجد شدند و متوجه گردیدند که گروهی اطراف مردی حلقه زده‌اند، پرسیدند: این مرد کیست؟ گفتند: علامه است. فرمود: علامه چیست؟ گفتند: آگاه‌ترین مردم نسبت به اصل و نژاد عرب، سرگذشت آنان، روزگار [[جاهلیت]] و اشعار عربی. پیامبر(صلی الله علیه و آله) فرمود: «ذَاکَ عِلْمٌ لَا یَضُرُّ مَنْ جَهِلَهُ وَ لَا یَنْفَعُ مَنْ عَلِمَهُ ثُمَّ قَالَ النَّبِیُّ (صلّی الله علیه و آله) إِنَّمَا الْعِلْمُ ثَلَاثَهٌ آیَهٌ مُحْکَمَهٌ أَوْ فَرِیضَهٌ عَادِلَهٌ أَوْ سُنَّهٌ قَائِمَهٌ وَ مَا خَلَاهُنَّ فَهُوَ فَضْلٌ<ref>لکافی، ثقة الاسلام کلینی، دار الکتب الاسلامیه، تهران، ج 1، ص 32</ref>؛ این دانشی است که هر که نداند، زیانی برایش ندارد و هر که فراگیرد، نفعی برایش نبخشد، سپس پیامبر خدا (صلی الله علیه و آله) فرمود: همانا علم سه چیز است: آیه محکمه (اصول اعتقادی)، فریضه عادله (علم اخلاق) و سنت قائمه (مسائل فقهی و دیگر علوم مورد نیاز جامعه)، غیر از این‌ها فضل است.» یعنی فراگرفتنش خوب است؛ ولی اگر کسی نداند عیبی بر او نیست.


    البته توجه به این نکته لازم است که در مسجد هر آموزشی توصیه نمی شود؛ چنانکه امام کاظم(ع) می فرماید: رسول خدا(ص) وارد مسجد شدند و متوجه گردیدند که گروهی اطراف مردی حلقه زده اند، پرسیدند: این مرد کیست؟ گفتند: علامه است. فرمود: علامه چیست؟ گفتند: آگاه ترین مردم نسبت به اصل و نژاد عرب، سرگذشت آنان، روزگار جاهلیت و اشعار عربی. پیامبر(ص) فرمود: «ذَاکَ عِلْمٌ لَا یَضُرُّ مَنْ جَهِلَهُ وَ لَا یَنْفَعُ مَنْ عَلِمَهُ ثُمَّ قَالَ النَّبِیُّ 9 إِنَّمَا الْعِلْمُ ثَلَاثَةٌ آیَةٌ مُحْکَمَةٌ أَوْ فَرِیضَةٌ عَادِلَةٌ أَوْ سُنَّةٌ قَائِمَةٌ وَ مَا خَلَاهُنَّ فَهُوَ فَضْلٌ؛[2] این دانشی است که هر که نداند، زیانی برایش ندارد و هر که فراگیرد، نفعی برایش نبخشد، سپس پیامبر خدا (ص) فرمود: همانا علم سه چیز است: آیة محکمه (اصول اعتقادی)، فریضة عادله (علم اخلاق) و سنت قائمه (مسائل فقهی و دیگر علوم مورد نیاز جامعه)، غیر از اینها فضل است.» یعنی فراگرفتنش خوب است؛ ولی اگر کسی نداند عیبی بر او نیست.
    === فرهنگی ===
    2. فرهنگی
    پس از نقش عبادی و آموزشی، نقش فرهنگی در بین دیگر نقش‌ها و کارکردهای مسجد، دارای بیش‌ترین اهمیت می‌باشد. پیامبر اسلام (صلی الله علیه و آله) محیط مسجد را کاملاً فرهنگی می‌دانستند، تا جایی که در حضور آن حضرت و با اجازه ایشان برخی مسابقات برگزار می‌شد و حضرت ضمن ابراز خرسندی از این کار، با حوصله و بردباری کامل از چنین مسایلی استقبال می‌کردند<ref><br>
    آیین مسجد، محمد علی موظف رستمی، گویه، اول، تهران، 1381، ج 2، ص 27 28</ref>. گرچه امروزه مراکز آموزشی و فرهنگی گسترش یافته است؛ اما نباید از این کارکرد مهم مسجد و بارور نمودن فرهنگی آن غافل شد. برگزاری جلسات شبی با قرآن، مسابقات، کتابخوانی و... از جمله برنامه‌هایی هستند که می‌توان با حمایت مسئولین منطقه به اجرا درآورد. هم‌چنین حضور [[امام جماعت]] مدتی قبل و بعد از نماز در مسجد برای پرسش و پاسخ، مشاوره و... شرایطی ویژه جهت رشد فرهنگی مردم را به وجود می‌آورد.


    پس از نقش عبادی و آموزشی، نقش فرهنگی در بین دیگر نقشها و کارکردهای مسجد، دارای بیش ترین اهمیت می باشد. پیامبر اسلام(ص) محیط مسجد را کاملاً فرهنگی می دانستند، تا جایی که در حضور آن حضرت و با اجازة ایشان برخی مسابقات برگزار می شد و حضرت ضمن ابراز خرسندی از این کار، با حوصله و بردباری کامل از چنین مسایلی استقبال می کردند.[3] گرچه امروزه مراکز آموزشی و فرهنگی گسترش یافته است؛ اما نباید از این کارکرد مهم مسجد و بارور نمودن فرهنگی آن غافل شد. برگزاری جلسات شبی با قرآن، مسابقات، کتابخوانی و... از جمله برنامه هایی هستند که می توان با حمایت مسئولین منطقه به اجرا درآورد. همچنین حضور امام جماعت مدتی قبل و بعد از نماز در مسجد برای پرسش و پاسخ، مشاوره و... شرایطی ویژه جهت رشد فرهنگی مردم را به وجود می آورد.
    === تبلیغی ===
    3. تبلیغی
    هدف از تبلیغ، رشد و افزایش معرفت دینی مردم و آشنا کردن آنان برای ادای وظایف دینی و اسلامی ‌می‌باشد. با رجوع به سیره تبلیغی رسول خدا (صلی الله علیه و آله) مشخص می‌شود.
    # مراکز تبلیغاتی موقت: این مراکز مربوط به زمان یا مکان‌هایی است که مسجدی وجود نداشت و حضرت از خانه بعضی [[صحابه|اصحاب]] برای اقامه نماز و تبلیغ [[دین]] استفاده می‌نمود.
    # مراکز تبلیغاتی سیار: نظر به پراکندگی قبایل عرب، حضرت مجبور بودند شخصاً به اماکن مختلف سفر کرده و از نزدیک، پیام خویش را به مردم آن مناطق برسانند. هم اینک برخی از روستاها و نیز قبایل عشایری کشورمان از نعمت روحانی محرومند و مناسب است که روحانیونِ نزدیک به این مناطق با هماهنگی برخی ادارات یا افراد متدین، وسیله نقلیه‌ای تهیه و به این مناطق سرکشی نمایند.


    هدف از تبلیغ، رشد و افزایش معرفت دینی مردم و آشنا کردن آنان برای ادای وظایف دینی و اسلامی می باشد. با رجوع به سیرة تبلیغی رسول خدا(ص) مشخص می شود که ایشان سه نوع مرکز تبلیغی داشته اند:
    === مراکز تبلیغی اصلی و ثابت ===
    الف. مراکز تبلیغاتی موقت:
    شاید هیچ پایگاهی به اندازه «مساجد» در تبلیغ اسلامی ‌ایفای نقش نکرده باشد؛ از زمان رسول خدا (صلی الله علیه و آله) تاکنون [[اذان]]، [[نماز]]، وعظ و خطابه از مهم‌ترین برنامه‌های مساجد بوده و می‌باشد.
    اما باید توجه داشت که در زمان کنونی وعظ و سخنرانی‌های طولانی علاوه بر اینکه موجب خروج بسیاری افراد از مسجد می‌شود، نتیجه‌ای در پی نخواهد داشت، از اینرو به نظر می‌رسد باید سخنرانی‌ها مخصوصاً سخنرانی‌های هفتگی و مستمر بسیار کوتاه و حتی المقدور به صورت پرسش و پاسخ صورت پذیرد.


    این مراکز مربوط به زمان یا مکانهایی است که مسجدی وجود نداشت و حضرت از خانة بعضی اصحاب برای اقامة نماز و تبلیغ دین استفاده می نمود.
    در سیره پیامبر اسلام(صلی الله علیه و آله) می‌بینیم که آن حضرت برای جلوگیری از خستگی شنوندگان فقط برخی از روزها موعظه می‌فرمود؛ عبدالله بن مسعود می‌گوید: «کَانَ النَّبِیُ یَتَخَوَّلُنَا بِالْمَوْعِظَهِ فِی الْاَیَّامِ کِرَاهَهَ السَّامَهِ عَلَیْنَا<ref>رواه البخاری فی کتاب العلم، باب: ما کان النبی(صلّی الله علیه و آله) یَتَخَوَّلَهُمْ بِالْمَوْعِظَةِ وَ الْعِلْمِ</ref>؛ رسول خدا (صلی الله علیه و آله) از آن رو که مبادا ما (شنوندگان) خسته و ملول شویم، برخی از روزها ما را موعظه می‌فرمودند.»
    ب. مراکز تبلیغاتی سیار:


    نظر به پراکندگی قبایل عرب، حضرت مجبور بودند شخصاً به اماکن مختلف سفر کرده و از نزدیک، پیام خویش را به مردم آن مناطق برسانند. هم اینک برخی از روستاها و نیز قبایل عشایری کشورمان از نعمت روحانی محرومند و مناسب است که روحانیونِ نزدیک به این مناطق با هماهنگی برخی ادارات یا افراد متدین، وسیلة نقلیه ای تهیه و به این مناطق سرکشی نمایند.
    همچنین آن حضرت دیگران را نیز به آسان گرفتن در تبلیغ سفارش می‌نمودند: «یَسِّرُوا وَ لاَ تُعَسِّرُوا وَ بَشِّرُوا وَ لاَ تُنَفِّرُوا؛<ref>رواه البخاری فی کتاب العلم، باب: ما کان النبی(صلّی الله علیه و آله) یَتَخَوَّلَهُمْ بِالْمَوْعِظَةِ وَ الْعِلْمِ</ref> آسان بگیرید، سخت‌گیر مباشید، بشارت بدهید و مردم را گریزان نسازید.»
    ج. مراکز تبلیغی اصلی و ثابت:
    تردیدی نیست که کار تبلیغی در مسجد سرشار از مایه‌های معنوی و روحانی است. آموزه‌های الهی کسانی را که اندک زمینه‌ای برای هدایت دارند، شیفته و شیدای اسلام می‌نماید. به عنوان نمونه: یکی از دوستان که جزء مبلغین بسیار موفق اوائل انقلاب است، جوانان بسیاری را از طریق مسجد، جذب حوزه علمیه نموده است که بسیاری از آنها به عنوان امام جمعه، مدیر فرهنگی و حوزوی و... مشغول فعالیت می‌باشند که همگی مرهون جذب جوانان به مسجد است.


    شاید هیچ پایگاهی به اندازة «مساجد» در تبلیغ اسلامی ایفای نقش نکرده باشد؛ از زمان رسول خدا(ص) تاکنون اذان، نماز، وعظ و خطابه از مهم ترین برنامه های مساجد بوده و می باشد.
    این جا لازم است به یک موضوع بسیار مهم در تبلیغات مسجد اشاره کنیم و آن تبلیغ مکارم اخلاق است.
    در طول تاریخ کلاس‌های ویژه اخلاق [فردی، اجتماعی، خانواده و...] در اوقات تعطیل و فراغت عمومی‌توسط علمای گذشته در مساجد برگزار می‌شده است. هم اکنون نیز چنین برنامه‌ای در برخی شهرهای بزرگ همچون: [[قم]]، [[اصفهان]] و [[مشهد]]، توسط علما و در برخی شهرهای کوچک‌تر با استفاده از اساتید وروحانیون مجرب و متخلّق به اخلاق که گرایش عمومی‌مردم به آنان بیش‌تر است برگزار و مورد استقبال قرار گرفته است.<br>
    مناسب است چنین برنامه‌ای متناسب با استقبال مردم در ضمن برنامه‌های مسجد، هفته‌ای یا ماهی یک‌بار انجام پذیرد. همچنین بیان [[حدیث|احادیث]] و نکات اخلاقی «یک دقیقه ای» از [[ائمه |ائمه هدی (‌علیه‌السلام)]] و زندگانی بزرگان دین، بین دو نماز مغرب و عشا بسیار اثرگذار و جذاب می‌باشد.


    اما باید توجه داشت که در زمان کنونی وعظ و سخنرانیهای طولانی علاوه بر اینکه موجب خروج بسیاری افراد از مسجد می شود، نتیجه ای در پی نخواهد داشت، از اینرو به نظر می رسد باید سخنرانیها مخصوصاً سخنرانیهای هفتگی و مستمر بسیار کوتاه و حتی المقدور به صورت پرسش و پاسخ صورت پذیرد.
    === اجتماعی ===
    اساس [[دین]] [[اسلام]] بر اجتماعی بودن قرار گرفته است تا انسان را از زندگی فردی و عزلت برهاند. به همین جهت می‌بینیم اسلام عزلت و تنهایی همراه با راز و نیاز [[اعتکاف]] را نیز در میان جمع، آن هم در [[مسجد جامع]] مورد سفارش قرار می‌دهد.
    اصولاً یکی از علل تأکیدات پیامبر اسلام (صلی الله علیه و آله) و [[ائمه|ائمه معصومین]]: بر حضور در [[نماز جماعت]] به صورت صفوف فشرده و منسجم، ایجاد روحیه تعاون در میان نمازگزاران و افزایش بُعد اجتماعی مسلمانان در کنار انجام اعمال عبادی آنان می‌باشد. <br>
    و این حضور می‌تواند از هرج و مرج و عنان گسیختگی که جامعه به مرورِ زمان دچار آن می‌شود، جلوگیری کند و تشکیل این اجتماعات در مکان مقدس مسجد، باعث می‌شود تا مؤمنین تحت توجه و ارشاد عالمان و مبلغان دینی قرار گیرند<ref>آیین مسجد، محمد علی موظف رستمی، ج 2، ص 63</ref>.
    از سوی دیگر، با نمایش همبستگی و پیوستگی مسلمانان در مسجد، همدلی و همراهی آنان همه روزه اعلام می‌گردد. همچنین مسجد عامل مهمی‌برای آشنایی با مؤمنین و اطلاع از حال یکدیگر و کمک در وقت نیاز و دعا در وقت گرفتاری یکدیگر می‌باشد. <br>
    همچنین مسجد پایگاهی نیرومند در جهت انفاق و خیرات در راه خدا و برطرف کردن نیاز نیازمندان و مرکز مبارزه با ظلم حاکمان جور و انسجام نیرو و امکانات به منظور تداوم مبارزات و حفظ دستاوردها و پیروزی‌ها به شمار می‌رفته و می‌رود. <br>
    امام رضا (‌علیه‌السلام) می‌فرماید: «إِنَّمَا جُعِلَتِ الْجَمَاعَهُ لِئَلَّا یَکُونَ الْإِخْلَاصُ وَ التَّوْحِیدُ وَ الْإِسْلَامُ وَ الْعِبَادَهُ لِلَّهِ إِلَّا ظَاهِراً مَکْشُوفاً مَشْهُوداً لِأَنَّ فِی إِظْهَارِهِ حُجَّهً عَلَی أَهْلِ الشَّرْقِ وَ الْغَرْبِ لِلَّهِ وَحْدَهُ وَ لِیَکُونَ الْمُنَافِقُ وَ الْمُسْتَخِفُّ مُؤَدِّیاً لِمَا أَقَرَّ بِهِ یُظْهِرُ الْإِسْلَامَ وَ الْمُرَاقَبَهَ وَ لِیَکُونَ شَهَادَاتُ النَّاسِ بِالْإِسْلَامِ بَعْضِهِمْ لِبَعْضٍ جَائِزَهً مُمْکِنَهً مَعَ مَا فِیهِ مِنَ الْمُسَاعَدَهِ عَلَی الْبِرِّ وَ التَّقْوَی وَ الزَّجْرِ عَنْ کَثِیرٍ مِنْ مَعَاصِی اللَّهِ عَزَّ وَ جَل؛<ref>وسائل الشیعه، شیخ حر عاملی، مؤسسه آل البیت:، قم 1409 ق، ج 8، ص 287</ref> [[نماز جماعت]] بدان جهت مقرر شده است تا اخلاص، توحید، اسلام و پرستش خدا همگی ظاهر، آشکار و مشهود باشند؛ زیرا در آشکار کردن این امور، حجت خدای یگانه بر اهل خاور و باختر موجود می‌باشد. <br>
    همچنین [به خاطر آن باید احکام اسلام آشکارا عملی گردد و بر انجام آن مراقبت کنند] تا منافق و سست دین نیز آنچه را [به زبان] بدان اقرار کرده است، به جای آورد و اسلام و مراقبت بر آن را اظهار کند. و برای آنکه گواهی دادن مردمان به مسلمانی یکدیگر، روا و ممکن باشد. همچنین مساعدت در نیکوکاری و تقوا و جلوگیری از بسیاری از نافرمانیهای خداوند عزیز و جلیل [با حضور در نماز جماعت محقق می‌شود].»
    بنابراین با توجه به این سخن گهربار، کارهایی مانند جمع‌آوری کمک برای نیازمندان، پرداخت وام، اعطای خدمات درمانی، اقدامات برای تسهیل ازدواج جوانان، برنامه‌ریزی برای عیادت و سرکشی از بیماران مخصوصاً بیماران اهل مسجد و اموری از این قبیل، همگی از مصادیق تعاون بر «برّ و تقوا» است.


    در سیرة پیامبر اسلام(ص) می بینیم که آن حضرت برای جلوگیری از خستگی شنوندگان فقط برخی از روزها موعظه می فرمود؛ عبدالله بن مسعود می گوید: «کَانَ النَّبِیُّ9 یَتَخَوَّلُنَا بِالْمَوْعِظَةِ فِی الْاَیَّامِ کِرَاهَةَ السَّامَةِ عَلَیْنَا[4]؛ رسول خدا(ص) از آن رو که مبادا ما (شنوندگان) خسته و ملول شویم، برخی از روزها ما را موعظه می فرمودند.»
    === سیاسی ===
    یکی از کارکردهای مهم مسجد، کارکرد سیاسی است که از زمان رسول خدا (صلی الله علیه و آله) بر آن تأکید شده و هم اکنون نیز اهمیت آن کاملا مشخص است. بر همین اساس، آن حضرت پس از بنیان‌گذاری نظام اسلامی، مسجد را که مرکزی عمومی‌و محل تجمع مسلمانان برای ادای فرایض دینی بود، به عنوان پایگاه حکومت و نهاد سیاسی اسلام برگزید. در دوره‌های بعد نیز بیش‌تر امور سیاسی آن روز مانند معرفی [[خلیفه]]، مراسم بیعت با وی، عزل و نصب استانداران و کارگزاران و... در مسجد صورت می‌گرفت.


    همچنین آن حضرت دیگران را نیز به آسان گرفتن در تبلیغ سفارش می نمودند: «یَسِّرُوا وَ لاَ تُعَسِّرُوا وَ بَشِّرُوا وَ لاَ تُنَفِّرُوا؛[5] آسان بگیرید، سختگیر مباشید، بشارت بدهید و مردم را گریزان نسازید.»
    در دوران [[انقلاب اسلامی ایران|انقلاب اسلامی ‌ایران]] پس از محور اعتقادی و عبادی، پررنگ‌ترین، فعال‌ترین و بارزترین بخش کار مساجد در محور سیاست بوده است؛ چرا که مساجد در آگاهی و بیداری توده‌ها در دوران قبل و بعد از انقلاب نقش مؤثری داشته‌اند و هم اکنون نیز [[استعمار|استعمارگران]] جهان از مسجد بیش از هر نهاد انقلابی می‌ترسند.


    تردیدی نیست که کار تبلیغی در مسجد سرشار از مایه های معنوی و روحانی است. آموزه های الهی کسانی را که اندک زمینه ای برای هدایت دارند، شیفته و شیدای اسلام می نماید. به عنوان نمونه: یکی از دوستان که جزء مبلغین بسیار موفق اوائل انقلاب است، جوانان بسیاری را از طریق مسجد، جذب حوزة علمیه نموده است که بسیاری از آنها به عنوان امام جمعه، مدیر فرهنگی و حوزوی و... مشغول فعالیت می باشند که همگی مرهون جذب جوانان به مسجد است.
    === جهادی ===
    بررسی کتب تاریخی به خوبی روشنگر آن است که از ابتدای [[اسلام]] تمامی‌فعالیت‌ها از جمله: گردآوری، تجهیز، سامان دهی و تجمع نیرو به هنگام احساس خطر و بیم از تعرض دشمن، در مسجد صورت می‌پذیرفته است. مسجد نه تنها محل اعزام نیروها و طرح نقشه‌های جنگی بوده، بلکه رسول خدا(صلی الله علیه و آله) دستور می‌دادند در صورت وجود مسجد، چادر فرماندهی ایشان را در کنار آن نصب کنند؛ به طوری که در [[جنگ]] با «[[بنی نضیر]]» به [[بلال]] دستور داد تا خیمه ایشان را در کنار مسجد کوچکی نزدیک آن محل نصب کنند؛ اما زمانی که آن خیمه مورد شناسایی و هدف تیر دشمن قرار گرفت، حضرت فرمودند تا خیمه را به کنار «مسجد فضیخ» منتقل نمایند تا از تیررس دشمن به دور باشد<ref>آیین مسجد، ج 2، ص 75 81</ref>.


    در اینجا لازم است به یک موضوع بسیار مهم در تبلیغات مسجد اشاره کنیم و آن تبلیغ مکارم اخلاق است.
    آنچه در طول مبارزات و فعالیت‌های انقلابی در عصر حاضر و در دوران قبل، حین و بعد از انقلاب اسلامی ‌ایران روشن گشت، آن است که مساجد تنها جایگاهی هستند که در جوی آکنده از وحدت، اخوّت و معنویت، نیروهای مبارز، مؤمن و شجاع را در خود جای داده و از این طریق، در جهت بیداری و آگاهی بخشی به گروه‌های مختلف مردمی، رسالت خویش را عینیت بخشیده است. به همین دلیل است که دشمنان از مساجد به عنوان مراکز نیرومند پشتیبانی انقلاب و ستاد عملیاتی رهبر انقلاب اسلامی، در هراس و وحشت بوده و بارها مساجد را آماج حملات خود قرار داده‌اند و هم اینک نیز دشمنان داخلی و خارجی در صدد دور کردن مردم به خصوص جوانان از مساجد می‌باشند.


    در طول تاریخ کلاسهای ویژة اخلاق [فردی، اجتماعی، خانواده و...] در اوقات تعطیل و فراغت عمومی توسط علمای گذشته در مساجد برگزار می شده است. هم اکنون نیز چنین برنامه ای در برخی شهرهای بزرگ همچون: قم، اصفهان و مشهد، توسط علما و در برخی شهرهای کوچک تر با استفاده از اساتید وروحانیون مجرب و متخلّق به اخلاق که گرایش عمومی مردم به آنان بیش تر است برگزار و مورد استقبال قرار گرفته است. مناسب است چنین برنامه ای متناسب با استقبال مردم در ضمن برنامه های مسجد، هفته ای یا ماهی یکبار انجام پذیرد. همچنین بیان احادیث و نکات اخلاقی «یک دقیقه ای» از ائمه هدی7 و زندگانی بزرگان دین، بین دو نماز مغرب و عشا بسیار اثرگذار و جذاب می باشد.
    بت شکن زمان، [[سید روح الله موسوی خمینی|امام خمینی]]; با درک این حساسیت دشمنان، بارها خطر جدایی انقلاب از مساجد را مورد تأکید قرار داده و فرموده‌اند: «اگر این مسجد و مرکز ستاد اسلام قوی باشد، ترس از فانتوم‌ها نداشته باشید! ترس از [[ایالات متحده آمریکا|آمریکا]] و شوروی و اینها نداشته باشید! آن روز باید ترس داشته باشید که شما پشت کنید به اسلام، پشت کنید به مسجد<ref>صحیفه نور، مرکز فرهنگی انقلاب اسلامی، ج12، ص234</ref>.»
    4. اجتماعی


    اساس دین اسلام بر اجتماعی بودن قرار گرفته است تا انسان را از زندگی فردی و عزلت برهاند. به همین جهت می بینیم اسلام عزلت و تنهایی همراه با راز و نیاز اعتکاف را نیز در میان جمع، آن هم در مسجد جامع مورد سفارش قرار می دهد.
    === رسانه‌ای ===
    یکی از نیازهای مهم بشر، وسایل ارتباطی است تا انسان‌ها را از اخبار مهم مطلع ساخته و آنان را در حوادث به یاری یکدیگر طلبیده و از حمله دشمنان آگاهی داده، آنان را آماده دفاع نماید. دین مبین اسلام از 1400 سال پیش این نیاز را در نظر گرفته و مکانی به نام «مسجد» را به عنوان پایگاه ارتباطی بسیار مهم در افزایش پیوندهای انسانی و توسعه فرهنگی اسلام معرفی کرده است. به همین دلیل کارکرد رسانه ارتباط جمعی با همه تحولات تکنیکی، زمانی قرین توفیق قلمداد می‌شود که بتواند عمیق‌ترین ارتباط و پیوند را با مخاطب برقرار سازد که این ویژگی فقط در مسجد یافت می‌شود.


    اصولاً یکی از علل تأکیدات پیامبر اسلام(ص) و ائمه معصومین: بر حضور در نماز جماعت به صورت صفوف فشرده و منسجم، ایجاد روحیة تعاون در میان نمازگزاران و افزایش بُعد اجتماعی مسلمانان در کنار انجام اعمال عبادی آنان می باشد. و این حضور می تواند از هرج و مرج و عنان گسیختگی که جامعه به مرورِ زمان دچار آن می شود، جلوگیری کند و تشکیل این اجتماعات در مکان مقدس مسجد، باعث می شود تا مؤمنین تحت توجه و ارشاد عالمان و مبلغان دینی قرار گیرند.[6]
    هر چند ممکن است چنین تلقی شود که با وجود وسایل ارتباط جمعی پیشرفته امروزی، این نقش مساجد، اهمیت قبلی خود را از دست داده است؛ ولی گسترش مساجد در تمامی‌نقاط شهری و روستایی از یک سو و از سوی دیگر، حرمت، قداست و معنویت خاصی که مسجد نزد مسلمانان دارد، سبب شده است تا مساجد نقش مهم و غیر قابل انکار خود را در این کارکرد ایفا نمایند.


    از سوی دیگر، با نمایش همبستگی و پیوستگی مسلمانان در مسجد، همدلی و همراهی آنان همه روزه اعلام می گردد. همچنین مسجد عامل مهمی برای آشنایی با مؤمنین و اطلاع از حال یکدیگر و کمک در وقت نیاز و دعا در وقت گرفتاری یکدیگر می باشد. همچنین مسجد پایگاهی نیرومند در جهت انفاق و خیرات در راه خدا و برطرف کردن نیاز نیازمندان و مرکز مبارزه با ظلم حاکمان جور و انسجام نیرو و امکانات به منظور تداوم مبارزات و حفظ دستاوردها و پیروزیها به شمار می رفته و می رود. امام رضا(ع) می فرماید: «إِنَّمَا جُعِلَتِ الْجَمَاعَةُ لِئَلَّا یَکُونَ الْإِخْلَاصُ وَ التَّوْحِیدُ وَ الْإِسْلَامُ وَ الْعِبَادَةُ لِلَّهِ إِلَّا ظَاهِراً مَکْشُوفاً مَشْهُوداً لِأَنَّ فِی إِظْهَارِهِ حُجَّةً عَلَی أَهْلِ الشَّرْقِ وَ الْغَرْبِ لِلَّهِ وَحْدَهُ وَ لِیَکُونَ الْمُنَافِقُ وَ الْمُسْتَخِفُّ مُؤَدِّیاً لِمَا أَقَرَّ بِهِ یُظْهِرُ الْإِسْلَامَ وَ الْمُرَاقَبَةَ وَ لِیَکُونَ شَهَادَاتُ النَّاسِ بِالْإِسْلَامِ بَعْضِهِمْ لِبَعْضٍ جَائِزَةً مُمْکِنَةً مَعَ مَا فِیهِ مِنَ الْمُسَاعَدَةِ عَلَی الْبِرِّ وَ التَّقْوَی وَ الزَّجْرِ عَنْ کَثِیرٍ مِنْ مَعَاصِی اللَّهِ عَزَّ وَ جَل؛[7] [نماز] جماعت بدان جهت مقرر شده است تا اخلاص، توحید، اسلام و پرستش خدا همگی ظاهر، آشکار و مشهود باشند؛ زیرا در آشکار کردن این امور، حجت خدای یگانه بر اهل خاور و باختر موجود می باشد. همچنین [به خاطر آن باید احکام اسلام آشکارا عملی گردد و بر انجام آن مراقبت کنند] تا منافق و سست دین نیز آنچه را [به زبان] بدان اقرار کرده است، به جای آورد و اسلام و مراقبت بر آن را اظهار کند. و برای آنکه گواهی دادن مردمان به مسلمانی یکدیگر، روا و ممکن باشد. همچنین مساعدت در نیکوکاری و تقوا و جلوگیری از بسیاری از نافرمانیهای خداوند عزیز و جلیل [با حضور در نماز جماعت محقق می شود].»
    === روحی، روانی ===
    اضطراب و نگرانی یکی از بزرگ‌ترین مشکلات زندگی انسان و آرامش یکی از گمشده‌های مهم بشر است که همواره در جستجوی آن بوده و هست و از آغاز زندگی برای یافتن آن تلاش کرده است.
    قرآن کریم با جمله‌ای کوتاه و پرمغز، مطمئن‌ترین و نزدیک‌ترین راه را برای رسیدن به آرامش نشان داده و می‌فرماید: {{متن قرآن |اَلَا بِذِکْرِ اللَّهِ تَطْمَئِنُّ الْقُلُوبُ |سوره = رعد |آیه = 28 }} «بدانید که با یاد خدا دلها آرام نمی‌گیرد.» همچنین می‌فرماید: {{متن قرآن |هُوَ الَّذِی أَنْزَلَ السَّکِینَهَ فِی قُلُوبِ الْمُؤْمِنِینَ لِیزْدَادُوا ایمَانًا مَعَ ایمَانِهِمْ |سوره = فتح |آیه = 4 }} «او کسی است که آرامش را در دلهای مؤمنان نازل کرد تا ایمانی بر ایمانشان بیفزایند.»


    بنابراین با توجه به این سخن گهربار، کارهایی مانند جمع آوری کمک برای نیازمندان، پرداخت وام، اعطای خدمات درمانی، اقدامات برای تسهیل ازدواج جوانان، برنامه ریزی برای عیادت و سرکشی از بیماران مخصوصاً بیماران اهل مسجد و اموری از این قبیل، همگی از مصادیق تعاون بر «برّ و تقوا» است.
    [[جعفر بن محمد (صادق)|امام صادق (‌علیه‌السلام)]] به مسلمانان سفارش می‌کنند که به هنگام رویارویی با مشکلات و اندوه‌های دنیوی، به [[نماز]] و مسجد پناه ببرند؛ چنانکه می‌فرمایند: «مَا یَمْنَعُ أَحَدَکُمْ إِذَا دَخَلَ عَلَیْهِ غَمٌّ مِنْ غُمُومِ الدُّنْیَا أَنْ یَتَوَضَّأَ ثُمَّ یَدْخُلَ الْمَسْجِدَ فَیَرْکَعَ رَکْعَتَیْنِ یَدْعُو اللَّهَ فِیهِمَا أَمَا سَمِعْتَ اللَّهَ یَقُولُ: «وَ اسْتَعِینُوا بِالصَّبْرِ وَ الصَّلاهِ<ref>مجمع البیان فی تفسیر القرآن، علامه طبرسی، انتشارات ناصر خسرو، تهران، 1372، ج 1، ص 217</ref>»؛ هنگامی‌که اندوهی از اندوه‌های دنیا یکی از شما را فراگرفت، چه می‌شود که وضو گرفته به مسجد داخل شود و دو رکعت، نماز بخواند و در آن دو رکعت، خدا را بخواند [و دعا کند]؛ مگر نشنیده‌ای که خدا می‌فرماید: و با صبر و نماز یاری جویید.»<br>
    5. سیاسی


    یکی از کارکردهای مهم مسجد، کارکرد سیاسی است که از زمان رسول خدا(ص) بر آن تأکید شده و هم اکنون نیز اهمیت آن کاملا مشخص است. بر همین اساس، آن حضرت پس از بنیانگذاری نظام اسلامی، مسجد را که مرکزی عمومی و محل تجمع مسلمانان برای ادای فرایض دینی بود، به عنوان پایگاه حکومت و نهاد سیاسی اسلام برگزید. در دوره های بعد نیز بیش تر امور سیاسی آن روز مانند معرفی خلیفه، مراسم بیعت با وی، عزل و نصب استانداران و کارگزاران و... در مسجد صورت می گرفت.
    آشنایی با کارکردهای مسجد به ما کمک می‌کند تا با بهره گیری از کم‌ترین امکانات در جهت جذب مؤمنین، مخصوصاً جوانان استفاده نموده و سپس از خداوند منان بخواهیم در کلام، عمل و فعالیت ما برکتی قرار دهد تادر نمازگزاران تأثیرگذار باشد. چنان که بسیاری از مبلغین گرامی‌با برگزاری جلسات هفتگی برای جوانان باعث شده‌اند عده زیادی از جوانان جذب حوزه شوند یا جزء جوانان بسیار خوب و مورد تأیید در آن منطقه گردند.
    ذکر این نکته ضروری است که تأثیر فعالیت‌های فرهنگی دینی معمولاً دراز مدت است و نباید انتظار داشت آثار یک برنامه در مدتی کوتاه ظاهر گردد؛ به عنوان مثال می‌بینیم تلاش مردم به رهبری امام خمینی ;، برای برپایی انقلاب پس از سال‌های متمادی نتیجه بخشید و نظام اسلامی ‌به ثمر نشست<ref>hawzah.net › Magazine › View ›</ref>.


    در دوران انقلاب اسلامی ایران پس از محور اعتقادی و عبادی، پررنگ ترین، فعال ترین و بارزترین بخش کار مساجد در محور سیاست بوده است؛ چرا که مساجد در آگاهی و بیداری توده ها در دوران قبل و بعد از انقلاب نقش مؤثری داشته اند و هم اکنون نیز استعمارگران جهان از مسجد بیش از هر نهاد انقلابی می ترسند.
    == برخی ویژگی‌های خاص رسانه‌ای مسجد ==
    # پیام مسجد، همگانی بوده و اخبار خصوصی و محرمانه ندارد؛ به خلاف برخی رسانه‌ها.
    # مسجد، پیام منفی ندارد؛ به خلاف بعضی رسانه‌ها که پیام منفی هم دارند.
    # پیام مسجد، موجب نفوذ در قلبها و افکار مخاطبین می‌شود؛ به خلاف اخبار تعدادی از رسانه‌ها.
    # پیام مسجد، می‌تواند انقلاب ساز باشد؛ ولی اخبار برخی رسانه‌ها انقلاب سوز.
    # اخبار رسانه‌ها در روز بعد و یا حتی چند ساعت بعد کهنه می‌شود؛ به خلاف پیام‌های مسجد.
    # در رسانه مسجد، اولویت با پیام دینی و تحت تأثیر احکام دین است؛ اما در اکثر رسانه‌ها اولویت با مسائل اقتصادی و سیاسی است. شاید هیچ پایگاهی به اندازه «مساجد» در تبلیغ اسلامی ‌ایفای نقش نکرده باشد؛ از زمان رسول خدا (صلی الله علیه و آله) تاکنون اذان، نماز، وعظ و خطابه از مهم‌ترین برنامه‌های مساجد بوده و می‌باشد.
    # پیام مسجد، ارشاد و هدایت است؛ به خلاف اخبار برخی رسانه‌ها که فقط اطلاع رسانی است و احیاناً همراه با تخریب و گمراهی.
    # پیام دهنده در مسجد (امام) باید عادل و عالم باشد؛ به خلاف پیام دهنده در بعضی از رسانه‌ها که شرط خاصی نداشته و هر کس می‌تواند در مقام پیام دهنده باشد.
    # پیام دهنده مسجد، مخاطب را می‌شناسد و طبق ظرفیت او پیام می‌دهد؛ ولی رسانه‌ها عمدتاً به هر گیرنده‌ای پیام می‌دهند.
    # پیام مسجد آرامش بخش است؛ به خلاف عمده رسانه‌ها.
    # در طول تاریخ مساجد واقعی (نه مساجدی مثل مسجد ضرار) مخاطبین خود را از مسیر حق منحرف نساخته است؛ ولی رسانه‌ها معاویه را امیر و حضرت علی (‌علیه‌السلام) را [[کافر]] و [[حسین بن علی (سید الشهدا)|امام حسین(‌علیه‌السلام)]] را خارجی معرفی کردند<ref>hawzah.net › Magazine › View ›</ref>.


    حضرت امام خمینی ; در تبیین بعد سیاسی مسجد می فرمایند: «اما راجع به اسلام، شروع کردند تبلیغات کردن به اینکه اسلام یک مکتبی است که می گوید: ملایم، کم کم. لابد پیش می آیند، یک مکتبی است که مربوط به دعا و ذکر و یک روابطی مابین مردم و مابین خالق و سیاست، کاری به آن ندارد، اسلام به حکومت کاری ندارد، به سیاست کاری ندارد، این را آنقدر تبلیغات روی آن کردند که در جامعه خود روحانیت هم به خورد آنها هم دادند که بسیاری از آنها هم همین اعتقاد را پیدا کردند.... که روحانی مسجد برود و نماز بخواند و عرض می کنم از این صنف کارها؛ درس بگوید و مباحثه بکند و آن آداب شرعیه را به مردم نشان دهد. آنهادیدند که نماز روحانیون و نماز اسلام هیچ به آنها ضرر ندارد، هرچه می خواهند نماز بخوانند.»[8]
    == واژه مسجد در قرآن ==
    6. جهادی
    واژهمسجد، جمعاً ۲۸ بار در قرآن کریم ذکر شده که در ۲۲ مورد به صورت مفرد و در ۶ مورد دیگر، به صورت جمع آمده است.<ref> بقره/سوره۲، آیه۱۴. </ref>
    ؛ بقر: ۱۸۷ <ref> توبه/سوره۹، آیه۱۷. </ref>
    <ref> توبه/سوره۹، آیه۱۷. </ref>
    <ref> حج/سوره۲۲، آیه۴۰. </ref>
    <ref> جن/سوره۷۲، آیه۱۸. </ref>
    در این آیات، به اهمیت و جایگاه رفیع مسجد در اسلام، پاره‌ای از احکام مسجد و [[مسجد‌الحرام]] و احکام خاص آن، [[مسجد الاقصی]] و [[مسجد اصحاب کهف]]، اشاراتی شده است.
    البته، آیه‌های دیگر نیز در قرآن دربارهمسجد و اهمیت آن آمده است که هر چند لفظ مسجد در آنها نیامده است، ولی بنابر مفهوم این آیات و گفتهتمامی‌مفسران، می‌توان در مورد مساجد، این آیات را نیز ذکر کرد<ref>hawzah.net › Magazine › View ›</ref>.
     
    == اقسام مسجد از نظر مکانی ==
    به طور کلی چهار نوع مسجد برای یک مسلمان قابل تصور است:
     
    # مسجد محله.
    # مسجد مرکزی در شهر برای نمازگزاران شهر با عنوان مسجد جامع.
    # مصلاّیی برای مراسم نماز عید برای تمامی‌مردم یک منطقه.
    # مسجدالحرام برای حضور همه مسلمانان.<ref>hawzah.net › Magazine › View ›</ref>
     
    == نخستین مسجد ==
    [[مسجد قبا]] از مهمترین و زیباترین مساجد محدوده فعلی [[مدینه]] و اولین مقر عبادتی در جهان اسلام است که ساخت آن همزمان با رسیدن پیامبر(صلی الله علیه و آله) به دو فرسخی شهر مدینه آغاز شد. مسجد قبا در نزدیکی شهر بنا شده که میعادگاه دیدار با رسول خدا (صلی الله علیه و آله) و چهار امام معصوم و مزاری منسوب به [[فاطمه بنت محمد (زهرا)|حضرت زهرا(سلام الله عِلِیها)]] است.
     
    داستان ساخت مسجد قبا از این قرار است که پیش از هجرت رسول خدا (صلی الله علیه و آله) از مکه به مدینه، تعدادی از مهاجران به طور موقت در قبا سکونت کردند و سپس پیامبر(صلی الله علیه و آله) به آن جا آمدند و چند روزی در قبا که در جنوب مدینه بود، سکونت کرده تا خانواده ایشان و حضرت علی (‌علیه‌السلام) به ایشان پیوستند.
    پیامبر (صلی الله علیه و آله) پس از ورود به مدینه در 12 [[ربیع الاول|ربیع‌الاول]] در توقف چهار روزه‌ با کمک اصحاب و یارانشان اولین مسجد تاریخ اسلام را به نام همان منطقه «قبا» بنا کردند و در اطراف این مسجد دیوارهایی از سنگ حره کشیدند، تا زمان توسعه آن توسط ولید سقفی نداشت، مگر پوششی که از شاخه‌های خرما بود.
    پیامبر (صلی الله علیه و آله) در این مدت در منزل «کلثوم بن هدم» مهمان بود و در منزل «سعد بن خیثمه» با مردم ملاقات می‌کرد. این دو منزل در سمت قبله مسجد قبا بوده و در توسعه اخیر مسجد قبا درون مسجد قرار گرفتند.
    رسول خدا (صلی الله علیه و آله) بعدها که در شهر مدینه سکونت داشت هر هفته و گاه روزهای شنبه یا دوشنبه به قبا می‌آمد و در این مسجد نماز می‌گذارد.
    در آخرین دهه اول هجری «عمر بن عبدالعزیز» به دستور ولید بنای اولیه مسجد قبا را تخریب کرد و از نو بنایی استوار برپا کرد و برای آن رواق‌هایی نیز ساخت و پس از گذشت سال‎ها این مسجد به دست «جواد اصفهانی» یکی از وزرای حکام موصل در سال 555 هجری قمری بازسازی شد و پس از تغییرات دیگر در سال 1388 قمری ملک فیصل رواق‌های آن را در جهت شرقی مسجد توسعه داد.
     
    گفتنی است که در پشت این مسجد منزلی متعلق به [[علی بن ابی طالب|امیرالمؤمنین(‌علیه‌السلام)]] قرار دارد که جلوی مسجد چاه آب شیرینی وجود داشته است و به دلیل اینکه انگشتر پیامبر (صلی الله علیه و آله) در داخل چاه افتاده بود آن را «چاه انگشتر» نامیده بودند که البته در زمان حال اثری از آن چاه باقی نمانده است. بنابر روایات متعدد مسجد قبا مصداق آیه {{متن قرآن |لاَ تَقُمْ فِیهِ أَبَدًا لَّمَسْجِدٌ أُسِّسَ عَلَى التَّقْوَى مِنْ أَوَّلِ یَوْمٍ أَحَقُّ أَن تَقُومَ فِیهِ فِیهِ رِجَالٌ یُحِبُّونَ أَن یَتَطَهَّرُواْ وَاللّهُ یُحِبُّ الْمُطَّهِّرِینَ |سوره = توبه |آیه = 108 }} جج است که این‌ آیه اشاره به این نکته دارد که این مسجد از روز نخست بر پایه تقوا ساخته شده و لذا سزاوار است تا رسول خدا (صلی الله علیه و آله) نه در مسجد ضرار که در این مسجد نماز بگذارد. به دلیل همین نزول همین آیه در آن زمان مسجد قبا را «مسجد التقوی» هم می‌خواندند.<br>
     
    سول گرامی‌اسلام (صلی الله علیه و آله) در باب پاداش نمازگزاران در قبا فرمودند: «هر کس در [[مسجد قبا]] نماز بخواند ثوابش معادل ثواب عمره است و در جایی دیگر اشاره کردند: دو رکعت نماز در مسجد بنا برای من بهتر از آن است که دوباره به بیت‌‌المقدس بروم اگر می‌دانستند در قبا چیست جگرهای شتران را می‌زدند و به سوی آن می‌تاختند تا از فضیلت آن بهره‌مند شوند<ref> حوزه قرآن و عترت گروه فرهنگی باشگاه خبرنگاران جوان</ref>.»


    بررسی کتب تاریخی به خوبی روشنگر آن است که از ابتدای اسلام تمامی فعالیتها از جمله: گردآوری، تجهیز، سامان دهی و تجمع نیرو به هنگام احساس خطر و بیم از تعرض دشمن، در مسجد صورت می پذیرفته است. مسجد نه تنها محل اعزام نیروها و طرح نقشه های جنگی بوده، بلکه رسول خدا(ص) دستور می دادند در صورت وجود مسجد، چادر فرماندهی ایشان را در کنار آن نصب کنند؛ به طوری که در جنگ با «بنی نضیر» به بلال دستور داد تا خیمة ایشان را در کنار مسجد کوچکی نزدیک آن محل نصب کنند؛ اما زمانی که آن خیمه مورد شناسایی و هدف تیر دشمن قرار گرفت، حضرت فرمودند تا خیمه را به کنار «مسجد فضیخ» منتقل نمایند تا از تیررس دشمن به دور باشد.[9]
    == نخستین مساجد مسلمانان ==
    در مبحث «تاریخ مسجد در اسلام» پرسش اساسی این بوده است که اولین مسجد ی که پس از بعثت پیامبر (صلی الله علیه و آله) بنا شده است کدام است؟ آیا مسلمانان پیش از آنکه به مدینه هجرت کنند و مسجد قبا و مسجد النبی (صلی الله علیه و آله) را بسازند، مسجددیگری را بنا نموده‌اند؟ یا اینکه مسجد قبا اولین مسجدی است که پس از هجرت پیامبر (صلی الله علیه و آله) به مدینه در این شهر بنا گشته است؟
    پیش از اینکه اسلام با تولد پیامبر (صلی الله علیه و آله) تولد یابد دو مســجد مهم وجود داشت<ref>شیعه نیوز</ref>.


    آنچه در طول مبارزات و فعالیتهای انقلابی در عصر حاضر و در دوران قبل، حین و بعد از انقلاب اسلامی ایران روشن گشت، آن است که مساجد تنها جایگاهی هستند که در جوّی آکنده از وحدت، اخوّت و معنویت، نیروهای مبارز، مؤمن و شجاع را در خود جای داده و از این طریق، در جهت بیداری و آگاهی بخشی به گروههای مختلف مردمی، رسالت خویش را عینیت بخشیده است. به همین دلیل است که دشمنان از مساجد به عنوان مراکز نیرومند پشتیبانی انقلاب و ستاد عملیاتی رهبر انقلاب اسلامی، در هراس و وحشت بوده و بارها مساجد را آماج حملات خود قرار داده اند و هم اینک نیز دشمنان داخلی و خارجی در صدد دور کردن مردم به خصوص جوانان از مساجد می باشند.
    === مسجد الا قصی ===
    که به دست حضرت سلیمان (‌علیه‌السلام) ساخته شد و بوسیله دیگر پیامبران تعمیر و تجدید بنا شد<ref>شیعه نیوز</ref>.


    بت شکن زمان، امام خمینی ; با درک این حساسیت دشمنان، بارها خطر جدایی انقلاب از مساجد را مورد تأکید قرار داده و فرموده اند: «اگر این مسجد و مرکز ستاد اسلام قوی باشد، ترس از فانتومها نداشته باشید! ترس از آمریکا و شوروی و اینها نداشته باشید! آن روز باید ترس داشته باشید که شما پشت کنید به اسلام، پشت کنید به مسجد.»[10]
    === مسجد‌الحرام ===
    7. رسانه ای
    یادگار [[حضرت ابراهیم|ابراهـــیم (‌علیه‌السلام)]] و اســماعیل (‌علیه‌السلام) بوده که برخی آغاز ساخت آن را به [[حضرت آدم|حضرت آدم (‌علیه‌السلام)]] نسبت می‌دهندکه بوسیله ابراهیم (‌علیه‌السلام) و اسماعیل (‌علیه‌السلام) تجدید بنا گردید.
    امروزه در [[مکه]] و اطـــراف آن مساجد کـــهن مثل مسجد خیف، نمره، کبش، جن، کوثر، صفایح، و مسجد البیعه نام برده می‌شود که تاریخ بنای آنها روشن نیست، اینها یادگاری از پــیامـــــبران پیشین است مثلا در مورد مـسجد خـیف در منی آمده است که 700 یا هزار پـیامبر درآن نمازگزارده اند و زمان بنای آن روشن نیست. مسجد قبا همچنین در مورد مسجد «النحر» یا مسجد «الکبش»که در سرزمین منی قرار گرفته است در مورد نام‌گذاری آن گفته‌اند که خداوند در این مکان گوسفندی را برای قربانی حضرت ابراهیم (‌علیه‌السلام) فرستاد یا برخی. از این مســاجد نیز جایگاه نماز پــیامبر (صلی الله علیه و آله) ویا محل نزول بخشی ازآیه‌های قــرآن مجید و یا رویدادهایی همچون بیعت مسلمانان با پیامبر(صلی الله علیه و آله) بوده است، که مســلمانان بعدها در این مکان‌ها مسجد بنا نموده‌اند.


    یکی از نیازهای مهم بشر، وسایل ارتباطی است تا انسانها را از اخبار مهم مطلع ساخته و آنان را در حوادث به یاری یکدیگر طلبیده و از حملة دشمنان آگاهی داده، آنان را آمادة دفاع نماید. دین مبین اسلام از 1400 سال پیش این نیاز را در نظر گرفته و مکانی به نام «مسجد» را به عنوان پایگاه ارتباطی بسیار مهم در افزایش پیوندهای انسانی و توسعة فرهنگی اسلام معرفی کرده است. به همین دلیل کارکرد رسانة ارتباط جمعی با همة تحولات تکنیکی، زمانی قرین توفیق قلمداد می شود که بتواند عمیق ترین ارتباط و پیوند را با مخاطب برقرار سازد که این ویژگی فقط در مسجد یافت می شود.
    برخی بر آنند که اولین مسجدی که پس از استقرار اسلام بناشده، مسجد قباست<ref>الصحیح من سیره النبی الاعظم (صلی الله علیه و آله)، جعفر مرتضی عاملی، ج 2، ص 56. و السیره الحلبیه، علی بن برهان الدین حلبی، ج 2، ص 236</ref>. اما این تنها گفته پاره‌ای مورخان چون ابن جوزی است ومورخان بزرگی چون طــبری و پیش از او سیره نویسانی چون هــشام و [[واقدی]] چنین چیزی نگفته‌اند. از برخی روایات نیز چنین بر می‌آیدکه شاید اولین مسجد در اسلام نباشد چنانکه امام صادق (‌علیه‌السلام) می‌فرماید :(خطاب به عقبه بن خالد) برای سرکشی از مساجد اطراف مدینه، از مسجد قبا شروع کن، زیرا این مسجد اولین مسجد در منطقه است که رســـول خدا (صلی الله علیه و آله) در آن نـمازگزارده است<ref>وسائل الشیعه، شیخ حر عاملی، ج 10، ص 276، باب 12 از ابواب المزار، روایت 2</ref> <br>.
    ابن سعد در «الطبقات» از جایگاه نماز «مصعب و ابن زراره» که برای آموزش قرآن و احکام دینی به مدینه از سوی پیــامبر (صلی الله علیه و آله) اعزام شدند و در آنجا نماز جماعت با مردم می‌خواندند به عنوان مسجد یاد کرده است، او از زنی به نام «نوار» آورده است که پیش از ورود پیامبر (صلی الله علیه و آله) به مدینه، جایگاه کنونی [[مسجد النبی]]، محل [[نماز جمعه|نـماز جمعه]] و جماعت مسلمانان بوده است. که پـیـامبر (صلی الله علیه و آله) پس از ورود به مدینه ساختمان آن را بنا نهاده‌اند 3 از شواهد چنین بر می‌آید که تا سال سیزدهم بعثـت مـسلمانان از داشتن مسـجد اینــــچنین محروم بوده‌اند با این حال سمهودی <ref>سمهودی، شافعی، از علمای معروف قرن دهم هجری که در «جواهر العقد» که درباره حدیث ثقلین می‌نویسد: «این حدیث می‌فهماند که در هر زمانی تا روز قیامت در میان اهل بیت (علیه السلام) و عترت پاکش ،کسی وجود دارد که شایستگی تمسک و پیروی دارد همان گونه که قرآن مجید نیز چنین است .» (منبع: پیام قرآن، ج 9، ص 76 .)</ref> در «وفـا الوفاء» می‌گوید: مـسجد قـبا در حقیقت اولین مسجدی است که پیامبر(صلی الله علیه و آله) آشکارا در آن نماز جماعت برگزار نموده است، و گر نه پیش از این مسجد نیز مساجد دیگری توسط مســلمانان ساخته شده بود، او آنگاه به نقل از جـــابر می‌گوید: ما پیش از ورود پیامبر (صلی الله علیه و آله) به مدینه مسجد می‌ساختیم و در آن نماز می‌گذاردیم.


    هر چند ممکن است چنین تلقی شود که با وجود وسایل ارتباط جمعی پیشرفتة امروزی، این نقش مساجد، اهمیت قبلی خود را از دست داده است؛ ولی گسترش مساجد در تمامی نقاط شهری و روستایی از یک سو و از سوی دیگر، حرمت، قداست و معنویت خاصی که مسجد نزد مسلمانان دارد، سبب شده است تا مساجد نقش مهم و غیر قابل انکار خود را در این کارکرد ایفا نمایند.
    در سال‌های آغاز بعثت به دلیل جو اختناق و شرایط سخت حاکم بر مـکه، امکان تبلیغ علنی نبودپیــــامبر (صلی الله علیه و آله) درخانه تبلیغ می‌کرد و با اســلام آوردن «ارقم بن ابو ارقم» خانه او به جایگاه آ موزش مســلمانان تبدیل شد که در کنــار کوه صــفا بود. ویا اینکه مسـجد الحرام و حجر اسماعـیل را برای تبلـیغ مشرکان و بت‌پرستان که برای تـجارت و عــبادت بت‌ها می‌آمدند محل تبلیغ پیـامبر (صلی الله علیه و آله) بود. اولین کسیکه پس از رسول خدا (صلی الله علیه و آله) در مـــکه بانگ قرآن سر داد عبدالله ابن مسعود بود که ســوره الرحمن را در محل مقام ابراهیم خواند.


    === مسجد نبوی ===
    در مدیــنه منوره قرار دارد و دومین مــکان مقدس مسلمانان جهان است که در 24 درجه و 28 دقیقه و 5 ثانیه و 35 درجه از خطوط طولی کره زمین قرار دارد. و ارتفاع آن از سطح دریا 595 متر است.
    پیامبراکرم (صلی الله علیه و آله) هنگام ورود به مدیـنه (یثرب) فرمودند: راه شتر را باز کنید او خودمامورانتخاب مکان است. ازکنارخانه‌های بنی ساعده و بنی حارث و بنی عدی گذشته به محل‌های فقیرنشین وارد شد. در زمینی ناهموار به نام «مربد» فرود آمد.


    8. روحی، روانی
    زمینی که متعلق به 2 یتیم به نام‌های سهل و سهـیل بود ازقـیم آنان که «اسامه اسعد بن زراره» نام داشت و حتی می‌خواست آن را مجـانی به پـیامبراسلام (صلی الله علیه و آله) بدهد به 10 دینار خریداری نمود. و خود در منزل خـالد بن زید معروف به ایوب انصاری مسکن گزید زمین به دستور پیامبر (صلی الله علیه و آله) مسطح، قبرهای دوران جاهلـیت کاویده و استخوان‌ها خارج گردید. آب‌های راکد گوشه هـای زمین جمع‌آوری، و نخلی که در آن زمین بود بریده شد<ref>اولین مسجد در اسلام - سازمان تبلیغات اسلامی</ref>.


    اضطراب و نگرانی یکی از بزرگ ترین مشکلات زندگی انسان و آرامش یکی از گمشده های مهم بشر است که همواره در جستجوی آن بوده و هست و از آغاز زندگی برای یافتن آن تلاش کرده است.
    == نخستین مساجد ایران ==
    در بخش مرکزی یزد روستای فَهرَج آن شاهد حضور مسجدی کاهگلی خواهید بود که به «مسجد جامع فهرج» یا «مسجد کهن» معروف است. گفته می‌شود که این مسجد یکی از قدیمی‌ترین مساجد ایران است. برخی هم مدعی هستند که فهرج، قدیمی‌ترین و کهن‌ترین مسجد ایرانی است که از صدر اسلام تا کنون پابرجا مانده است. در ادامه از این مسجد بیشتر خواهید خواند.


    قرآن کریم با جمله ای کوتاه و پرمغز، مطمئن ترین و نزدیک ترین راه را برای رسیدن به آرامش نشان داده و می فرماید: «اَلَا بِذِکْرِ اللَّهِ تَطْمَئِنُّ الْقُلُوبُ»؛[11] «بدانید که با یاد خدا دلها آرام می گیرد.» همچنین می فرماید: «هُوَ الَّذِی أَنْزَلَ السَّکِینَةَ فِی قُلُوبِ الْمُؤْمِنِینَ لِیزْدَادُوا ایمَانًا مَعَ ایمَانِهِمْ»؛[12] «او کسی است که آرامش را در دلهای مؤمنان نازل کرد تا ایمانی بر ایمانشان بیفزایند.»
    مسجد جامع فهرج یا مسجد [[حسن بن علی (مجتبی)|امام حسن(‌علیه‌السلام)]] در نیمه اول قرن یکم هجری بنا شده است. به گواه باستان‌شناسان و محققان تاریخی، بنای این مسجد از ابتدای ساخت تا کنون هیچ تغییری را به خود ندیده است. جالب است بدانید که هنوز هم در این مسجد، نماز خوانده می‌شود و پویایی و حرکت همچنان در آن در جریان است. برخی از کارشناسان معتقد هستند که مسجد تاریخانه دامغان، قدیمی‌ترین مسجد ایران است. در هر حال، هر دو مسجد بسیار تاریخی هستند و در هر بند از آنها خاطرات تاریخی فراوانی ثبت شده است.


    امام صادق(ع) به مسلمانان سفارش می کنند که به هنگام رویارویی با مشکلات و اندوههای دنیوی، به نماز و مسجد پناه ببرند؛ چنانکه می فرمایند: «مَا یَمْنَعُ أَحَدَکُمْ إِذَا دَخَلَ عَلَیْهِ غَمٌّ مِنْ غُمُومِ الدُّنْیَا أَنْ یَتَوَضَّأَ ثُمَّ یَدْخُلَ الْمَسْجِدَ فَیَرْکَعَ رَکْعَتَیْنِ یَدْعُو اللَّهَ فِیهِمَا أَمَا سَمِعْتَ اللَّهَ یَقُولُ: «وَ اسْتَعِینُوا بِالصَّبْرِ وَ الصَّلاةِ»؛[13] هنگامی که اندوهی از اندوههای دنیا یکی از شما را فرا گرفت، چه می شود که وضو گرفته به مسجد داخل شود و دو رکعت، نماز بخواند و در آن دو رکعت، خدا را بخواند [و دعا کند]؛ مگر نشنیده ای که خدا می فرماید: و با صبر و نماز یاری جویید.»
    بررسی معماری و ساختار مسجد فهرج نشان می‌دهد که در دروان ساسانی ساخته شده است. مسجد فهرج یکی از قدیمی‌ترین بناهایی است که ساختمان آن از ابتدا تا کنون تغییری نکرده و البته مرمت و بازسازی‌هایی در آن صورت گرفته است. زیرا گذر زمان باعث شده که بخش‌هایی از آن از دست موریانه‌ها و البته آسیب‌های انسانی در امان نباشد. در سال ۱۳۴۹ هم فهرج را به عنوان یکی از آثار ملی به ثبت رساندند<ref>www.alaedin.travel › blog
    </ref>.


    آشنایی با کارکردهای مسجد به ما کمک می کند تا با بهره گیری از کم ترین امکانات در جهت جذب مؤمنین، مخصوصاً جوانان استفاده نموده و سپس از خداوند منان بخواهیم در کلام، عمل و فعالیت ما برکتی قرار دهد تادر نمازگزاران تأثیرگذار باشد. چنانکه بسیاری از مبلغین گرامی با برگزاری جلسات هفتگی برای جوانان باعث شده اند عدة زیادی از جوانان جذب حوزه شوند یا جزء جوانان بسیار خوب و مورد تأیید در آن منطقه گردند.
    == مسجد جامع ==
    مسجد جامع، در معماری دوره اسلامی ‌ایران، به مسجدی گفته می‌شده که در هر شهر برای اجتماع مردم توسط حاکمان تأسیس می‌شده و نمازهای گروهی مهم مانند [[نماز جمعه]] و نماز عید در آن اقامه می‌شده‌است و به همین علت در مقیاس بزرگ‌تر ساخته شده‌است.
    مسجد جامع عبادتگاه مسلمانان، مکان گردهمایی‌های سیاسی، اجتماعی و آموزشی آنها و مرکزی برای برگزاری مراسم‌های مذهبی است. جامع در لغت به معنای پیوستن اجزا و گرد آمدن است. ترکیب دو واژهٔ مسجد و جامع به صورت «المسجد الجامع» یعنی مسجدی که برای برگزاری نماز و به ویژه نماز جمعه در نظر گرفته شده‌است و اما «مسجد الجامع» را می‌توان مانند: امر و یوم در نظر گرفت. <br>
    مسجد جامع در مرکز شهر و در واقع در بخش‌های اصلی بنا می‌شود و نباید آن را با مصلی، مسجد کبیر و مسجد اعظم یکی دانست. در واقع مکان روبازی است که در خارج از شهر ساخته می‌شود و نمازهای [[عید قربان]] و [[عید فطر]] در آن برگزار می‌شود. مسجد جامع به این خاطر به این نام خوانده می‌شود که محل برپایی نمازهای جمعه بوده و بزرگی و وسعت آن هیچ دخلی در نامش نداشته. در گذشته مساجدی بود که نمازهای جمعه در آن برپا نمی‌شد اما بزرگی و عظمت خاص خود را داشت که به همین خاطر این مساجد پس از مسجد جامع در درجهٔ دوم قرار می‌گرفتند. <br>
    پیش از ظهور اسلام، اعراب عربستان برای مذاکرات قبیله‌ای، گرد آمدن قبایل، رئیسان و مناسبات دیگر در مکانی به نام سَقیفه گرد می‌آمدند و در مکه به آن «دارالنُدوه» می‌گفتند اما پس از ظهور اسلام، محمد مسجدی را پایه‌گذاری کرد که «مسجد النبی» نام گرفت و پس از ورود نو مسلمانان به شهر و افزایش جمعیت، محمد اجازه داد مساجد دیگری هم در شهر ساخته شود. پس مسجد النبی، مقر رئیس حکومت و مسجد اصلی بود و دیگر مساجد برای عبادت و تعلیم انتخاب شده‌بودند. <br>
    احتمال دارد واژهٔ مسجد جماعت برای اولین بار توسط عمر به کار برده شده‌باشد چرا که روایتی از وی نقل شده که نماز جماعت و مستحبی بر حج عمره و مستحبی برتری دارد و در دوران علی بن ابی‌طالب نیز به مسجد کوفه، مسجد جامع می‌گفتند و از علی بن ابی‌طالب هم روایتی است که اعتکاف باید در مسجد جامع برگزار شود؛ پس احتمالاً از همان دوران خلفای راشد برای مسجد اصلی شهر این نام را برگزیدند. <br>
    در فتوحات اولیهٔ، مساجد را بسیار کوچک و به همان شیوهٔ مسجد النبی می‌ساختند؛ در واقع آنها معتقد بودند هیچ چیز مثل مسجد نمی‌تواند وحدت مسلمانان را حفظ کند. مساجد اولیه با سقفی به وسیلهٔ حصیر و چوب پوشانده می‌شد و دیواری گلی آن را در بر می‌گرفت. به مرور زمان و با گسترش شهرها، مساجد تغییر شکل دادند. معماران ایرانی از خشت و آجر برای ساخت دیوارها و سقف استفاده کردند؛ به مرور زمان ایوان‌ها، طاق‌های چشمه‌ای، جرزها، ستون‌ها و… اضافه شد<ref> بادکوبه هزاوه، «جامع مسجد»، دانشنامه جهان اسلام.</ref>.


    ذکر این نکته ضروری است که تأثیر فعالیتهای فرهنگی دینی معمولاً دراز مدت است و نباید انتظار داشت آثار یک برنامه در مدتی کوتاه ظاهر گردد؛ به عنوان مثال می بینیم تلاش مردم به رهبری امام خمینی ;، برای برپایی انقلاب پس از سالهای متمادی نتیجه بخشید و نظام اسلامی به ثمر نشست.
    == تعداد مساجد در جهان ==
    در کشورهای اسلامی ‌و غیر اسلامی ‌جهان مساجد زیادی وجود دارد.
    مساجد از بزرگ‌ترین تجمعات دینی مسلمانان در جهان محسوب می‌شود، اما تعداد مساجد در کشورها و شهرها با یکدیگر متفاوت است که در اینفوگرافی زیر که این شبکه منتشر کرده، بیشترین کشورهایی که به نسبت ساکنان خود مساجد دارند را نشان می‌دهد.


    =برخی ویژگی های خاص رسانه ای مسجد=
    در این میان، اندونزی با 800 هزار مسجد و 209 میلیون مسلمانان در صدر تعداد مساجد در جهان قرار دارد.


    1. پیام مسجد، همگانی بوده و اخبار خصوصی و محرمانه ندارد؛ به خلاف برخی رسانه ها.
    هند با 300 هزار مسجد و 176 میلیون مسلمان در رتبه دوم و بنگلادش با 250 هزار مسجد و 134 میلیون مسلمان در رتبه سوم قرار دارد.


    2. مسجد، پیام منفی ندارد؛ به خلاف بعضی رسانه ها که پیام منفی هم دارند.
    پاکستان با 120 هزار مسجد و 185 میلیون مسلمان در رتبه چهارم و مصر با 108 هزار مسجد و 77 میلیون مسلمان در رتبه پنجم قرار دارد.


    3. پیام مسجد، موجب نفوذ در قلبها و افکار مخاطبین می شود؛ به خلاف اخبار تعدادی از رسانه ها.
    عربستان با 94 هزار مسجد و با 30 میلیون مسلمان در رتبه ششم و ترکیه با 82 هزار مسجد و 81 میلیون مسلمان در رتبه هفتم قرار دارد.


    4. پیام مسجد، می تواند انقلاب ساز باشد؛ ولی اخبار برخی رسانه ها انقلاب سوز.
    مراکش با 41 هزار مسجد و 32 میلیون مسلمان در رتبه هفتم قرار دارد<ref>شبکه «خلیج آنلاین»</ref>.


    5. اخبار رسانه ها در روز بعد و یا حتی چند ساعت بعد کهنه می شود؛ به خلاف پیامهای مسجد.
    == زیباترین مساجد جهان ==
    # [[مسجدالحرام]] ([[عربستان سعودی|عربستان]])؛
    # [[مسجد النبى|مسجدالنبی]] (عربستان)؛
    # مسجد سلطان احمد ([[ترکیه]])؛
    # مسجد جامع کوالالامپور ([[مالزی]])؛
    # سجد شاه فیصل ([[پاکستان]])؛
    # مسجد نصیرالملک (مسجد صورتی) ([[جمهوری اسلامی ایران|ایران]])؛
    # مسجد شیخ زاید ابوظبی (بزرگترین مسجد [[امارات متحده عربی|امارات متحده]])؛
    # مسجد امام اصفهان ([[جمهوری اسلامی ایران|ایران]])؛
    # مسجد استقلال (بزرگترین مسجد جنوب شرق آسیا) (اندونزی)؛
    # مسجد سلیمانیه (ترکیه)؛
    # مسجد حسن دوم (دارای بلندترین مناره جهان) ([[آفریقا]])؛
    # مسجد جامع دوحه ([[قطر]])؛
    # مسجد لاله مصطفی پاشا (ترکیه)؛
    # مسجد پوترا کوالالامپور (مالزی)؛
    # مسجد باشکوه سلطان قابوس عمان ([[عمان]])؛
    # مسجد کریستالی مالزی (اولین مسجد هوشمند دنیا)؛
    # مسجد جامع مسکو ([[روسیه]])؛
    # مسجد قل شریف (روسیه)<ref>lahzeakhar.com</ref>.


    6. در رسانة مسجد، اولویت با پیام دینی و تحت تأثیر احکام دین است؛ اما در اکثر رسانه ها اولویت با مسائل اقتصادی و سیاسی است.
    == تعداد مساجد شیعیان و اهل‌تسنن در ایران ==
    در حالی که تا سال ۱۳۵۷ در ایران ۲۵ هزار مسجد وجود داشت، با پیروزی [[انقلاب اسلامی ایران|انقلاب]]، رشد جمعیت و نیاز به ساخت مساجد جدید در ایران و عزم مردم به خصوص خیران مسجد ساز، این تعداد مساجد تا سال ۱۳۹۳ به ۷۲ هزار مسجد رسید و سه سال بعد یعنی در سال ۹۶ تعداد مساجد ایران ۷۴ هزار مسجد شد.
    پایتخت هشت میلیونی ایران نیز در حال حاضر سه هزار و ۴۳۹ باب مسجد دارد. اما چشم اندازی که برای تعداد مساجد ایران تا سال ۱۴۰۴ ترسیم شده و البته مورد نیاز است، ۹۲ هزار مسجد است. یعنی طی هفت سال آینده در ایران باید ۱۸ هزار مسجد ساخته شود. البته با توجه به اینکه طی سال ۹۳ تا ۹۶ یعنی طی سه سال فقط دو هزار مسجد ساخته شده است، پس برای رسیدن به چشم‌انداز ۱۴۰۴ در خصوص تعداد مساجد باید روند سریع‌تری به ساخت مساجد جدید داده شود چرا که با همین روند هر سه سال دو هزار مسجد ۲۷ سال زمان نیاز است که به ۹۲ هزار مسجد برسیم.
    تا سال ۹۶ اگر به تعداد مراکز عبادی [[مذهب شیعه|شیعیان]]، [[اهل سنت و جماعت|اهل‌سنت]] نگاهی بیندازیم متوجه می‌شویم ۶۲ هزار مسجد در مناطق [[مذهب شیعه|شیعه]] نشین وجود دارد که سرانه مساجد (به ازا هر هزار و ۱۱۲ شیعه یک مسجد)، ۱۰ هزار مسجد در مناطقی که اکثریت اهل‌سنت هستند (به ازار هر ۵۲۵ نفر جمعیت اهل‌سنت یک مسجد) این یعنی سرانه تعداد مساجد شیعیان در ایران بسیار کم است.
    بیشترین تعداد مساجد کشور نسبت به جمعیت در سنندج با ۱۴۱ مسجد، بیشترین تعداد مساجد کشور در استان [[خراسان رضوی]] با پنج هزار و ۳۴۶ مسجد و کمترین تعداد مسجد در استان البرز با ۳۷۶ مسجد وجود دارد. آماری که به خیران مسجدساز مناطقی که برای مسجدسازی باید مد نظر قرار دهند را به خوبی نشان می‌دهد.


    شاید هیچ پایگاهی به اندازة «مساجد» در تبلیغ اسلامی ایفای نقش نکرده باشد؛ از زمان رسول خدا(ص) تاکنون اذان، نماز، وعظ و خطابه از مهم ترین برنامه های مساجد بوده و می باشد.
    بیشترین دسترسی به مسجد در نواحی مرکزی، جنوبی و شرقی تهران است یعنی مناطق ۴، ۸، ۱۰، ۱۱، ۱۲،۱۳، ۱۴، ۱۷ و ۲۰ و کل [[امام جماعت|ائمه جماعات]] ثبت شده در سامانه جامع مساجد کشور سه هزار رو ۴۲۹ نفر است که برای ساماندهی و مدیریت بهتر مساجد باید ائمه جماعات اهتمام بیشتری به ثبت اطلاعات خود در سامانه سجم داشته باشند<ref>Iqnaiqna.ir</ref>.


    7. پیام مسجد، ارشاد و هدایت است؛ به خلاف اخبار برخی رسانه ها که فقط اطلاع رسانی است و احیاناً همراه با تخریب و گمراهی.
    == نقش مسجد در انقلاب اسلامی ‌ایران ==
    مساجد در [[صدر اسلام]] به دلیل عهده‌داری کانون اصلی ارتباط مردم، به‌ویژه فعالان جامعه، کارکردهای فراوانی را در نظام اجتماعی ایفا می‌کردند. در عصر جدید، به دلیل تفکیک ساختاری و تقسیم کار، به برخی از کارکردهای اجتماعی و سیاسی آن کمتر توجه می‌شود. با این حال، در جریان [[انقلاب اسلامی ایران|انقلاب اسلامی ‌ایران]]، مساجد نه تنها محلی برای عبادت، که محلی برای فعالیت فرهنگی، سیاسی و اجتماعی علیه رژیم و نظام اجتماعی حاکم بودند. با توجه به مطالب مزبور، نوشتار حاضر درصدد است تا به بررسی عملکرد و سازوکارهای مساجد در بسیج مردم در جریان انقلاب اسلامی ‌بپردازد.


    8. پیام دهنده در مسجد (امام) باید عادل و عالم باشد؛ به خلاف پیام دهنده در بعضی از رسانه ها که شرط خاصی نداشته و هر کس می تواند در مقام پیام دهنده باشد.
    مسجد مهم‌ترین نهاد سیاسی و اجتماعی جوامع اسلامی ‌در طول قرون متمادی بوده و نقشی محوری و بی‌بدیل در ادارهجامعه و تحولات آن ایفا کرده است. برای سالیان دراز، اولین اقدام والی هر شهر و خلیفهمسلمین به طرق اولی، خواندن خطبه‌ای در مسجد اصلی شهر بوده است. تمام نمازهای جمعه و گاهی تمام نمازهای مسجد اصلی شهر به امامت والی و خلیفه برگزار می‌شد و اغلب ارتباط مردم با والی نیز از همین طریق انجام می‌گرفت.
    همچنین بسیاری از اقدام‌های حکومتی نظیر قضاوت، جمع سپاه، بسیج مردم و مواردی این‌چنینی نیز در مساجد انجام می‌گرفت.


    9. پیام دهندة مسجد، مخاطب را می شناسد و طبق ظرفیت او پیام می دهد؛ ولی رسانه ها عمدتاً به هر گیرنده ای پیام می دهند.
    این همه نشانهاهمیت مساجد و از آن مهم‌تر، ظرفیت این نهاد برای ایفای نقش‌های مختلف با توجه به نیاز جامعه و شرایط زمانی و مکانی است. از این رو، بررسی تحولات سیاسی و اجتماعی جوامع اسلامی ‌حتی در دوران ما نیز بدون توجه به نقش و ویژگی‌های مساجد، ناقص خواهد بود. این مهم در مورد تحولاتی چون انقلاب اسلامی ‌ایران، که صبغهدینی آن در نگاه تحلیل‌گران سیاسی مشهود بوده است، ضروری‌تر می‌نماید.


    10. پیام مسجد آرامش بخش است؛ به خلاف عمده رسانه ها.
    === مساجد و بسیج نیرو در انقلاب اسلامی ===
    نهضتی که به رهبری [[سید روح الله موسوی خمینی|امام خمینی (ره)]] برای سرنگونی [[رژیم پهلوی]] شکل گرفت، از اوایل دهه۱۳۴۰ تا ۱۳۵۷ شمسی ادامه یافت. در این برهه از زمان، مساجد ایران توانستند نقشی مؤثر در ایجاد انسجام اجتماعی در مقابلهمردم با رژیم شاه ایفا نمایند. در این خصوص، میشل فوکو مشاهده‌های خود را از مساجد ایران چنین بیان می‌دارد:


    11. در طول تاریخ مساجد واقعی (نه مساجدی مثل مسجد ضرار) مخاطبین خود را از مسیر حق منحرف نساخته است؛ ولی رسانه ها معاویه را امیر و حضرت علی(ع) را کافر و امام حسین(ع) را خارجی معرفی کردند.
    «تمام روز ملاها در مساجد با خشم از شاه، از [[ایالات متحده آمریکا|آمریکا]] و از غرب و ماده‌پرستی آن حرف می‌زنند و مردم را به نام اسلام و [[قرآن]] به پیکار با همهرژیم طاغوت فرامی‌خوانند. هر وقت که مسجد کوچک بوده و برای مردم جا نداشته باشد، بلندگوها را در خیابان نصب کرده‌اند و این صدا در همهمحله یا ده طنین‌انداز شده است... می‌دانید که این روزها چه عبارتی بیش از هرچیز برای ایرانی‌ها خنده‌آور است و به نظرشان از هر حرفی ابلهانه‌تر، خشک‌تر و غربی‌تر است؟ دین تریاک توده‌هاست. تا همین دوران رژیم فعلی، ملاها [در روزهای جمعه] تفنگ در دست خطبه می‌خواندند...<ref>. میشل فوکو، ایرانی‌ها چه رؤیایی در سر دارند، ترجمهحسین معصومی همدانی، تهران، هرمس، ۱۳۸۹، ص ۲۸ و ۲۹</ref>


    =واژه مسجد در قرآن=
    گزارش‌های [[ساواک]] بیانگر آن است که هدف جلسات و منبرهای مساجد، ترویج افکار انقلابی و اسلامی ‌مخالف با رژیم در میان مردم بوده است؛ اقدامی‌که تنها به [[تهران]] ختم نمی‌شد و در سایر شهرهای ایران از جمله [[مشهد]]، تبریز، شیراز و [[قم]] نیز با شور و هیجان زیاد مورد توجه مردم قرار می‌گرفت.
    واژه‌ی مسجد، جمعاً ۲۸ بار در قرآن کریم ذکر شده که در ۲۲ مورد به صورت مفرد و در ۶ مورد دیگر، به صورت جمع آمده است.<ref> بقره/سوره۲، آیه۱۴.    </ref>
    چنان‌که از مشاهدات فوکو نیز پیداست، مساجد ایران در همان آغاز کار، با بیانات انقلابی خود، سعی در ایجاد یکپارچگی و انسجام میان مردم داشتند؛ امری که نهایتاً با رهبری مدبرانهبنیان‌گذار انقلاب اسلامی ‌ایران، در تاریخ ۲۲ بهمن ۱۳۵۷، به ثمر نشست و توانست پرچم اسلام را با پشتیبانی مردم در سرتاسر این سرزمین، به اهتزاز درآورد. در ادامه، به بررسی چگونگی این اقدامات از سوی مساجد با ذکر مستندات تاریخی، خواهیم پرداخت.
    ؛ بقر: ۱۸۷ <ref> توبه/سوره۹، آیه۱۷. </ref>
    <ref> توبه/سوره۹، آیه۱۷. </ref>
    <ref> حج/سوره۲۲، آیه۴۰.    </ref>
    <ref> جن/سوره۷۲، آیه۱۸.    </ref>
    در این آیات، به اهمیت و جایگاه رفیع مسجد در اسلام، پاره‌ای از احکام مسجد و مسجد الحرام و احکام خاص آن، مسجد الاقصی و مسجد اصحاب کهف، اشاراتی شده است.
    البته، آیه‌های دیگر نیز در قرآن درباره‌ی مسجد و اهمیت آن آمده است که هر چند لفظ مسجد در آنها نیامده است، ولی بنابر مفهوم این آیات و گفته‌ی تمامی مفسران، می‌توان در مورد مساجد، این آیات را نیز ذکر کرد.


    =اقسام مسجد=
    === مساجد و بسیج نخبگان ===
    به طور کلی چهار نوع مسجد برای یک مسلمان قابل تصور است:
    برای بررسی دقیق‌تر نقش مساجد در بسیج توده‌ای مردم، در وهلهنخست، باید نحوهتعامل مساجد و نخبگان متعهد به ارزش‌های اسلامی ‌و انقلابی را مورد توجه قرار داد؛ چراکه بدون جمع این دو، هر حرکتی می‌توانست ناقص باشد و به نتیجهمطلوب منجر نگردد. اسناد به‌جامانده از انقلاب اسلامی ‌نشان می‌دهد مساجد نقش انقلابی خود را در قالب‌های گوناگونی انجام داده‌اند.


    مسجد محله.
    یکی از برجسته‌ترین گام‌‌های مساجد در این حوزه را می‌توان در جلسات اندیشمندان اسلامی ‌در مسجد الجواد تهران ملاحظه نمود. در واقع اندیشمندان و متفکرانی نظیر [[مرتضی مطهری|شهید مطهری]] یا [[محمد مفتح|آیت‌الله مفتح]] با همکاری نخبگانی چون [[سید محمد حسینی بهشتی|شهید بهشتی]] و [[شهید باهنر]]، کلاس‌های متعددی را در این مساجد برپا می‌نمودند تا از این راه بتوانند ضمن بسیج نخبگان جامعه، مردم را نیز بیش از پیش به حضور پررنگ در این قبیل اجتماعات تشویق نمایند؛ اقدامی‌که با برگزاری مراسم مشابه در شیراز، بجنورد و سایر شهرهای ایران، بیانگر دستاورد مثبت مساجد در این حوزه بوده است. گزارش‌های تاریخی فوق نشان می‌دهد در سال‌های انقلاب، مساجد محل تجمیع هم‌فکران و نخبگان جامعه برای هم‌فکری و تبادل آرا برمبنای ارزش‌های اسلامی ‌و انقلابی بوده است<ref> مرکز بررسی اسناد تاریخی وزارت اطلاعات، ج ۲۶، ۱۳۸۲، ص ۲۷</ref>.


    مسجد مرکزی در شهر برای نمازگزاران شهر با عنوان مسجد جامع.
    === مساجد و آموزش ارزش‌های اسلامی ‌و انقلابی به مردم ===
    دومین گام توسط مساجد در مسیر انسجام‌بخشی نیروها و بسیج مردم، آموزش‌های اجتماعی و سیاسی به توده‌های انقلابی است. در این مرحله، الگوهای سیاسی، اجتماعی و مذهبی در قالب سخنرانی‌ها و برگزاری کلاس‌های آموزشی و همچنین ترویج کتاب‌های خاص و مرتبط، انجام می‌گرفته است.


    مصلاّیی برای مراسم نماز عید برای تمامی مردم یک منطقه.
    سخنرانی رایج روحانیان در مساجد و به‌ویژه در ماه‌های محرم، صفر، رمضان و مناسبت‌های مذهبی صورت می‌گرفته است؛ تا جایی که حلقه‌ای از منبرهای مذهبی در تهران و شهرستان‌ها هم‌زمان و به‌طور منظم از اواخر دههچهل شروع به فعالیت کردند که رسالت اصلی آنها طرح مباحث اجتماعی و سیاسی در دل مباحث مذهبی بوده است. گزارش‌های ساواک در این خصوص، بیانگر آن است که هدف جلسات و منبرهای مساجد، ترویج افکار انقلابی و اسلامی ‌مخالف با رژیم در میان مردم بوده است؛ اقدامی‌که تنها به تهران ختم نمی‌شد و در سایر شهرهای ایران از جمله مشهد، تبریز، شیراز و قم نیز با شور و هیجان زیاد مورد توجه مردم قرار می‌گرفت<ref>رسول جعفریان، جریان‌ها و سازمان‌های مذهبی-سیاسی ایران؛ از روی کار آمدن محمدرضاشاه تا پیروزی انقلاب اسلامی، قم، ۱۳۸۵، ص ۲۶۴ و ۲۶۵</ref>.


    مسجدالحرام برای حضور همه مسلمانان.
    علاوه‌ بر سازوکار سخنرانی علما بر منبر، از دیگر شیوه‌های مساجد در خصوص بسیج مردم، می‌توان به برگزاری کلاس‌های آموزشی اشاره نمود؛ کلاس‌هایی که مخفی نبوده و به‌صورتی آشکار نشان‌دهندهتجمیع هم‌فکران و تبادل آرا میان آنها بوده است. شاید بتوان این قبیل کلاس‌ها را کلاس‌هایی پُرشور و پُرمخاطب توصیف نمود که صبغهآموزش عمومی‌داشتند و در آنها، به ترویج الگوهای ارزشی متضاد با نظام اجتماعی حاکم در میان مردم می‌پرداختند.
    برای مثال، مسجد کرامت [[مشهد]]، محل فعالیت رهبر معظم انقلاب بود که براساس اسناد [[ساواک]]، پس از اتمام نماز، آیاتی از قرآن را که ایشان برای افزایش فهم سیاسی و اجتماعی مردم مناسب می‌دانستند، تفسیر می‌نمودند.
    یا نمونهدیگر، مسجد هدایت تهران است که با مدیریت [[سید محمود علایی طالقانی|آیت‌الله طالقانی]] و درس تفسیر مشهور ایشان که وجههسیاسی و اجتماعی داشت، مخاطبان بسیاری را دور خود جمع کرد که برخی از آنان بعدها از انقلابیون مؤثر شدند. وجههاجتماعی این جلسات و استقبال گستردهمردم از مساجد نهایتاً سبب شد تا رژیم شاه مجالس درس و آموزشی مساجد را تعطیل کند و برخی از علما را نیز به زندان بیندازد<ref>مهناز میزبانی، منیژه صدری و حشمت‌الله سلیمی، نقش مساجد و دانشگاه‌ها در پیروزی انقلاب اسلامی تهران، مرکز اسناد انقلاب اسلامی، ۱۳۸۳، ص ۳۶</ref>


    =نخستین مسجد=
    ترویج کتاب‌های آموزشی نیز از دیگر سازوکارهای آموزشی و مبارزاتی مساجد است که البته نقشی بسزا در مسیر بسیج مردم و توده‌ها در جریان انقلاب اسلامی ‌داشته است. در سال‌های انقلاب اسلامی، فعالیت آموزشی و فرهنگی مساجد به‌قدری گسترش یافت که رژیم شاه تلاش می‌کرد تا اقدامات آنها را محدود نماید. در سند شماره۱۷۸ از آرشیو [[مرکز اسناد انقلاب اسلامی]]، در مورد کتابخانه‌های مساجد آمده است: برای جلوگیری از فعالیت‌های گستردهمساجد در افزایش روحیه‌‌ تقابل با رژیم حاکم، اقدامات مقتضی را برای مقابله با مساجدی که دارای کتابخانه‌های گسترده هستند، انجام دهید. چنان‌که از مطالب مزبور مستفاد می‌گردد، رژیم پهلوی اقدامات مساجد را در حوزهبسیج افکار عمومی‌علیه شاه، خطری بزرگ برای خود می‌دانسته است<ref>مهناز میزبانی، منیژه صدری و حشمت‌الله سلیمی، پیشین، ص ۳۱</ref>.
    مسجد قبا از مهمترین و زیباترین مساجد محدوده فعلی مدینه و اولین مقر عبادتی در جهان اسلام است که ساخت آن همزمان با رسیدن پیامبر(ص) به دو  فرسخی شهر مدینه آغاز شد. مسجد قبا در نزدیکی شهر بنا شده که میعادگاه دیدار با رسول خدا(ص) و چهار امام معصوم و مزاری منسوب به حضرت زهرا(س) است.
    داستان ساخت مسجد قبا از این قرار است که پیش از هجرت رسول خدا(ص) از مکه به مدینه، تعدادی از مهاجران به طور موقت در قبا سکونت کردند و سپس پیامبر(ص) به آنجا آمدند و چند روزی در قبا که در جنوب مدینه بود، سکونت کرده تا خانواده ایشان و حضرت علی(ع) به ایشان پیوستند.
    پیامبر(ص) پس از ورود به مدینه در 12 ربیع‌الاول در توقف چهار روزه‌ با کمک اصحاب و یارانشان اولین مسجد تاریخ اسلام را به نام همان منطقه «قبا» بنا کردند و در اطراف این مسجد دیوارهایی از سنگ حره کشیدند، تا زمان توسعه آن توسط ولید سقفی نداشت، مگر پوششی که از شاخه‌های خرما بود.
    پیامبر(ص) در این مدت در منزل «کلثوم بن هدم» مهمان بود و در منزل «سعد بن خیثمه» با مردم ملاقات می‌کرد. این دو منزل در سمت قبله مسجد قبا بوده و در توسعه اخیر مسجد قبا درون مسجد قرار گرفتند.
    رسول خدا(ص) بعدها که در شهر مدینه سکونت داشت هر هفته و گاه روزهای شنبه یا دوشنبه به قبا می‌آمد و در این مسجد نماز می‌گذارد.
    در آخرین دهه اول هجری «عمر بن عبدالعزیز» به دستور ولید بنای اولیه مسجد قبا را تخریب کرد و از نو بنایی استوار برپا کرد و برای آن رواق‌هایی نیز ساخت و پس از گذشت سالها این مسجد به دست «جواد اصفهانی» یکی از وزرای حکام موصل در سال 555 هجری قمری بازسازی شد و پس از تغییرات دیگر در سال 1388 قمری ملک فیصل رواق‌های آن را در جهت شرقی مسجد توسعه داد.


    گفتنی است که در پشت این مسجد منزلی متعلق به امیرالمؤمنین(ع) قرار دارد که جلوی مسجد چاه آب شیرینی وجود داشته است و به دلیل اینکه انگشتر پیامبر(ص) در داخل چاه افتاده بود آن را «چاه انگشتر» نامیده بودند که البته در زمان حال اثری از آن چاه باقی نمانده است. بنابر روایات متعدد مسجد قبا مصداق آیه « لاَ تَقُمْ فِيهِ أَبَدًا لَّمَسْجِدٌ أُسِّسَ عَلَى التَّقْوَى مِنْ أَوَّلِ يَوْمٍ أَحَقُّ أَن تَقُومَ فِيهِ فِيهِ رِجَالٌ يُحِبُّونَ أَن يَتَطَهَّرُواْ وَاللّهُ يُحِبُّ الْمُطَّهِّرِينَ»<ref>توبه آیه 108</ref> است که این‌ آیه اشاره به این نکته دارد که این مسجد از روز نخست بر پایه تقوا ساخته شده و لذا سزاوار است تا رسول خدا(ص) نه در مسجد ضرار که در این مسجد نماز بگذارد. به دلیل همین نزول همین آیه در آن زمان مسجد قبا را «مسجد التقوی» هم می‌خواندند.
    === مساجد و ایجاد شبکهاطلاع‌رسانی در تقابل با رژیم پهلوی ===
    سول گرامی اسلام(ص) در باب پاداش نمازگزاران در قبا فرمودند: «هر کس در مسجد قبا نماز بخواند ثوابش معادل ثواب عمره است و در جایی دیگر اشاره کردند: دو رکعت نماز در مسجد بنا برای من بهتر از آن است که دوباره به بیت‌‌المقدس بروم اگر می دانستند در قبا چیست جگرهای شتران را می‌زدند و به سوی آن می تاختند تا از فضیلت آن بهره‌مند شوند.» <ref> حوزه قرآن و عترت گروه فرهنگی باشگاه خبرنگاران جوان</ref>
    یکی از کارکردهای پنهان مساجد در شکل‌دهی به بسیج افکار عمومی‌علیه رژیم شاه، شکل‌دهی به نوعی شبکهاطلاع‌رسانی در مسائل سیاسی و اجتماعی بود که عملاً رسانه‌های رژیم حاکم را در میان توده‌های مبارز و انقلابی از کار انداخته بود. گزارش‌های به‌جامانده از دوران انقلاب اسلامی ‌نشان می‌دهد که ارتباط رسانه‌ای دولت با بخش عظیمی‌از مردم که تحت مدیریت مساجد و نیروهای انقلابی هستند، سست شده بود و عملاً تصاویر ذهنی این افراد از شخصیت‌ها، وقایع و پدیده‌ها توسط مساجد شکل می‌گرفت. به‌عنوان نمونه، استمپل در «شکست انحصار رسانه‌ای دولت توسط مساجد» می‌نویسد:


    «در بقیهسال ۱۳۵۶ شمسی، برای اولین‌بار شبکهمسجد تأثیر خود را به مخالفین اثبات نمود... در نتیجه، شهروندان عادی با یک منبع اطلاعاتی دیگر که به دولت نیز وابستگی نداشت، از جریان امور آگاه شدند... این گروه‌های اصلی، حوادث را برای پیروان خود و سایر کسانی که علاقه‌مند بودند، تفسیر می‌کردند و این امر برای تبلیغ مسائل سیاسی، جانشین رسانه‌های گروهی دولت شده بود<ref>جان. دی استمپل، درون انقلاب ایران، ترجمهمنوچهر شجاعی، تهران، رسا، ۱۳۷۷، ص ۱۲۹ و ۱۳۰</ref>.»


    و یا در تحلیلی عمیق‌تر از نقش رسانه‌ای و اطلاعاتی مساجد، فوکو در مشاهده‌های خود از آبادان در سال ۱۳۵۷ شمسی، شبکهرسانه‌ای جریان‌های مذهبی را، که بر اثر استبداد شاهی روزبه‌روز گسترش یافت، این‌گونه توصیف می‌کند:
    «یک شبکهاطلاعاتی تمام‌عیار؛ شبکه‌ای که بر اثر پانزده سال تاریک‌اندیشی برقرار شده و مرکب است از تلفن، نوار، ضبط‌صوت، مسجد و منبر، دفتر کار وکلا و محفل‌های روشن‌فکران. من طرز فکر یکی از این سلول‌های بنیادی اطلاعاتی را نزدیک مسجدی در آبادان، به چشم دیدم<ref>میشل فوکو، پیشین، ص ۵۸ و ۵۹</ref>.»


    این قبیل گزارش‌ها نشان می‌دهند که در کشور، دو طیف رسانه‌ای جداگانه و متضاد در حال فعالیت بودند و بخش عظیمی‌از مردم، اخبار و تحلیل‌های مساجد را گوش می‌کردند، تاریخ قمری و نه شاهنشاهی را جهت تنظیم زندگی خود مورد استفاده قرار می‌دادند و به دستورات ائمهجماعت و نه دولت عمل می‌کردند و این موارد همه نشان‌دهندهشکل‌گیری یک راه ارتباطی جدید و البته تأثیرگذار و از کار افتادن رسانه‌های رسمی‌شاهنشاهی بود.
    مسجد کرامت مشهد محل فعالیت رهبر معظم انقلاب بود که براساس اسناد ساواک، پس از اتمام نماز، آیاتی از قرآن را که ایشان برای افزایش فهم سیاسی و اجتماعی مردم مناسب می‌دانستند، تفسیر می‌نمودند. همچنین مسجد هدایت تهران با مدیریت آیت‌الله طالقانی و درس تفسیر مشهور ایشان، که وجههسیاسی و اجتماعی داشت، مخاطبان بسیاری جلب کرد که برخی از آنان بعدها از انقلابیون مؤثر شدند.


    در واقع چنان‌که در اظهارات و مشاهدات فوق آمده است، مساجد پس از ایجاد انسجام و هماهنگی میان نخبگان، با برگزاری فعالیت‌های آموزشی، زمینهمقابله با رژیم پهلوی را گسترش دادند و در واقع با بهره‌گیری از توان اطلاع‌رسانی و ارتباطی، نه تنها مقولات فوق را تکمیل نمودند، بلکه زمینهانتقال گسترده‌تر اخبار، اطلاعات و برنامه‌ها را نیز فراهم آوردند؛ اقداماتی که در نهایت با انتقادات گستردهمساجد از رژیم شاهنشاهی و بسیج مردم در مقابلهبا آن به بار نشست. در قسمت بعد، به تشریح این مورد نیز خواهیم پرداخت.


    =نخستین مساجد مسلمانان=
    === مساجد و بسیج مردم در انتقاد از سیاست‌های رژیم پهلوی ===
    پیش‌تر گفتیم که پس از شکل‌گیری گروه‌های هم‌فکر و آموزش الگوهای ارزشی اسلامی ‌و انقلابی که در تضاد با الگوهای فرهنگی، سیاسی و اجتماعی رژیم طاغوت قرار داشت، شکافی عمیق میان الگوهای اقتصادی، سیاسی و حقوقی حاکم ایجاد شد. بر این اساس، روحانیان و فعالان اجتماعی در مساجد، با استفاده از سخنرانی، نشر اعلامیه، پخش نوارهای صوتی و مواردی از این دست، به انتقاد از سیاست‌های حاکم بر نظام اجتماعی دورهپهلوی دوم پرداختند و حتی عملاً به تجمع، راه‌اندازی تظاهرات و درگیر شدن با نیروهای شاه اقدام نمودند.
    فوکو در یادداشت‌های خود از مشاهداتش در تهران، مطلبی را در این خصوص ذکر کرده که نشان‌دهندهنقش گفتمان متضاد مساجد با نظام حاکم در بسیج افکار عمومی‌و نیروهای اجتماعی علیه رژیم شاه است:


    =نخستین مسجد ایران=
    «مساجد و روحانیان سرچشمهیک تسلای دائمی‌اند. ایشان باید بیداد را نفی کنند، از دولت انتقاد کنند، برضد اقدام‌های ناشایست برخیزند، نکوهش کنند و رهنمود بدهند... مذهب شیعه... شکلی است که مبارزهسیاسی، همین که لایه‌های مردمی‌را بسیج کند، به خود می‌گیرد و از هزاران ناخرسندی، نفرت، بینوایی و سرخوردگی، یک نیرو پدید می‌آورد و به این دلیل، این همه را به‌صورت یک نیرو درمی‌آورد که خودش یک صورت بیان است، یک شیوهبا هم بودن است، نوعی گفتمان است، چیزی است که از راه آن می‌توان صدای خویش را به گوش دیگران رساند و با ایشان، هم‌زمان با ایشان، هم‌خواست شد<ref>میشل فوکو، پیشین، ص ۵۸ و ۵۹.</ref>.»


    =مسجد در معماری ایران=
    از همین روست که در جای‌جای اسناد به‌جامانده از دوران انقلاب اسلامی، به مواردی برمی‌خوریم که مساجد نسبت به تحولات سیاسی و وضعیت اجتماعی، به انتقاد پرداخته‌اند، مردم را به نوعی واکنش شکل داده‌اند و آن را به حکومت منتقل کرده‌اند و نهایتاً با برگزاری تجمع‌های بزرگ یا تظاهرات مسالت‌آمیز و گاهی خشونت‌آمیز یا تهدید به برگزاری آن، به حکومت پهلوی فشار آورده‌اند. طبیعی است که این قبیل اقدامات مساجد در جهت بسیج توده‌ای مردم برای مقابله و مبارزه با رژیم پهلوی، نه تنها ساختارهای پوشالی رژیم طاغوت را سست نمود، بلکه در ۲۲ بهمن‌ماه سال ۱۳۵۷، زمینه‌های فروریزی کامل آن را نیز فراهم آورد<ref>حمیدرضا کشاورز، پژوهشگر تاریخ معاصر/برهان</ref>.


    =معماری مسجد=
    == جستارهای وابسته ==
    * [[سجده]]
    * [[نماز جماعت]]
    * [[وقف]]


    =نقش مسجد در انقلاب اسلامی ایران=
    == پانویس ==
    {{پانویس}}


    =پانویس=
    [[رده:مفاهیم و اصطلاحات]]
    [[رده:مفاهیم و اصطلاحات اسلامی]]

    نسخهٔ کنونی تا ‏۱۹ ژوئن ۲۰۲۴، ساعت ۱۸:۵۱

    مسجد.jpg

    مسجد نیایش‌گاه و محل گردهمایی مسلمانان است. کعبه طبق آیات قرآن نخستین مسجد روی زمین است. مسجدالنبی با ورود محمد، پیامبر اسلام به مدینه در عربستان سعودی پایه‌گذاری شد. پذیرش این مسئله که وجود مساجد گنبدها مناره‌ها در بافت یک شهر نمی‌تواند به معنای اسلامی ‌بودن آن شهر باشد این امر را بدیهی می‌سازد که باید در عناصر و مؤلفه‌های دیگری که نه تنها کالبد بلکه روح و هویت شهرها را می‌سازند به دنبال نشانه‌هایی از زیست مسلمانان و الگوهای یک شهر اسلامی ‌بود.

    معنای لغوی مسجد

    مسجد در لغت به معنای محل سجده، برگرفته از سجود به معنای به خاک افتادن و خضوع و کرنش کردن است. در سایر ادیان، تنها در اماکن خاصی در برابر خداوند سجده می‌کنند و نماز می‌خوانند؛ اما از منظر اسلام، زمین پاک بوده و سجده‌گاه و مسجد است چنانچه بر اساس روایت رسول خدا(صلی الله علیه و آله) مسجد بر سراسر زمین اطلاق می‌گردد و این از اختصاصات امت اسلامی ‌است.

    اما در اصطلاح، مسجد به محل ویژه‌ای اطلاق می‌شود که برای عبادت و خضوع در برابر حق تعالی وقف گردیده است. مسجد [۱]. پیشانی شخص که اثر سجده بر آن بماند[۲]. در لغت به معنی سجده گاه، و در اصطلاح علما، موضع سجود را گویند هر جا که باشد[۳]. هر یک از هفت جای مرد که گاه سجده بر زمین رسد. آنجا که بر زمین نشیند در سجود از پیشانی و نوک پا و زانو و کف دست. آنجای که بر زمین رسد از پیشانی‌گاه سجود. آنجا که بر زمین رسد از اندام آدمی‌گاه سجده و آن هفت است[۴].

    کارکرد مسجد

    اگر چه هدف اصلی بنای مسجد، ایجاد مکان خاصی برای عبادت و راز نیاز با خداوند متعال است و علت نام‌گذاری آن به مسجد، از آن روست که جایگاه سجده و تواضع در پیشگاه خداوند متعال است؛ اما نباید از جنبه‌های دیگر مسجد غافل گردید. با نگاهی گذرا به تاریخ صدر اسلام و پس از آن، درمی‌یابیم که مسجد از آغاز پیدایش تاکنون به عنوان مرکز مهمی‌برای انجام رسالت رسول خدا(صلی الله علیه و آله)، منشأ تحولات و خدمات و پایگاهی برای ابلاغ پیام‌های الهی به شمار می‌رفته است. در حال حاضر نیز مساجد در زمینه‌های مختلف دارای فعالیت‌های گسترده می‌باشد و هر قدر این فعالیت‌ها و کارکردها از تنوع بیش‌تری برخوردار باشد مسلماً از جذابیت و اقبال بیش‌تری برخوردار شده و مورد استقبال گسترده‌تری از سوی تمامی‌اقشار جامعه، به ویژه قشر جوان قرار خواهد گرفت که نتیجه آن افزایش اعتقادات مذهبی و دین‌باوری در سطح جامعه می‌باشد.

    گرچه پرداختن به تمام کارکردهای مسجد از صدر اسلام تاکنون در این نوشتار نمی‌گنجد؛ اما معرفی برخی از کارکردهایی که هم اینک در بسیاری از مساجد قابل اجرا است، خالی از فایده نخواهد بود.

    آموزشی

    روزگاری مسجد، یگانه پایگاه مهم آموزشی در کشورهای اسلامی ‌بوده است. متأسفانه مسئله آموزش در مساجد کم رنگ شده و مناسب است با برنامه‌ریزی و متناسب با امکانات موجود و استفاده از کارشناسان، برنامه‌هایی از قبیل: آموزش احکام و قرآن، مخصوصا برای بانوان و نوجوانان و پاسخ به سؤالات و... برگزار گردد. جایگاه جلسات علمی‌و آموزشی در مسجد از نگاه پیامبر اکرم(صلی الله علیه و آله) به مراتب والاتر و ارجمندتر از جلسات دعا است؛ چنان که در روایت است که روزی رسول خدا (صلی الله علیه و آله) به مسجد وارد شدند.

    در مسجد، دو مجلس جداگانه برپا بود. گروهی در حال یاد دادن و فراگرفتن دانش بودند و جمعی نیز به دعا و راز و نیاز با خداوند مشغول. پیامبر (صلی الله علیه و آله) فرمود: هر دو گروه به سوی نیکی گام برمی‌دارند؛ دسته‌ای خدا را می‌خوانند و گروهی نیز آموزش می‌بینند و نادانان را تعلیم می‌دهند؛ ولی این گروه (تعلیم و تعلم) کار برتری انجام می‌دهد. من نیز به منظور آموزش دادن مردم مبعوث شده ام. آنگاه پیامبر (صلی الله علیه و آله) در میان گروهی که سرگرم آموزش بودند، نشست[۵].

    البته توجه به این نکته لازم است که در مسجد هر آموزشی توصیه نمی‌شود؛ چنانکه امام کاظم (‌علیه‌السلام) می‌فرماید: رسول خدا (صلی الله علیه و آله) وارد مسجد شدند و متوجه گردیدند که گروهی اطراف مردی حلقه زده‌اند، پرسیدند: این مرد کیست؟ گفتند: علامه است. فرمود: علامه چیست؟ گفتند: آگاه‌ترین مردم نسبت به اصل و نژاد عرب، سرگذشت آنان، روزگار جاهلیت و اشعار عربی. پیامبر(صلی الله علیه و آله) فرمود: «ذَاکَ عِلْمٌ لَا یَضُرُّ مَنْ جَهِلَهُ وَ لَا یَنْفَعُ مَنْ عَلِمَهُ ثُمَّ قَالَ النَّبِیُّ (صلّی الله علیه و آله) إِنَّمَا الْعِلْمُ ثَلَاثَهٌ آیَهٌ مُحْکَمَهٌ أَوْ فَرِیضَهٌ عَادِلَهٌ أَوْ سُنَّهٌ قَائِمَهٌ وَ مَا خَلَاهُنَّ فَهُوَ فَضْلٌ[۶]؛ این دانشی است که هر که نداند، زیانی برایش ندارد و هر که فراگیرد، نفعی برایش نبخشد، سپس پیامبر خدا (صلی الله علیه و آله) فرمود: همانا علم سه چیز است: آیه محکمه (اصول اعتقادی)، فریضه عادله (علم اخلاق) و سنت قائمه (مسائل فقهی و دیگر علوم مورد نیاز جامعه)، غیر از این‌ها فضل است.» یعنی فراگرفتنش خوب است؛ ولی اگر کسی نداند عیبی بر او نیست.

    فرهنگی

    پس از نقش عبادی و آموزشی، نقش فرهنگی در بین دیگر نقش‌ها و کارکردهای مسجد، دارای بیش‌ترین اهمیت می‌باشد. پیامبر اسلام (صلی الله علیه و آله) محیط مسجد را کاملاً فرهنگی می‌دانستند، تا جایی که در حضور آن حضرت و با اجازه ایشان برخی مسابقات برگزار می‌شد و حضرت ضمن ابراز خرسندی از این کار، با حوصله و بردباری کامل از چنین مسایلی استقبال می‌کردند[۷]. گرچه امروزه مراکز آموزشی و فرهنگی گسترش یافته است؛ اما نباید از این کارکرد مهم مسجد و بارور نمودن فرهنگی آن غافل شد. برگزاری جلسات شبی با قرآن، مسابقات، کتابخوانی و... از جمله برنامه‌هایی هستند که می‌توان با حمایت مسئولین منطقه به اجرا درآورد. هم‌چنین حضور امام جماعت مدتی قبل و بعد از نماز در مسجد برای پرسش و پاسخ، مشاوره و... شرایطی ویژه جهت رشد فرهنگی مردم را به وجود می‌آورد.

    تبلیغی

    هدف از تبلیغ، رشد و افزایش معرفت دینی مردم و آشنا کردن آنان برای ادای وظایف دینی و اسلامی ‌می‌باشد. با رجوع به سیره تبلیغی رسول خدا (صلی الله علیه و آله) مشخص می‌شود.

    1. مراکز تبلیغاتی موقت: این مراکز مربوط به زمان یا مکان‌هایی است که مسجدی وجود نداشت و حضرت از خانه بعضی اصحاب برای اقامه نماز و تبلیغ دین استفاده می‌نمود.
    2. مراکز تبلیغاتی سیار: نظر به پراکندگی قبایل عرب، حضرت مجبور بودند شخصاً به اماکن مختلف سفر کرده و از نزدیک، پیام خویش را به مردم آن مناطق برسانند. هم اینک برخی از روستاها و نیز قبایل عشایری کشورمان از نعمت روحانی محرومند و مناسب است که روحانیونِ نزدیک به این مناطق با هماهنگی برخی ادارات یا افراد متدین، وسیله نقلیه‌ای تهیه و به این مناطق سرکشی نمایند.

    مراکز تبلیغی اصلی و ثابت

    شاید هیچ پایگاهی به اندازه «مساجد» در تبلیغ اسلامی ‌ایفای نقش نکرده باشد؛ از زمان رسول خدا (صلی الله علیه و آله) تاکنون اذان، نماز، وعظ و خطابه از مهم‌ترین برنامه‌های مساجد بوده و می‌باشد. اما باید توجه داشت که در زمان کنونی وعظ و سخنرانی‌های طولانی علاوه بر اینکه موجب خروج بسیاری افراد از مسجد می‌شود، نتیجه‌ای در پی نخواهد داشت، از اینرو به نظر می‌رسد باید سخنرانی‌ها مخصوصاً سخنرانی‌های هفتگی و مستمر بسیار کوتاه و حتی المقدور به صورت پرسش و پاسخ صورت پذیرد.

    در سیره پیامبر اسلام(صلی الله علیه و آله) می‌بینیم که آن حضرت برای جلوگیری از خستگی شنوندگان فقط برخی از روزها موعظه می‌فرمود؛ عبدالله بن مسعود می‌گوید: «کَانَ النَّبِیُ یَتَخَوَّلُنَا بِالْمَوْعِظَهِ فِی الْاَیَّامِ کِرَاهَهَ السَّامَهِ عَلَیْنَا[۸]؛ رسول خدا (صلی الله علیه و آله) از آن رو که مبادا ما (شنوندگان) خسته و ملول شویم، برخی از روزها ما را موعظه می‌فرمودند.»

    همچنین آن حضرت دیگران را نیز به آسان گرفتن در تبلیغ سفارش می‌نمودند: «یَسِّرُوا وَ لاَ تُعَسِّرُوا وَ بَشِّرُوا وَ لاَ تُنَفِّرُوا؛[۹] آسان بگیرید، سخت‌گیر مباشید، بشارت بدهید و مردم را گریزان نسازید.» تردیدی نیست که کار تبلیغی در مسجد سرشار از مایه‌های معنوی و روحانی است. آموزه‌های الهی کسانی را که اندک زمینه‌ای برای هدایت دارند، شیفته و شیدای اسلام می‌نماید. به عنوان نمونه: یکی از دوستان که جزء مبلغین بسیار موفق اوائل انقلاب است، جوانان بسیاری را از طریق مسجد، جذب حوزه علمیه نموده است که بسیاری از آنها به عنوان امام جمعه، مدیر فرهنگی و حوزوی و... مشغول فعالیت می‌باشند که همگی مرهون جذب جوانان به مسجد است.

    این جا لازم است به یک موضوع بسیار مهم در تبلیغات مسجد اشاره کنیم و آن تبلیغ مکارم اخلاق است. در طول تاریخ کلاس‌های ویژه اخلاق [فردی، اجتماعی، خانواده و...] در اوقات تعطیل و فراغت عمومی‌توسط علمای گذشته در مساجد برگزار می‌شده است. هم اکنون نیز چنین برنامه‌ای در برخی شهرهای بزرگ همچون: قم، اصفهان و مشهد، توسط علما و در برخی شهرهای کوچک‌تر با استفاده از اساتید وروحانیون مجرب و متخلّق به اخلاق که گرایش عمومی‌مردم به آنان بیش‌تر است برگزار و مورد استقبال قرار گرفته است.
    مناسب است چنین برنامه‌ای متناسب با استقبال مردم در ضمن برنامه‌های مسجد، هفته‌ای یا ماهی یک‌بار انجام پذیرد. همچنین بیان احادیث و نکات اخلاقی «یک دقیقه ای» از ائمه هدی (‌علیه‌السلام) و زندگانی بزرگان دین، بین دو نماز مغرب و عشا بسیار اثرگذار و جذاب می‌باشد.

    اجتماعی

    اساس دین اسلام بر اجتماعی بودن قرار گرفته است تا انسان را از زندگی فردی و عزلت برهاند. به همین جهت می‌بینیم اسلام عزلت و تنهایی همراه با راز و نیاز اعتکاف را نیز در میان جمع، آن هم در مسجد جامع مورد سفارش قرار می‌دهد. اصولاً یکی از علل تأکیدات پیامبر اسلام (صلی الله علیه و آله) و ائمه معصومین: بر حضور در نماز جماعت به صورت صفوف فشرده و منسجم، ایجاد روحیه تعاون در میان نمازگزاران و افزایش بُعد اجتماعی مسلمانان در کنار انجام اعمال عبادی آنان می‌باشد.
    و این حضور می‌تواند از هرج و مرج و عنان گسیختگی که جامعه به مرورِ زمان دچار آن می‌شود، جلوگیری کند و تشکیل این اجتماعات در مکان مقدس مسجد، باعث می‌شود تا مؤمنین تحت توجه و ارشاد عالمان و مبلغان دینی قرار گیرند[۱۰]. از سوی دیگر، با نمایش همبستگی و پیوستگی مسلمانان در مسجد، همدلی و همراهی آنان همه روزه اعلام می‌گردد. همچنین مسجد عامل مهمی‌برای آشنایی با مؤمنین و اطلاع از حال یکدیگر و کمک در وقت نیاز و دعا در وقت گرفتاری یکدیگر می‌باشد.
    همچنین مسجد پایگاهی نیرومند در جهت انفاق و خیرات در راه خدا و برطرف کردن نیاز نیازمندان و مرکز مبارزه با ظلم حاکمان جور و انسجام نیرو و امکانات به منظور تداوم مبارزات و حفظ دستاوردها و پیروزی‌ها به شمار می‌رفته و می‌رود.
    امام رضا (‌علیه‌السلام) می‌فرماید: «إِنَّمَا جُعِلَتِ الْجَمَاعَهُ لِئَلَّا یَکُونَ الْإِخْلَاصُ وَ التَّوْحِیدُ وَ الْإِسْلَامُ وَ الْعِبَادَهُ لِلَّهِ إِلَّا ظَاهِراً مَکْشُوفاً مَشْهُوداً لِأَنَّ فِی إِظْهَارِهِ حُجَّهً عَلَی أَهْلِ الشَّرْقِ وَ الْغَرْبِ لِلَّهِ وَحْدَهُ وَ لِیَکُونَ الْمُنَافِقُ وَ الْمُسْتَخِفُّ مُؤَدِّیاً لِمَا أَقَرَّ بِهِ یُظْهِرُ الْإِسْلَامَ وَ الْمُرَاقَبَهَ وَ لِیَکُونَ شَهَادَاتُ النَّاسِ بِالْإِسْلَامِ بَعْضِهِمْ لِبَعْضٍ جَائِزَهً مُمْکِنَهً مَعَ مَا فِیهِ مِنَ الْمُسَاعَدَهِ عَلَی الْبِرِّ وَ التَّقْوَی وَ الزَّجْرِ عَنْ کَثِیرٍ مِنْ مَعَاصِی اللَّهِ عَزَّ وَ جَل؛[۱۱] نماز جماعت بدان جهت مقرر شده است تا اخلاص، توحید، اسلام و پرستش خدا همگی ظاهر، آشکار و مشهود باشند؛ زیرا در آشکار کردن این امور، حجت خدای یگانه بر اهل خاور و باختر موجود می‌باشد.
    همچنین [به خاطر آن باید احکام اسلام آشکارا عملی گردد و بر انجام آن مراقبت کنند] تا منافق و سست دین نیز آنچه را [به زبان] بدان اقرار کرده است، به جای آورد و اسلام و مراقبت بر آن را اظهار کند. و برای آنکه گواهی دادن مردمان به مسلمانی یکدیگر، روا و ممکن باشد. همچنین مساعدت در نیکوکاری و تقوا و جلوگیری از بسیاری از نافرمانیهای خداوند عزیز و جلیل [با حضور در نماز جماعت محقق می‌شود].» بنابراین با توجه به این سخن گهربار، کارهایی مانند جمع‌آوری کمک برای نیازمندان، پرداخت وام، اعطای خدمات درمانی، اقدامات برای تسهیل ازدواج جوانان، برنامه‌ریزی برای عیادت و سرکشی از بیماران مخصوصاً بیماران اهل مسجد و اموری از این قبیل، همگی از مصادیق تعاون بر «برّ و تقوا» است.

    سیاسی

    یکی از کارکردهای مهم مسجد، کارکرد سیاسی است که از زمان رسول خدا (صلی الله علیه و آله) بر آن تأکید شده و هم اکنون نیز اهمیت آن کاملا مشخص است. بر همین اساس، آن حضرت پس از بنیان‌گذاری نظام اسلامی، مسجد را که مرکزی عمومی‌و محل تجمع مسلمانان برای ادای فرایض دینی بود، به عنوان پایگاه حکومت و نهاد سیاسی اسلام برگزید. در دوره‌های بعد نیز بیش‌تر امور سیاسی آن روز مانند معرفی خلیفه، مراسم بیعت با وی، عزل و نصب استانداران و کارگزاران و... در مسجد صورت می‌گرفت.

    در دوران انقلاب اسلامی ‌ایران پس از محور اعتقادی و عبادی، پررنگ‌ترین، فعال‌ترین و بارزترین بخش کار مساجد در محور سیاست بوده است؛ چرا که مساجد در آگاهی و بیداری توده‌ها در دوران قبل و بعد از انقلاب نقش مؤثری داشته‌اند و هم اکنون نیز استعمارگران جهان از مسجد بیش از هر نهاد انقلابی می‌ترسند.

    جهادی

    بررسی کتب تاریخی به خوبی روشنگر آن است که از ابتدای اسلام تمامی‌فعالیت‌ها از جمله: گردآوری، تجهیز، سامان دهی و تجمع نیرو به هنگام احساس خطر و بیم از تعرض دشمن، در مسجد صورت می‌پذیرفته است. مسجد نه تنها محل اعزام نیروها و طرح نقشه‌های جنگی بوده، بلکه رسول خدا(صلی الله علیه و آله) دستور می‌دادند در صورت وجود مسجد، چادر فرماندهی ایشان را در کنار آن نصب کنند؛ به طوری که در جنگ با «بنی نضیر» به بلال دستور داد تا خیمه ایشان را در کنار مسجد کوچکی نزدیک آن محل نصب کنند؛ اما زمانی که آن خیمه مورد شناسایی و هدف تیر دشمن قرار گرفت، حضرت فرمودند تا خیمه را به کنار «مسجد فضیخ» منتقل نمایند تا از تیررس دشمن به دور باشد[۱۲].

    آنچه در طول مبارزات و فعالیت‌های انقلابی در عصر حاضر و در دوران قبل، حین و بعد از انقلاب اسلامی ‌ایران روشن گشت، آن است که مساجد تنها جایگاهی هستند که در جوی آکنده از وحدت، اخوّت و معنویت، نیروهای مبارز، مؤمن و شجاع را در خود جای داده و از این طریق، در جهت بیداری و آگاهی بخشی به گروه‌های مختلف مردمی، رسالت خویش را عینیت بخشیده است. به همین دلیل است که دشمنان از مساجد به عنوان مراکز نیرومند پشتیبانی انقلاب و ستاد عملیاتی رهبر انقلاب اسلامی، در هراس و وحشت بوده و بارها مساجد را آماج حملات خود قرار داده‌اند و هم اینک نیز دشمنان داخلی و خارجی در صدد دور کردن مردم به خصوص جوانان از مساجد می‌باشند.

    بت شکن زمان، امام خمینی; با درک این حساسیت دشمنان، بارها خطر جدایی انقلاب از مساجد را مورد تأکید قرار داده و فرموده‌اند: «اگر این مسجد و مرکز ستاد اسلام قوی باشد، ترس از فانتوم‌ها نداشته باشید! ترس از آمریکا و شوروی و اینها نداشته باشید! آن روز باید ترس داشته باشید که شما پشت کنید به اسلام، پشت کنید به مسجد[۱۳].»

    رسانه‌ای

    یکی از نیازهای مهم بشر، وسایل ارتباطی است تا انسان‌ها را از اخبار مهم مطلع ساخته و آنان را در حوادث به یاری یکدیگر طلبیده و از حمله دشمنان آگاهی داده، آنان را آماده دفاع نماید. دین مبین اسلام از 1400 سال پیش این نیاز را در نظر گرفته و مکانی به نام «مسجد» را به عنوان پایگاه ارتباطی بسیار مهم در افزایش پیوندهای انسانی و توسعه فرهنگی اسلام معرفی کرده است. به همین دلیل کارکرد رسانه ارتباط جمعی با همه تحولات تکنیکی، زمانی قرین توفیق قلمداد می‌شود که بتواند عمیق‌ترین ارتباط و پیوند را با مخاطب برقرار سازد که این ویژگی فقط در مسجد یافت می‌شود.

    هر چند ممکن است چنین تلقی شود که با وجود وسایل ارتباط جمعی پیشرفته امروزی، این نقش مساجد، اهمیت قبلی خود را از دست داده است؛ ولی گسترش مساجد در تمامی‌نقاط شهری و روستایی از یک سو و از سوی دیگر، حرمت، قداست و معنویت خاصی که مسجد نزد مسلمانان دارد، سبب شده است تا مساجد نقش مهم و غیر قابل انکار خود را در این کارکرد ایفا نمایند.

    روحی، روانی

    اضطراب و نگرانی یکی از بزرگ‌ترین مشکلات زندگی انسان و آرامش یکی از گمشده‌های مهم بشر است که همواره در جستجوی آن بوده و هست و از آغاز زندگی برای یافتن آن تلاش کرده است. قرآن کریم با جمله‌ای کوتاه و پرمغز، مطمئن‌ترین و نزدیک‌ترین راه را برای رسیدن به آرامش نشان داده و می‌فرماید: Ra bracket.png اَلَا بِذِکْرِ اللَّهِ تَطْمَئِنُّ الْقُلُوبُ [رعد–28] La bracket.png‎ «بدانید که با یاد خدا دلها آرام نمی‌گیرد.» همچنین می‌فرماید: Ra bracket.png هُوَ الَّذِی أَنْزَلَ السَّکِینَهَ فِی قُلُوبِ الْمُؤْمِنِینَ لِیزْدَادُوا ایمَانًا مَعَ ایمَانِهِمْ [فتح–4] La bracket.png‎ «او کسی است که آرامش را در دلهای مؤمنان نازل کرد تا ایمانی بر ایمانشان بیفزایند.»

    امام صادق (‌علیه‌السلام) به مسلمانان سفارش می‌کنند که به هنگام رویارویی با مشکلات و اندوه‌های دنیوی، به نماز و مسجد پناه ببرند؛ چنانکه می‌فرمایند: «مَا یَمْنَعُ أَحَدَکُمْ إِذَا دَخَلَ عَلَیْهِ غَمٌّ مِنْ غُمُومِ الدُّنْیَا أَنْ یَتَوَضَّأَ ثُمَّ یَدْخُلَ الْمَسْجِدَ فَیَرْکَعَ رَکْعَتَیْنِ یَدْعُو اللَّهَ فِیهِمَا أَمَا سَمِعْتَ اللَّهَ یَقُولُ: «وَ اسْتَعِینُوا بِالصَّبْرِ وَ الصَّلاهِ[۱۴]»؛ هنگامی‌که اندوهی از اندوه‌های دنیا یکی از شما را فراگرفت، چه می‌شود که وضو گرفته به مسجد داخل شود و دو رکعت، نماز بخواند و در آن دو رکعت، خدا را بخواند [و دعا کند]؛ مگر نشنیده‌ای که خدا می‌فرماید: و با صبر و نماز یاری جویید.»

    آشنایی با کارکردهای مسجد به ما کمک می‌کند تا با بهره گیری از کم‌ترین امکانات در جهت جذب مؤمنین، مخصوصاً جوانان استفاده نموده و سپس از خداوند منان بخواهیم در کلام، عمل و فعالیت ما برکتی قرار دهد تادر نمازگزاران تأثیرگذار باشد. چنان که بسیاری از مبلغین گرامی‌با برگزاری جلسات هفتگی برای جوانان باعث شده‌اند عده زیادی از جوانان جذب حوزه شوند یا جزء جوانان بسیار خوب و مورد تأیید در آن منطقه گردند. ذکر این نکته ضروری است که تأثیر فعالیت‌های فرهنگی دینی معمولاً دراز مدت است و نباید انتظار داشت آثار یک برنامه در مدتی کوتاه ظاهر گردد؛ به عنوان مثال می‌بینیم تلاش مردم به رهبری امام خمینی ;، برای برپایی انقلاب پس از سال‌های متمادی نتیجه بخشید و نظام اسلامی ‌به ثمر نشست[۱۵].

    برخی ویژگی‌های خاص رسانه‌ای مسجد

    1. پیام مسجد، همگانی بوده و اخبار خصوصی و محرمانه ندارد؛ به خلاف برخی رسانه‌ها.
    2. مسجد، پیام منفی ندارد؛ به خلاف بعضی رسانه‌ها که پیام منفی هم دارند.
    3. پیام مسجد، موجب نفوذ در قلبها و افکار مخاطبین می‌شود؛ به خلاف اخبار تعدادی از رسانه‌ها.
    4. پیام مسجد، می‌تواند انقلاب ساز باشد؛ ولی اخبار برخی رسانه‌ها انقلاب سوز.
    5. اخبار رسانه‌ها در روز بعد و یا حتی چند ساعت بعد کهنه می‌شود؛ به خلاف پیام‌های مسجد.
    6. در رسانه مسجد، اولویت با پیام دینی و تحت تأثیر احکام دین است؛ اما در اکثر رسانه‌ها اولویت با مسائل اقتصادی و سیاسی است. شاید هیچ پایگاهی به اندازه «مساجد» در تبلیغ اسلامی ‌ایفای نقش نکرده باشد؛ از زمان رسول خدا (صلی الله علیه و آله) تاکنون اذان، نماز، وعظ و خطابه از مهم‌ترین برنامه‌های مساجد بوده و می‌باشد.
    7. پیام مسجد، ارشاد و هدایت است؛ به خلاف اخبار برخی رسانه‌ها که فقط اطلاع رسانی است و احیاناً همراه با تخریب و گمراهی.
    8. پیام دهنده در مسجد (امام) باید عادل و عالم باشد؛ به خلاف پیام دهنده در بعضی از رسانه‌ها که شرط خاصی نداشته و هر کس می‌تواند در مقام پیام دهنده باشد.
    9. پیام دهنده مسجد، مخاطب را می‌شناسد و طبق ظرفیت او پیام می‌دهد؛ ولی رسانه‌ها عمدتاً به هر گیرنده‌ای پیام می‌دهند.
    10. پیام مسجد آرامش بخش است؛ به خلاف عمده رسانه‌ها.
    11. در طول تاریخ مساجد واقعی (نه مساجدی مثل مسجد ضرار) مخاطبین خود را از مسیر حق منحرف نساخته است؛ ولی رسانه‌ها معاویه را امیر و حضرت علی (‌علیه‌السلام) را کافر و امام حسین(‌علیه‌السلام) را خارجی معرفی کردند[۱۶].

    واژه مسجد در قرآن

    واژهمسجد، جمعاً ۲۸ بار در قرآن کریم ذکر شده که در ۲۲ مورد به صورت مفرد و در ۶ مورد دیگر، به صورت جمع آمده است.[۱۷] ؛ بقر: ۱۸۷ [۱۸] [۱۹] [۲۰] [۲۱] در این آیات، به اهمیت و جایگاه رفیع مسجد در اسلام، پاره‌ای از احکام مسجد و مسجد‌الحرام و احکام خاص آن، مسجد الاقصی و مسجد اصحاب کهف، اشاراتی شده است. البته، آیه‌های دیگر نیز در قرآن دربارهمسجد و اهمیت آن آمده است که هر چند لفظ مسجد در آنها نیامده است، ولی بنابر مفهوم این آیات و گفتهتمامی‌مفسران، می‌توان در مورد مساجد، این آیات را نیز ذکر کرد[۲۲].

    اقسام مسجد از نظر مکانی

    به طور کلی چهار نوع مسجد برای یک مسلمان قابل تصور است:

    1. مسجد محله.
    2. مسجد مرکزی در شهر برای نمازگزاران شهر با عنوان مسجد جامع.
    3. مصلاّیی برای مراسم نماز عید برای تمامی‌مردم یک منطقه.
    4. مسجدالحرام برای حضور همه مسلمانان.[۲۳]

    نخستین مسجد

    مسجد قبا از مهمترین و زیباترین مساجد محدوده فعلی مدینه و اولین مقر عبادتی در جهان اسلام است که ساخت آن همزمان با رسیدن پیامبر(صلی الله علیه و آله) به دو فرسخی شهر مدینه آغاز شد. مسجد قبا در نزدیکی شهر بنا شده که میعادگاه دیدار با رسول خدا (صلی الله علیه و آله) و چهار امام معصوم و مزاری منسوب به حضرت زهرا(سلام الله عِلِیها) است.

    داستان ساخت مسجد قبا از این قرار است که پیش از هجرت رسول خدا (صلی الله علیه و آله) از مکه به مدینه، تعدادی از مهاجران به طور موقت در قبا سکونت کردند و سپس پیامبر(صلی الله علیه و آله) به آن جا آمدند و چند روزی در قبا که در جنوب مدینه بود، سکونت کرده تا خانواده ایشان و حضرت علی (‌علیه‌السلام) به ایشان پیوستند. پیامبر (صلی الله علیه و آله) پس از ورود به مدینه در 12 ربیع‌الاول در توقف چهار روزه‌ با کمک اصحاب و یارانشان اولین مسجد تاریخ اسلام را به نام همان منطقه «قبا» بنا کردند و در اطراف این مسجد دیوارهایی از سنگ حره کشیدند، تا زمان توسعه آن توسط ولید سقفی نداشت، مگر پوششی که از شاخه‌های خرما بود. پیامبر (صلی الله علیه و آله) در این مدت در منزل «کلثوم بن هدم» مهمان بود و در منزل «سعد بن خیثمه» با مردم ملاقات می‌کرد. این دو منزل در سمت قبله مسجد قبا بوده و در توسعه اخیر مسجد قبا درون مسجد قرار گرفتند. رسول خدا (صلی الله علیه و آله) بعدها که در شهر مدینه سکونت داشت هر هفته و گاه روزهای شنبه یا دوشنبه به قبا می‌آمد و در این مسجد نماز می‌گذارد. در آخرین دهه اول هجری «عمر بن عبدالعزیز» به دستور ولید بنای اولیه مسجد قبا را تخریب کرد و از نو بنایی استوار برپا کرد و برای آن رواق‌هایی نیز ساخت و پس از گذشت سال‎ها این مسجد به دست «جواد اصفهانی» یکی از وزرای حکام موصل در سال 555 هجری قمری بازسازی شد و پس از تغییرات دیگر در سال 1388 قمری ملک فیصل رواق‌های آن را در جهت شرقی مسجد توسعه داد.

    گفتنی است که در پشت این مسجد منزلی متعلق به امیرالمؤمنین(‌علیه‌السلام) قرار دارد که جلوی مسجد چاه آب شیرینی وجود داشته است و به دلیل اینکه انگشتر پیامبر (صلی الله علیه و آله) در داخل چاه افتاده بود آن را «چاه انگشتر» نامیده بودند که البته در زمان حال اثری از آن چاه باقی نمانده است. بنابر روایات متعدد مسجد قبا مصداق آیه Ra bracket.png لاَ تَقُمْ فِیهِ أَبَدًا لَّمَسْجِدٌ أُسِّسَ عَلَى التَّقْوَى مِنْ أَوَّلِ یَوْمٍ أَحَقُّ أَن تَقُومَ فِیهِ فِیهِ رِجَالٌ یُحِبُّونَ أَن یَتَطَهَّرُواْ وَاللّهُ یُحِبُّ الْمُطَّهِّرِینَ [توبه–108] La bracket.png‎ جج است که این‌ آیه اشاره به این نکته دارد که این مسجد از روز نخست بر پایه تقوا ساخته شده و لذا سزاوار است تا رسول خدا (صلی الله علیه و آله) نه در مسجد ضرار که در این مسجد نماز بگذارد. به دلیل همین نزول همین آیه در آن زمان مسجد قبا را «مسجد التقوی» هم می‌خواندند.

    سول گرامی‌اسلام (صلی الله علیه و آله) در باب پاداش نمازگزاران در قبا فرمودند: «هر کس در مسجد قبا نماز بخواند ثوابش معادل ثواب عمره است و در جایی دیگر اشاره کردند: دو رکعت نماز در مسجد بنا برای من بهتر از آن است که دوباره به بیت‌‌المقدس بروم اگر می‌دانستند در قبا چیست جگرهای شتران را می‌زدند و به سوی آن می‌تاختند تا از فضیلت آن بهره‌مند شوند[۲۴].»

    نخستین مساجد مسلمانان

    در مبحث «تاریخ مسجد در اسلام» پرسش اساسی این بوده است که اولین مسجد ی که پس از بعثت پیامبر (صلی الله علیه و آله) بنا شده است کدام است؟ آیا مسلمانان پیش از آنکه به مدینه هجرت کنند و مسجد قبا و مسجد النبی (صلی الله علیه و آله) را بسازند، مسجددیگری را بنا نموده‌اند؟ یا اینکه مسجد قبا اولین مسجدی است که پس از هجرت پیامبر (صلی الله علیه و آله) به مدینه در این شهر بنا گشته است؟ پیش از اینکه اسلام با تولد پیامبر (صلی الله علیه و آله) تولد یابد دو مســجد مهم وجود داشت[۲۵].

    مسجد الا قصی

    که به دست حضرت سلیمان (‌علیه‌السلام) ساخته شد و بوسیله دیگر پیامبران تعمیر و تجدید بنا شد[۲۶].

    مسجد‌الحرام

    یادگار ابراهـــیم (‌علیه‌السلام) و اســماعیل (‌علیه‌السلام) بوده که برخی آغاز ساخت آن را به حضرت آدم (‌علیه‌السلام) نسبت می‌دهندکه بوسیله ابراهیم (‌علیه‌السلام) و اسماعیل (‌علیه‌السلام) تجدید بنا گردید. امروزه در مکه و اطـــراف آن مساجد کـــهن مثل مسجد خیف، نمره، کبش، جن، کوثر، صفایح، و مسجد البیعه نام برده می‌شود که تاریخ بنای آنها روشن نیست، اینها یادگاری از پــیامـــــبران پیشین است مثلا در مورد مـسجد خـیف در منی آمده است که 700 یا هزار پـیامبر درآن نمازگزارده اند و زمان بنای آن روشن نیست. مسجد قبا همچنین در مورد مسجد «النحر» یا مسجد «الکبش»که در سرزمین منی قرار گرفته است در مورد نام‌گذاری آن گفته‌اند که خداوند در این مکان گوسفندی را برای قربانی حضرت ابراهیم (‌علیه‌السلام) فرستاد یا برخی. از این مســاجد نیز جایگاه نماز پــیامبر (صلی الله علیه و آله) ویا محل نزول بخشی ازآیه‌های قــرآن مجید و یا رویدادهایی همچون بیعت مسلمانان با پیامبر(صلی الله علیه و آله) بوده است، که مســلمانان بعدها در این مکان‌ها مسجد بنا نموده‌اند.

    برخی بر آنند که اولین مسجدی که پس از استقرار اسلام بناشده، مسجد قباست[۲۷]. اما این تنها گفته پاره‌ای مورخان چون ابن جوزی است ومورخان بزرگی چون طــبری و پیش از او سیره نویسانی چون هــشام و واقدی چنین چیزی نگفته‌اند. از برخی روایات نیز چنین بر می‌آیدکه شاید اولین مسجد در اسلام نباشد چنانکه امام صادق (‌علیه‌السلام) می‌فرماید :(خطاب به عقبه بن خالد) برای سرکشی از مساجد اطراف مدینه، از مسجد قبا شروع کن، زیرا این مسجد اولین مسجد در منطقه است که رســـول خدا (صلی الله علیه و آله) در آن نـمازگزارده است[۲۸]
    . ابن سعد در «الطبقات» از جایگاه نماز «مصعب و ابن زراره» که برای آموزش قرآن و احکام دینی به مدینه از سوی پیــامبر (صلی الله علیه و آله) اعزام شدند و در آنجا نماز جماعت با مردم می‌خواندند به عنوان مسجد یاد کرده است، او از زنی به نام «نوار» آورده است که پیش از ورود پیامبر (صلی الله علیه و آله) به مدینه، جایگاه کنونی مسجد النبی، محل نـماز جمعه و جماعت مسلمانان بوده است. که پـیـامبر (صلی الله علیه و آله) پس از ورود به مدینه ساختمان آن را بنا نهاده‌اند 3 از شواهد چنین بر می‌آید که تا سال سیزدهم بعثـت مـسلمانان از داشتن مسـجد اینــــچنین محروم بوده‌اند با این حال سمهودی [۲۹] در «وفـا الوفاء» می‌گوید: مـسجد قـبا در حقیقت اولین مسجدی است که پیامبر(صلی الله علیه و آله) آشکارا در آن نماز جماعت برگزار نموده است، و گر نه پیش از این مسجد نیز مساجد دیگری توسط مســلمانان ساخته شده بود، او آنگاه به نقل از جـــابر می‌گوید: ما پیش از ورود پیامبر (صلی الله علیه و آله) به مدینه مسجد می‌ساختیم و در آن نماز می‌گذاردیم.

    در سال‌های آغاز بعثت به دلیل جو اختناق و شرایط سخت حاکم بر مـکه، امکان تبلیغ علنی نبودپیــــامبر (صلی الله علیه و آله) درخانه تبلیغ می‌کرد و با اســلام آوردن «ارقم بن ابو ارقم» خانه او به جایگاه آ موزش مســلمانان تبدیل شد که در کنــار کوه صــفا بود. ویا اینکه مسـجد الحرام و حجر اسماعـیل را برای تبلـیغ مشرکان و بت‌پرستان که برای تـجارت و عــبادت بت‌ها می‌آمدند محل تبلیغ پیـامبر (صلی الله علیه و آله) بود. اولین کسیکه پس از رسول خدا (صلی الله علیه و آله) در مـــکه بانگ قرآن سر داد عبدالله ابن مسعود بود که ســوره الرحمن را در محل مقام ابراهیم خواند.

    مسجد نبوی

    در مدیــنه منوره قرار دارد و دومین مــکان مقدس مسلمانان جهان است که در 24 درجه و 28 دقیقه و 5 ثانیه و 35 درجه از خطوط طولی کره زمین قرار دارد. و ارتفاع آن از سطح دریا 595 متر است. پیامبراکرم (صلی الله علیه و آله) هنگام ورود به مدیـنه (یثرب) فرمودند: راه شتر را باز کنید او خودمامورانتخاب مکان است. ازکنارخانه‌های بنی ساعده و بنی حارث و بنی عدی گذشته به محل‌های فقیرنشین وارد شد. در زمینی ناهموار به نام «مربد» فرود آمد.

    زمینی که متعلق به 2 یتیم به نام‌های سهل و سهـیل بود ازقـیم آنان که «اسامه اسعد بن زراره» نام داشت و حتی می‌خواست آن را مجـانی به پـیامبراسلام (صلی الله علیه و آله) بدهد به 10 دینار خریداری نمود. و خود در منزل خـالد بن زید معروف به ایوب انصاری مسکن گزید زمین به دستور پیامبر (صلی الله علیه و آله) مسطح، قبرهای دوران جاهلـیت کاویده و استخوان‌ها خارج گردید. آب‌های راکد گوشه هـای زمین جمع‌آوری، و نخلی که در آن زمین بود بریده شد[۳۰].

    نخستین مساجد ایران

    در بخش مرکزی یزد روستای فَهرَج آن شاهد حضور مسجدی کاهگلی خواهید بود که به «مسجد جامع فهرج» یا «مسجد کهن» معروف است. گفته می‌شود که این مسجد یکی از قدیمی‌ترین مساجد ایران است. برخی هم مدعی هستند که فهرج، قدیمی‌ترین و کهن‌ترین مسجد ایرانی است که از صدر اسلام تا کنون پابرجا مانده است. در ادامه از این مسجد بیشتر خواهید خواند.

    مسجد جامع فهرج یا مسجد امام حسن(‌علیه‌السلام) در نیمه اول قرن یکم هجری بنا شده است. به گواه باستان‌شناسان و محققان تاریخی، بنای این مسجد از ابتدای ساخت تا کنون هیچ تغییری را به خود ندیده است. جالب است بدانید که هنوز هم در این مسجد، نماز خوانده می‌شود و پویایی و حرکت همچنان در آن در جریان است. برخی از کارشناسان معتقد هستند که مسجد تاریخانه دامغان، قدیمی‌ترین مسجد ایران است. در هر حال، هر دو مسجد بسیار تاریخی هستند و در هر بند از آنها خاطرات تاریخی فراوانی ثبت شده است.

    بررسی معماری و ساختار مسجد فهرج نشان می‌دهد که در دروان ساسانی ساخته شده است. مسجد فهرج یکی از قدیمی‌ترین بناهایی است که ساختمان آن از ابتدا تا کنون تغییری نکرده و البته مرمت و بازسازی‌هایی در آن صورت گرفته است. زیرا گذر زمان باعث شده که بخش‌هایی از آن از دست موریانه‌ها و البته آسیب‌های انسانی در امان نباشد. در سال ۱۳۴۹ هم فهرج را به عنوان یکی از آثار ملی به ثبت رساندند[۳۱].

    مسجد جامع

    مسجد جامع، در معماری دوره اسلامی ‌ایران، به مسجدی گفته می‌شده که در هر شهر برای اجتماع مردم توسط حاکمان تأسیس می‌شده و نمازهای گروهی مهم مانند نماز جمعه و نماز عید در آن اقامه می‌شده‌است و به همین علت در مقیاس بزرگ‌تر ساخته شده‌است. مسجد جامع عبادتگاه مسلمانان، مکان گردهمایی‌های سیاسی، اجتماعی و آموزشی آنها و مرکزی برای برگزاری مراسم‌های مذهبی است. جامع در لغت به معنای پیوستن اجزا و گرد آمدن است. ترکیب دو واژهٔ مسجد و جامع به صورت «المسجد الجامع» یعنی مسجدی که برای برگزاری نماز و به ویژه نماز جمعه در نظر گرفته شده‌است و اما «مسجد الجامع» را می‌توان مانند: امر و یوم در نظر گرفت.
    مسجد جامع در مرکز شهر و در واقع در بخش‌های اصلی بنا می‌شود و نباید آن را با مصلی، مسجد کبیر و مسجد اعظم یکی دانست. در واقع مکان روبازی است که در خارج از شهر ساخته می‌شود و نمازهای عید قربان و عید فطر در آن برگزار می‌شود. مسجد جامع به این خاطر به این نام خوانده می‌شود که محل برپایی نمازهای جمعه بوده و بزرگی و وسعت آن هیچ دخلی در نامش نداشته. در گذشته مساجدی بود که نمازهای جمعه در آن برپا نمی‌شد اما بزرگی و عظمت خاص خود را داشت که به همین خاطر این مساجد پس از مسجد جامع در درجهٔ دوم قرار می‌گرفتند.
    پیش از ظهور اسلام، اعراب عربستان برای مذاکرات قبیله‌ای، گرد آمدن قبایل، رئیسان و مناسبات دیگر در مکانی به نام سَقیفه گرد می‌آمدند و در مکه به آن «دارالنُدوه» می‌گفتند اما پس از ظهور اسلام، محمد مسجدی را پایه‌گذاری کرد که «مسجد النبی» نام گرفت و پس از ورود نو مسلمانان به شهر و افزایش جمعیت، محمد اجازه داد مساجد دیگری هم در شهر ساخته شود. پس مسجد النبی، مقر رئیس حکومت و مسجد اصلی بود و دیگر مساجد برای عبادت و تعلیم انتخاب شده‌بودند.
    احتمال دارد واژهٔ مسجد جماعت برای اولین بار توسط عمر به کار برده شده‌باشد چرا که روایتی از وی نقل شده که نماز جماعت و مستحبی بر حج عمره و مستحبی برتری دارد و در دوران علی بن ابی‌طالب نیز به مسجد کوفه، مسجد جامع می‌گفتند و از علی بن ابی‌طالب هم روایتی است که اعتکاف باید در مسجد جامع برگزار شود؛ پس احتمالاً از همان دوران خلفای راشد برای مسجد اصلی شهر این نام را برگزیدند.
    در فتوحات اولیهٔ، مساجد را بسیار کوچک و به همان شیوهٔ مسجد النبی می‌ساختند؛ در واقع آنها معتقد بودند هیچ چیز مثل مسجد نمی‌تواند وحدت مسلمانان را حفظ کند. مساجد اولیه با سقفی به وسیلهٔ حصیر و چوب پوشانده می‌شد و دیواری گلی آن را در بر می‌گرفت. به مرور زمان و با گسترش شهرها، مساجد تغییر شکل دادند. معماران ایرانی از خشت و آجر برای ساخت دیوارها و سقف استفاده کردند؛ به مرور زمان ایوان‌ها، طاق‌های چشمه‌ای، جرزها، ستون‌ها و… اضافه شد[۳۲].

    تعداد مساجد در جهان

    در کشورهای اسلامی ‌و غیر اسلامی ‌جهان مساجد زیادی وجود دارد. مساجد از بزرگ‌ترین تجمعات دینی مسلمانان در جهان محسوب می‌شود، اما تعداد مساجد در کشورها و شهرها با یکدیگر متفاوت است که در اینفوگرافی زیر که این شبکه منتشر کرده، بیشترین کشورهایی که به نسبت ساکنان خود مساجد دارند را نشان می‌دهد.

    در این میان، اندونزی با 800 هزار مسجد و 209 میلیون مسلمانان در صدر تعداد مساجد در جهان قرار دارد.

    هند با 300 هزار مسجد و 176 میلیون مسلمان در رتبه دوم و بنگلادش با 250 هزار مسجد و 134 میلیون مسلمان در رتبه سوم قرار دارد.

    پاکستان با 120 هزار مسجد و 185 میلیون مسلمان در رتبه چهارم و مصر با 108 هزار مسجد و 77 میلیون مسلمان در رتبه پنجم قرار دارد.

    عربستان با 94 هزار مسجد و با 30 میلیون مسلمان در رتبه ششم و ترکیه با 82 هزار مسجد و 81 میلیون مسلمان در رتبه هفتم قرار دارد.

    مراکش با 41 هزار مسجد و 32 میلیون مسلمان در رتبه هفتم قرار دارد[۳۳].

    زیباترین مساجد جهان

    1. مسجدالحرام (عربستان)؛
    2. مسجدالنبی (عربستان)؛
    3. مسجد سلطان احمد (ترکیه)؛
    4. مسجد جامع کوالالامپور (مالزی)؛
    5. سجد شاه فیصل (پاکستان)؛
    6. مسجد نصیرالملک (مسجد صورتی) (ایران)؛
    7. مسجد شیخ زاید ابوظبی (بزرگترین مسجد امارات متحده)؛
    8. مسجد امام اصفهان (ایران)؛
    9. مسجد استقلال (بزرگترین مسجد جنوب شرق آسیا) (اندونزی)؛
    10. مسجد سلیمانیه (ترکیه)؛
    11. مسجد حسن دوم (دارای بلندترین مناره جهان) (آفریقا)؛
    12. مسجد جامع دوحه (قطر)؛
    13. مسجد لاله مصطفی پاشا (ترکیه)؛
    14. مسجد پوترا کوالالامپور (مالزی)؛
    15. مسجد باشکوه سلطان قابوس عمان (عمان)؛
    16. مسجد کریستالی مالزی (اولین مسجد هوشمند دنیا)؛
    17. مسجد جامع مسکو (روسیه)؛
    18. مسجد قل شریف (روسیه)[۳۴].

    تعداد مساجد شیعیان و اهل‌تسنن در ایران

    در حالی که تا سال ۱۳۵۷ در ایران ۲۵ هزار مسجد وجود داشت، با پیروزی انقلاب، رشد جمعیت و نیاز به ساخت مساجد جدید در ایران و عزم مردم به خصوص خیران مسجد ساز، این تعداد مساجد تا سال ۱۳۹۳ به ۷۲ هزار مسجد رسید و سه سال بعد یعنی در سال ۹۶ تعداد مساجد ایران ۷۴ هزار مسجد شد. پایتخت هشت میلیونی ایران نیز در حال حاضر سه هزار و ۴۳۹ باب مسجد دارد. اما چشم اندازی که برای تعداد مساجد ایران تا سال ۱۴۰۴ ترسیم شده و البته مورد نیاز است، ۹۲ هزار مسجد است. یعنی طی هفت سال آینده در ایران باید ۱۸ هزار مسجد ساخته شود. البته با توجه به اینکه طی سال ۹۳ تا ۹۶ یعنی طی سه سال فقط دو هزار مسجد ساخته شده است، پس برای رسیدن به چشم‌انداز ۱۴۰۴ در خصوص تعداد مساجد باید روند سریع‌تری به ساخت مساجد جدید داده شود چرا که با همین روند هر سه سال دو هزار مسجد ۲۷ سال زمان نیاز است که به ۹۲ هزار مسجد برسیم.

    تا سال ۹۶ اگر به تعداد مراکز عبادی شیعیان، اهل‌سنت نگاهی بیندازیم متوجه می‌شویم ۶۲ هزار مسجد در مناطق شیعه نشین وجود دارد که سرانه مساجد (به ازا هر هزار و ۱۱۲ شیعه یک مسجد)، ۱۰ هزار مسجد در مناطقی که اکثریت اهل‌سنت هستند (به ازار هر ۵۲۵ نفر جمعیت اهل‌سنت یک مسجد) این یعنی سرانه تعداد مساجد شیعیان در ایران بسیار کم است. بیشترین تعداد مساجد کشور نسبت به جمعیت در سنندج با ۱۴۱ مسجد، بیشترین تعداد مساجد کشور در استان خراسان رضوی با پنج هزار و ۳۴۶ مسجد و کمترین تعداد مسجد در استان البرز با ۳۷۶ مسجد وجود دارد. آماری که به خیران مسجدساز مناطقی که برای مسجدسازی باید مد نظر قرار دهند را به خوبی نشان می‌دهد.

    بیشترین دسترسی به مسجد در نواحی مرکزی، جنوبی و شرقی تهران است یعنی مناطق ۴، ۸، ۱۰، ۱۱، ۱۲،۱۳، ۱۴، ۱۷ و ۲۰ و کل ائمه جماعات ثبت شده در سامانه جامع مساجد کشور سه هزار رو ۴۲۹ نفر است که برای ساماندهی و مدیریت بهتر مساجد باید ائمه جماعات اهتمام بیشتری به ثبت اطلاعات خود در سامانه سجم داشته باشند[۳۵].

    نقش مسجد در انقلاب اسلامی ‌ایران

    مساجد در صدر اسلام به دلیل عهده‌داری کانون اصلی ارتباط مردم، به‌ویژه فعالان جامعه، کارکردهای فراوانی را در نظام اجتماعی ایفا می‌کردند. در عصر جدید، به دلیل تفکیک ساختاری و تقسیم کار، به برخی از کارکردهای اجتماعی و سیاسی آن کمتر توجه می‌شود. با این حال، در جریان انقلاب اسلامی ‌ایران، مساجد نه تنها محلی برای عبادت، که محلی برای فعالیت فرهنگی، سیاسی و اجتماعی علیه رژیم و نظام اجتماعی حاکم بودند. با توجه به مطالب مزبور، نوشتار حاضر درصدد است تا به بررسی عملکرد و سازوکارهای مساجد در بسیج مردم در جریان انقلاب اسلامی ‌بپردازد.

    مسجد مهم‌ترین نهاد سیاسی و اجتماعی جوامع اسلامی ‌در طول قرون متمادی بوده و نقشی محوری و بی‌بدیل در ادارهجامعه و تحولات آن ایفا کرده است. برای سالیان دراز، اولین اقدام والی هر شهر و خلیفهمسلمین به طرق اولی، خواندن خطبه‌ای در مسجد اصلی شهر بوده است. تمام نمازهای جمعه و گاهی تمام نمازهای مسجد اصلی شهر به امامت والی و خلیفه برگزار می‌شد و اغلب ارتباط مردم با والی نیز از همین طریق انجام می‌گرفت. همچنین بسیاری از اقدام‌های حکومتی نظیر قضاوت، جمع سپاه، بسیج مردم و مواردی این‌چنینی نیز در مساجد انجام می‌گرفت.

    این همه نشانهاهمیت مساجد و از آن مهم‌تر، ظرفیت این نهاد برای ایفای نقش‌های مختلف با توجه به نیاز جامعه و شرایط زمانی و مکانی است. از این رو، بررسی تحولات سیاسی و اجتماعی جوامع اسلامی ‌حتی در دوران ما نیز بدون توجه به نقش و ویژگی‌های مساجد، ناقص خواهد بود. این مهم در مورد تحولاتی چون انقلاب اسلامی ‌ایران، که صبغهدینی آن در نگاه تحلیل‌گران سیاسی مشهود بوده است، ضروری‌تر می‌نماید.

    مساجد و بسیج نیرو در انقلاب اسلامی

    نهضتی که به رهبری امام خمینی (ره) برای سرنگونی رژیم پهلوی شکل گرفت، از اوایل دهه۱۳۴۰ تا ۱۳۵۷ شمسی ادامه یافت. در این برهه از زمان، مساجد ایران توانستند نقشی مؤثر در ایجاد انسجام اجتماعی در مقابلهمردم با رژیم شاه ایفا نمایند. در این خصوص، میشل فوکو مشاهده‌های خود را از مساجد ایران چنین بیان می‌دارد:

    «تمام روز ملاها در مساجد با خشم از شاه، از آمریکا و از غرب و ماده‌پرستی آن حرف می‌زنند و مردم را به نام اسلام و قرآن به پیکار با همهرژیم طاغوت فرامی‌خوانند. هر وقت که مسجد کوچک بوده و برای مردم جا نداشته باشد، بلندگوها را در خیابان نصب کرده‌اند و این صدا در همهمحله یا ده طنین‌انداز شده است... می‌دانید که این روزها چه عبارتی بیش از هرچیز برای ایرانی‌ها خنده‌آور است و به نظرشان از هر حرفی ابلهانه‌تر، خشک‌تر و غربی‌تر است؟ دین تریاک توده‌هاست. تا همین دوران رژیم فعلی، ملاها [در روزهای جمعه] تفنگ در دست خطبه می‌خواندند...[۳۶]

    گزارش‌های ساواک بیانگر آن است که هدف جلسات و منبرهای مساجد، ترویج افکار انقلابی و اسلامی ‌مخالف با رژیم در میان مردم بوده است؛ اقدامی‌که تنها به تهران ختم نمی‌شد و در سایر شهرهای ایران از جمله مشهد، تبریز، شیراز و قم نیز با شور و هیجان زیاد مورد توجه مردم قرار می‌گرفت. چنان‌که از مشاهدات فوکو نیز پیداست، مساجد ایران در همان آغاز کار، با بیانات انقلابی خود، سعی در ایجاد یکپارچگی و انسجام میان مردم داشتند؛ امری که نهایتاً با رهبری مدبرانهبنیان‌گذار انقلاب اسلامی ‌ایران، در تاریخ ۲۲ بهمن ۱۳۵۷، به ثمر نشست و توانست پرچم اسلام را با پشتیبانی مردم در سرتاسر این سرزمین، به اهتزاز درآورد. در ادامه، به بررسی چگونگی این اقدامات از سوی مساجد با ذکر مستندات تاریخی، خواهیم پرداخت.

    مساجد و بسیج نخبگان

    برای بررسی دقیق‌تر نقش مساجد در بسیج توده‌ای مردم، در وهلهنخست، باید نحوهتعامل مساجد و نخبگان متعهد به ارزش‌های اسلامی ‌و انقلابی را مورد توجه قرار داد؛ چراکه بدون جمع این دو، هر حرکتی می‌توانست ناقص باشد و به نتیجهمطلوب منجر نگردد. اسناد به‌جامانده از انقلاب اسلامی ‌نشان می‌دهد مساجد نقش انقلابی خود را در قالب‌های گوناگونی انجام داده‌اند.

    یکی از برجسته‌ترین گام‌‌های مساجد در این حوزه را می‌توان در جلسات اندیشمندان اسلامی ‌در مسجد الجواد تهران ملاحظه نمود. در واقع اندیشمندان و متفکرانی نظیر شهید مطهری یا آیت‌الله مفتح با همکاری نخبگانی چون شهید بهشتی و شهید باهنر، کلاس‌های متعددی را در این مساجد برپا می‌نمودند تا از این راه بتوانند ضمن بسیج نخبگان جامعه، مردم را نیز بیش از پیش به حضور پررنگ در این قبیل اجتماعات تشویق نمایند؛ اقدامی‌که با برگزاری مراسم مشابه در شیراز، بجنورد و سایر شهرهای ایران، بیانگر دستاورد مثبت مساجد در این حوزه بوده است. گزارش‌های تاریخی فوق نشان می‌دهد در سال‌های انقلاب، مساجد محل تجمیع هم‌فکران و نخبگان جامعه برای هم‌فکری و تبادل آرا برمبنای ارزش‌های اسلامی ‌و انقلابی بوده است[۳۷].

    مساجد و آموزش ارزش‌های اسلامی ‌و انقلابی به مردم

    دومین گام توسط مساجد در مسیر انسجام‌بخشی نیروها و بسیج مردم، آموزش‌های اجتماعی و سیاسی به توده‌های انقلابی است. در این مرحله، الگوهای سیاسی، اجتماعی و مذهبی در قالب سخنرانی‌ها و برگزاری کلاس‌های آموزشی و همچنین ترویج کتاب‌های خاص و مرتبط، انجام می‌گرفته است.

    سخنرانی رایج روحانیان در مساجد و به‌ویژه در ماه‌های محرم، صفر، رمضان و مناسبت‌های مذهبی صورت می‌گرفته است؛ تا جایی که حلقه‌ای از منبرهای مذهبی در تهران و شهرستان‌ها هم‌زمان و به‌طور منظم از اواخر دههچهل شروع به فعالیت کردند که رسالت اصلی آنها طرح مباحث اجتماعی و سیاسی در دل مباحث مذهبی بوده است. گزارش‌های ساواک در این خصوص، بیانگر آن است که هدف جلسات و منبرهای مساجد، ترویج افکار انقلابی و اسلامی ‌مخالف با رژیم در میان مردم بوده است؛ اقدامی‌که تنها به تهران ختم نمی‌شد و در سایر شهرهای ایران از جمله مشهد، تبریز، شیراز و قم نیز با شور و هیجان زیاد مورد توجه مردم قرار می‌گرفت[۳۸].

    علاوه‌ بر سازوکار سخنرانی علما بر منبر، از دیگر شیوه‌های مساجد در خصوص بسیج مردم، می‌توان به برگزاری کلاس‌های آموزشی اشاره نمود؛ کلاس‌هایی که مخفی نبوده و به‌صورتی آشکار نشان‌دهندهتجمیع هم‌فکران و تبادل آرا میان آنها بوده است. شاید بتوان این قبیل کلاس‌ها را کلاس‌هایی پُرشور و پُرمخاطب توصیف نمود که صبغهآموزش عمومی‌داشتند و در آنها، به ترویج الگوهای ارزشی متضاد با نظام اجتماعی حاکم در میان مردم می‌پرداختند. برای مثال، مسجد کرامت مشهد، محل فعالیت رهبر معظم انقلاب بود که براساس اسناد ساواک، پس از اتمام نماز، آیاتی از قرآن را که ایشان برای افزایش فهم سیاسی و اجتماعی مردم مناسب می‌دانستند، تفسیر می‌نمودند. یا نمونهدیگر، مسجد هدایت تهران است که با مدیریت آیت‌الله طالقانی و درس تفسیر مشهور ایشان که وجههسیاسی و اجتماعی داشت، مخاطبان بسیاری را دور خود جمع کرد که برخی از آنان بعدها از انقلابیون مؤثر شدند. وجههاجتماعی این جلسات و استقبال گستردهمردم از مساجد نهایتاً سبب شد تا رژیم شاه مجالس درس و آموزشی مساجد را تعطیل کند و برخی از علما را نیز به زندان بیندازد[۳۹]

    ترویج کتاب‌های آموزشی نیز از دیگر سازوکارهای آموزشی و مبارزاتی مساجد است که البته نقشی بسزا در مسیر بسیج مردم و توده‌ها در جریان انقلاب اسلامی ‌داشته است. در سال‌های انقلاب اسلامی، فعالیت آموزشی و فرهنگی مساجد به‌قدری گسترش یافت که رژیم شاه تلاش می‌کرد تا اقدامات آنها را محدود نماید. در سند شماره۱۷۸ از آرشیو مرکز اسناد انقلاب اسلامی، در مورد کتابخانه‌های مساجد آمده است: برای جلوگیری از فعالیت‌های گستردهمساجد در افزایش روحیه‌‌ تقابل با رژیم حاکم، اقدامات مقتضی را برای مقابله با مساجدی که دارای کتابخانه‌های گسترده هستند، انجام دهید. چنان‌که از مطالب مزبور مستفاد می‌گردد، رژیم پهلوی اقدامات مساجد را در حوزهبسیج افکار عمومی‌علیه شاه، خطری بزرگ برای خود می‌دانسته است[۴۰].

    مساجد و ایجاد شبکهاطلاع‌رسانی در تقابل با رژیم پهلوی

    یکی از کارکردهای پنهان مساجد در شکل‌دهی به بسیج افکار عمومی‌علیه رژیم شاه، شکل‌دهی به نوعی شبکهاطلاع‌رسانی در مسائل سیاسی و اجتماعی بود که عملاً رسانه‌های رژیم حاکم را در میان توده‌های مبارز و انقلابی از کار انداخته بود. گزارش‌های به‌جامانده از دوران انقلاب اسلامی ‌نشان می‌دهد که ارتباط رسانه‌ای دولت با بخش عظیمی‌از مردم که تحت مدیریت مساجد و نیروهای انقلابی هستند، سست شده بود و عملاً تصاویر ذهنی این افراد از شخصیت‌ها، وقایع و پدیده‌ها توسط مساجد شکل می‌گرفت. به‌عنوان نمونه، استمپل در «شکست انحصار رسانه‌ای دولت توسط مساجد» می‌نویسد:

    «در بقیهسال ۱۳۵۶ شمسی، برای اولین‌بار شبکهمسجد تأثیر خود را به مخالفین اثبات نمود... در نتیجه، شهروندان عادی با یک منبع اطلاعاتی دیگر که به دولت نیز وابستگی نداشت، از جریان امور آگاه شدند... این گروه‌های اصلی، حوادث را برای پیروان خود و سایر کسانی که علاقه‌مند بودند، تفسیر می‌کردند و این امر برای تبلیغ مسائل سیاسی، جانشین رسانه‌های گروهی دولت شده بود[۴۱].»

    و یا در تحلیلی عمیق‌تر از نقش رسانه‌ای و اطلاعاتی مساجد، فوکو در مشاهده‌های خود از آبادان در سال ۱۳۵۷ شمسی، شبکهرسانه‌ای جریان‌های مذهبی را، که بر اثر استبداد شاهی روزبه‌روز گسترش یافت، این‌گونه توصیف می‌کند: «یک شبکهاطلاعاتی تمام‌عیار؛ شبکه‌ای که بر اثر پانزده سال تاریک‌اندیشی برقرار شده و مرکب است از تلفن، نوار، ضبط‌صوت، مسجد و منبر، دفتر کار وکلا و محفل‌های روشن‌فکران. من طرز فکر یکی از این سلول‌های بنیادی اطلاعاتی را نزدیک مسجدی در آبادان، به چشم دیدم[۴۲].»

    این قبیل گزارش‌ها نشان می‌دهند که در کشور، دو طیف رسانه‌ای جداگانه و متضاد در حال فعالیت بودند و بخش عظیمی‌از مردم، اخبار و تحلیل‌های مساجد را گوش می‌کردند، تاریخ قمری و نه شاهنشاهی را جهت تنظیم زندگی خود مورد استفاده قرار می‌دادند و به دستورات ائمهجماعت و نه دولت عمل می‌کردند و این موارد همه نشان‌دهندهشکل‌گیری یک راه ارتباطی جدید و البته تأثیرگذار و از کار افتادن رسانه‌های رسمی‌شاهنشاهی بود. مسجد کرامت مشهد محل فعالیت رهبر معظم انقلاب بود که براساس اسناد ساواک، پس از اتمام نماز، آیاتی از قرآن را که ایشان برای افزایش فهم سیاسی و اجتماعی مردم مناسب می‌دانستند، تفسیر می‌نمودند. همچنین مسجد هدایت تهران با مدیریت آیت‌الله طالقانی و درس تفسیر مشهور ایشان، که وجههسیاسی و اجتماعی داشت، مخاطبان بسیاری جلب کرد که برخی از آنان بعدها از انقلابیون مؤثر شدند.

    در واقع چنان‌که در اظهارات و مشاهدات فوق آمده است، مساجد پس از ایجاد انسجام و هماهنگی میان نخبگان، با برگزاری فعالیت‌های آموزشی، زمینهمقابله با رژیم پهلوی را گسترش دادند و در واقع با بهره‌گیری از توان اطلاع‌رسانی و ارتباطی، نه تنها مقولات فوق را تکمیل نمودند، بلکه زمینهانتقال گسترده‌تر اخبار، اطلاعات و برنامه‌ها را نیز فراهم آوردند؛ اقداماتی که در نهایت با انتقادات گستردهمساجد از رژیم شاهنشاهی و بسیج مردم در مقابلهبا آن به بار نشست. در قسمت بعد، به تشریح این مورد نیز خواهیم پرداخت.

    مساجد و بسیج مردم در انتقاد از سیاست‌های رژیم پهلوی

    پیش‌تر گفتیم که پس از شکل‌گیری گروه‌های هم‌فکر و آموزش الگوهای ارزشی اسلامی ‌و انقلابی که در تضاد با الگوهای فرهنگی، سیاسی و اجتماعی رژیم طاغوت قرار داشت، شکافی عمیق میان الگوهای اقتصادی، سیاسی و حقوقی حاکم ایجاد شد. بر این اساس، روحانیان و فعالان اجتماعی در مساجد، با استفاده از سخنرانی، نشر اعلامیه، پخش نوارهای صوتی و مواردی از این دست، به انتقاد از سیاست‌های حاکم بر نظام اجتماعی دورهپهلوی دوم پرداختند و حتی عملاً به تجمع، راه‌اندازی تظاهرات و درگیر شدن با نیروهای شاه اقدام نمودند. فوکو در یادداشت‌های خود از مشاهداتش در تهران، مطلبی را در این خصوص ذکر کرده که نشان‌دهندهنقش گفتمان متضاد مساجد با نظام حاکم در بسیج افکار عمومی‌و نیروهای اجتماعی علیه رژیم شاه است:

    «مساجد و روحانیان سرچشمهیک تسلای دائمی‌اند. ایشان باید بیداد را نفی کنند، از دولت انتقاد کنند، برضد اقدام‌های ناشایست برخیزند، نکوهش کنند و رهنمود بدهند... مذهب شیعه... شکلی است که مبارزهسیاسی، همین که لایه‌های مردمی‌را بسیج کند، به خود می‌گیرد و از هزاران ناخرسندی، نفرت، بینوایی و سرخوردگی، یک نیرو پدید می‌آورد و به این دلیل، این همه را به‌صورت یک نیرو درمی‌آورد که خودش یک صورت بیان است، یک شیوهبا هم بودن است، نوعی گفتمان است، چیزی است که از راه آن می‌توان صدای خویش را به گوش دیگران رساند و با ایشان، هم‌زمان با ایشان، هم‌خواست شد[۴۳].»

    از همین روست که در جای‌جای اسناد به‌جامانده از دوران انقلاب اسلامی، به مواردی برمی‌خوریم که مساجد نسبت به تحولات سیاسی و وضعیت اجتماعی، به انتقاد پرداخته‌اند، مردم را به نوعی واکنش شکل داده‌اند و آن را به حکومت منتقل کرده‌اند و نهایتاً با برگزاری تجمع‌های بزرگ یا تظاهرات مسالت‌آمیز و گاهی خشونت‌آمیز یا تهدید به برگزاری آن، به حکومت پهلوی فشار آورده‌اند. طبیعی است که این قبیل اقدامات مساجد در جهت بسیج توده‌ای مردم برای مقابله و مبارزه با رژیم پهلوی، نه تنها ساختارهای پوشالی رژیم طاغوت را سست نمود، بلکه در ۲۲ بهمن‌ماه سال ۱۳۵۷، زمینه‌های فروریزی کامل آن را نیز فراهم آورد[۴۴].

    جستارهای وابسته

    پانویس

    1. ↑ [م َ ج َ] (ع اِ) پیشانی منتهی الارب
    2. ↑ از اقرب الموارد
    3. ↑ از کشاف اصطلاحات الفنون
    4. ↑ ج، مَساجِد (اقرب المواردwww.vajehyab.co
    5. ↑ خَرَجَ (صلّی الله علیه و آله) فَإِذًا فِی الْمَسْجِدِ مَجْلِسَانِ مَجْلِسٌ یَتَفَقَّهُونَ وَ مَجْلِسٌ یَدْعُونَ اللَّهَ وَ یَسْأَلُونَهُ فَقَالَ کِلَا الْمَجْلِسَیْنِ إِلَی خَیْرٍ أَمَّا هَؤُلَاءِ فَیَدْعُونَ اللَّهَ وَ أَمَّا هَؤُلَاءِ فَیَتَعَلَّمُونَ وَ یُفَقِّهُونَ الْجَاهِلَ هَؤُلَاءِ أَفْضَلُ بِالتَّعْلِیمِ أُرْسِلْتُ ثُمَّ قَعَدَ مَعَهُمْ (بحارالانوار، علامه مجلسی، مؤسسة الوفاء، بیروت، 1404 ه‍ق، ج 1، ص 206)
    6. ↑ لکافی، ثقة الاسلام کلینی، دار الکتب الاسلامیه، تهران، ج 1، ص 32
    7. ↑
      آیین مسجد، محمد علی موظف رستمی، گویه، اول، تهران، 1381، ج 2، ص 27 28
    8. ↑ رواه البخاری فی کتاب العلم، باب: ما کان النبی(صلّی الله علیه و آله) یَتَخَوَّلَهُمْ بِالْمَوْعِظَةِ وَ الْعِلْمِ
    9. ↑ رواه البخاری فی کتاب العلم، باب: ما کان النبی(صلّی الله علیه و آله) یَتَخَوَّلَهُمْ بِالْمَوْعِظَةِ وَ الْعِلْمِ
    10. ↑ آیین مسجد، محمد علی موظف رستمی، ج 2، ص 63
    11. ↑ وسائل الشیعه، شیخ حر عاملی، مؤسسه آل البیت:، قم 1409 ق، ج 8، ص 287
    12. ↑ آیین مسجد، ج 2، ص 75 81
    13. ↑ صحیفه نور، مرکز فرهنگی انقلاب اسلامی، ج12، ص234
    14. ↑ مجمع البیان فی تفسیر القرآن، علامه طبرسی، انتشارات ناصر خسرو، تهران، 1372، ج 1، ص 217
    15. ↑ hawzah.net › Magazine › View ›
    16. ↑ hawzah.net › Magazine › View ›
    17. ↑ بقره/سوره۲، آیه۱۴.
    18. ↑ توبه/سوره۹، آیه۱۷.
    19. ↑ توبه/سوره۹، آیه۱۷.
    20. ↑ حج/سوره۲۲، آیه۴۰.
    21. ↑ جن/سوره۷۲، آیه۱۸.
    22. ↑ hawzah.net › Magazine › View ›
    23. ↑ hawzah.net › Magazine › View ›
    24. ↑ حوزه قرآن و عترت گروه فرهنگی باشگاه خبرنگاران جوان
    25. ↑ شیعه نیوز
    26. ↑ شیعه نیوز
    27. ↑ الصحیح من سیره النبی الاعظم (صلی الله علیه و آله)، جعفر مرتضی عاملی، ج 2، ص 56. و السیره الحلبیه، علی بن برهان الدین حلبی، ج 2، ص 236
    28. ↑ وسائل الشیعه، شیخ حر عاملی، ج 10، ص 276، باب 12 از ابواب المزار، روایت 2
    29. ↑ سمهودی، شافعی، از علمای معروف قرن دهم هجری که در «جواهر العقد» که درباره حدیث ثقلین می‌نویسد: «این حدیث می‌فهماند که در هر زمانی تا روز قیامت در میان اهل بیت (علیه السلام) و عترت پاکش ،کسی وجود دارد که شایستگی تمسک و پیروی دارد همان گونه که قرآن مجید نیز چنین است .» (منبع: پیام قرآن، ج 9، ص 76 .)
    30. ↑ اولین مسجد در اسلام - سازمان تبلیغات اسلامی
    31. ↑ www.alaedin.travel › blog
    32. ↑ بادکوبه هزاوه، «جامع مسجد»، دانشنامه جهان اسلام.
    33. ↑ شبکه «خلیج آنلاین»
    34. ↑ lahzeakhar.com
    35. ↑ Iqnaiqna.ir
    36. ↑ . میشل فوکو، ایرانی‌ها چه رؤیایی در سر دارند، ترجمهحسین معصومی همدانی، تهران، هرمس، ۱۳۸۹، ص ۲۸ و ۲۹
    37. ↑ مرکز بررسی اسناد تاریخی وزارت اطلاعات، ج ۲۶، ۱۳۸۲، ص ۲۷
    38. ↑ رسول جعفریان، جریان‌ها و سازمان‌های مذهبی-سیاسی ایران؛ از روی کار آمدن محمدرضاشاه تا پیروزی انقلاب اسلامی، قم، ۱۳۸۵، ص ۲۶۴ و ۲۶۵
    39. ↑ مهناز میزبانی، منیژه صدری و حشمت‌الله سلیمی، نقش مساجد و دانشگاه‌ها در پیروزی انقلاب اسلامی تهران، مرکز اسناد انقلاب اسلامی، ۱۳۸۳، ص ۳۶
    40. ↑ مهناز میزبانی، منیژه صدری و حشمت‌الله سلیمی، پیشین، ص ۳۱
    41. ↑ جان. دی استمپل، درون انقلاب ایران، ترجمهمنوچهر شجاعی، تهران، رسا، ۱۳۷۷، ص ۱۲۹ و ۱۳۰
    42. ↑ میشل فوکو، پیشین، ص ۵۸ و ۵۹
    43. ↑ میشل فوکو، پیشین، ص ۵۸ و ۵۹.
    44. ↑ حمیدرضا کشاورز، پژوهشگر تاریخ معاصر/برهان
    برگرفته از «https://fa.wikivahdat.com/w/index.php?title=مسجد&oldid=207377»