پیشینه جمعیتی شیعیان در مصر (مقاله): تفاوت میان نسخه‌ها
(←پانویس) |
بدون خلاصۀ ویرایش |
||
| خط ۳: | خط ۳: | ||
== چکیده == | == چکیده == | ||
پیشینه سکونت شیعیان در مصر به دوران صدر اسلام بازمی‌گردد. آن زمان که تعداد قابل توجهی از صحابه پیامبر( | پیشینه سکونت شیعیان در مصر به دوران صدر اسلام بازمی‌گردد. آن زمان که تعداد قابل توجهی از صحابه پیامبر (صلّی‌الله علیه وآله) در فتح مصر حضور داشتند و سپس ساکن آنجا شدند مانند [[ابوذر غفاری]]، [[ابوایوب انصاری]]، [[مقداد بن اسود]] و [[عمار یاسر]]، آغاز نخستین حضور فرهنگ شیعه در مصر بوده است<ref>(ناصری طاهری، فاطمیان در مصر، ۱۳۷۹ش، ص۷۰؛)</ref>. با این حال، اولین نقش‌آفرینی شیعیان و قیام آنها علیه خلافت عباسی در مصر، قیام علی بن محمد، فرزند نفس زکیه بوده است<ref>(ناصری طاهری، فاطمیان در مصر، ۱۳۷۹ش، ص۷۰)</ref>. امام علی (علیه‌السّلام) در دوره خلافت خود، ابتدا [[قیس بن سعد بن عباده]] را به مصر فرستاد و بیشتر مردم مصر، جز گروهی از طرفداران عثمان، با علی (علیه‌السّلام) بیعت کردند<ref>(بلاذری، انساب الاشراف، ۱۹۹۶م، ج۲، ص۳۸۹)</ref>. چندی بعد، امام علی (علیه‌السّلام) [[محمد بن ابی بکر|محمد بن ابی‌بکر]] را به جای قیس بن سعد، به حکومت مصر منصوب کرد<ref>(طبری، تاریخ الامم والملوک، بیروت، ج۴، ص۵۵۴-۵۵۵؛ ابن تغری بردی، النجوم الزاهرة، ۱۳۸۳ق، ج۱، ص۱۰۷)</ref>. اما در زمان وی، لشکر معاویه به رهبری عمرو‌عاص به مصر حمله کرد، [[محمد بن ابی بکر]] را کشت و آن سرزمین را تصرف نمود<ref>(ابن تغری بردی، النجوم الزاهرة، ۱۳۸۳ق، ج۱، ص۱۰۷-۱۱۱)</ref>. | ||
== شیعیان در دوره امویان و عباسیان == | == شیعیان در دوره امویان و عباسیان == | ||
گرایش‌های شیعی در دوره سلطه امویان بر مصر، به طور کامل از بین نرفت | گرایش‌های شیعی در دوره سلطه امویان بر مصر، به طور کامل از بین نرفت<ref>(وردانی، شیعه در مصر، ۱۳۸۲ش، ص۱۷۱)</ref>. وجود گرایش‌های شیعی و علوی در مصر، و دوری آن از مرکز خلافت، باعث شد برخی از قیام‌کنندگان علوی، به مصر بروند. برخی قیام‌های علویان در مصر، عبارتند از: قیام علی بن محمد، برادر نفس زکیه، در سال ۱۴۵ق که با شکست مواجه شد<ref>(مقریزی، المواعظ و الاعتبار، ۱۴۲۴ق، ج۴، ص۳۸۵)</ref>. قیام احمد بن ابراهیم بن عبدالله بن طباطبا در ۲۵۴ق در صعید<ref>(مقریزی، المواعظ و الاعتبار، ۱۴۲۴ق، ج۴، ص۳۸۵)</ref>، قیام احمد بن محمد بن عبدالله بن طباطبا در سال ۲۵۵ قمری در نزدیکی اسکندریه<ref>(مقریزی، المواعظ و الاعتبار، ۱۴۲۴ق، ج۴، ص386)</ref> و همچنین قیام ابراهیم بن محمد، از نوادگان امام علی (علیه‌السّلام) معروف به ابن صوفی، در سال ۲۵۶ق در زمان حکومت طولونیان بر مصر، در منطقه صعید<ref>(ابن خلدون، تاریخ، ۱۹۸۸م، ج۴، ص۳۹۲)</ref>. | ||
چنانکه مقریزی (۷۶۶-۸۴۵ق)، مورخ مشهور مصری در کتاب خود، المواعظ و الاعتبار شرح داده، پس از آنکه در عاشورای ۳۵۰ق، شیعیان در مزار کلثوم، از نوادگان امام صادق( | چنانکه مقریزی (۷۶۶-۸۴۵ق)، مورخ مشهور مصری در کتاب خود، المواعظ و الاعتبار شرح داده، پس از آنکه در عاشورای ۳۵۰ق، شیعیان در مزار کلثوم، از نوادگان امام صادق (علیه‌السّلام) جمع شدند و به عزاداری پرداختند، مأموران اموی به آنها حمله کرده و بسیاری را کشتند و پس از آن فشار بر شیعیان افزایش یافت؛ تا آنجا که برای آزمودن مردم از آنها می‌پرسیدند «دایی‌ات کیست؟» و اگر پاسخی غیر از «معاویه» می‌شنیدند، آنها را مجازات می‌کردند؛ چرا که معتقد بودند معاویه، «خال المؤمنین»، یعنی دایی مؤمنان است<ref>(مقریزی، المواعظ و الاعتبار، ۱۴۲۴ق، ج۴، ص۳۸۷)</ref>. به گفته مقریزی، در این دوران، منادیانی در روز جمعه بر در جامع عتیق فریاد می‌زدند که معاویه دایی مؤمنان است و مناقب او را برمی‌شمردند<ref>(مقریزی، المواعظ و الاعتبار، ۱۴۲۴ق، ج۴، ص۳۸۷)</ref>. | ||
== شیعیان در دوره خلافت فاطمیان == | == شیعیان در دوره خلافت فاطمیان == | ||
نخستین حضور تأثیرگذار شیعیان در مصر، در دوره فاطمیان اتفاق افتاد. فاطمیان، شیعیانی اسماعیلی مذهب بودند که در سال ۳۵۸هجری توانستند بر مصر غلبه یابند و بیش از دو قرن بر آن حاکم شوند | نخستین حضور تأثیرگذار شیعیان در مصر، در دوره [[فاطمیان]] اتفاق افتاد. فاطمیان، شیعیانی [[اسماعیلیه|اسماعیلی]] مذهب بودند که در سال ۳۵۸هجری توانستند بر [[جمهوری عربی مصر|مصر]] غلبه یابند و بیش از دو قرن بر آن حاکم شوند<ref>(ناصری طاهری، فاطمیان در مصر، ۱۳۷۹ش، ص۸۰)</ref>. ساختن شهر فعلی قاهره، از اولین اقدامات فاطمیان در مصر بوده است<ref>(ناصری طاهری، فاطمیان در مصر، ۱۳۷۹ش، ص۸۰)</ref>. فاطمیان همچنین نام [[عباسیان]] را از منابر و سکه‌های مصر حذف کرده و عبارت «حی علی خیر العمل» را به اذان‌ها افزودند<ref>(ناصری طاهری، فاطمیان در مصر، ۱۳۷۹ش، ص۸۰)</ref>. فاطمیان همچنین اقدام به برگزاری سوگواری عاشورا کردند<ref>(ناصری طاهری، فاطمیان در مصر، ۱۳۷۹ش، ص84)</ref>. بنابر گزارش‌های تاریخی، الحاکم بامرالله، خلیفه فاطمی، در سال ۴۰۴هجری دستور داد تمام دکان‌های قاهره، جز نانوایی‌ها، در روز عاشورا بسته باشد<ref>(ناصری طاهری، فاطمیان در مصر، ۱۳۷۹ش، ص87)</ref>. تأسیس [[مسجد جامع الازهر]] در سال ۳۵۹هجری برای تبلیغ آموزه‌های مذهب اسماعیلی<ref>(ناصری طاهری، فاطمیان در مصر، ۱۳۷۹ش، ص83)</ref> و همچنین پایه‌گذاری دارالحکمه یا دارالعلم در سال ۳۹۵هجری که به منزله کتابخانه عمومی و دانشگاه دانسته شده، از دیگر اقدامات فاطمیان در مصر است<ref>(ناصری طاهری، فاطمیان در مصر، ۱۳۷۹ش، ص86)</ref>. | ||
== محبت اهل‌بیت( | == محبت اهل‌بیت (علیه‌السّلام) در میان مصریان == | ||
بی‌تردید نفوذ فرهنگی و اجتماعی اهل‌بیت( | بی‌تردید نفوذ فرهنگی و اجتماعی اهل‌بیت (علیه‌السّلام) در مصر همواره یکی از عناصر مهم در محبت اهالی مصر به ویژه صوفیان مصری به اهل بیت بوده است. احترام و ارادت صوفیه مصر به اهل بیت، سبب نزدیک شدن مردم مصر به مذهب جعفری شده است<ref>(قاسمی، «صوفیه مصر و نقاط همگرایی و واگرایی با شیعیان»، ص۱۲۱)</ref>. تا آنجا که فرقه‌های صوفی در مصر، متهم به شیعهگرایی شده‌اند و تصوف، دروازه ورود تشیع به مصر و جهان اسلام دانسته شده است<ref>(قاسمی، «صوفیه مصر و نقاط همگرایی و واگرایی با شیعیان»، ص134)</ref>. در میان مسلمانان مصری اعم از شیعه و سنی، محبت به اهل بیت ضروری است و بغض اهل‌بیت، به منزله انحراف از دین تلقی می‌شود<ref>(قاسمی، «صوفیه مصر و نقاط همگرایی و واگرایی با شیعیان»، ص135)</ref>. امام حسین (علیه‌السّلام) در میان برخی از فرقه‌های صوفیه به عنوان «شهید حق» شناخته شده است<ref>(قاسمی، «صوفیه مصر و نقاط همگرایی و واگرایی با شیعیان»، ص135)</ref>. زیارت قبور اهل‌بیت، اهمیت [[صحیفه سجادیه (کتاب)|صحیفه سجادیه]]، برگزاری جشن‌های میلاد پیامبر و ائمه (علیهم‌السّلام)، برخی دیگر از وجوه تشابه صوفیان با شیعیان است<ref>(قاسمی، «صوفیه مصر و نقاط همگرایی و واگرایی با شیعیان»، ص135)</ref>. | ||
== سابقه مهاجرت شیعیان به مصر == | == سابقه مهاجرت شیعیان به مصر == | ||
یکی از عوامل گرایش مصریان به اهل بیت( | یکی از عوامل گرایش مصریان به اهل بیت (علیه‌السّلام) و گسترش تشیع در مصر، مهاجرت علویان و اصحاب ائمه به آنجا، دانسته شده است<ref>(جلیلی، «گرایش‌های شیعی در مصر تا میانه سده سوم هجری»، ص۸۲-۸۳)</ref>. علویان گاه از سر اختیار و برای تبلیغ تشیع به مصر هجرت می‌کرده‌اند و گاه برای فرار از مجازات‌هایی که برخی از خلفای عباسی مانند مأمون و متوکل برای آنها قرار داده بوده‌اند<ref>(جلیلی، «گرایش‌های شیعی در مصر تا میانه سده سوم هجری»، ص83)</ref>. بیش از هشتاد نفر از طالبیان به مصر مهاجرت کرده‌اند که اسامی آنها در کتاب منتقلة الطالبیة نقل شده است<ref>(ابن طباطبا، منتقلة الطالبیة، ۱۳۸۸ق، ص۲۹۱-۳۰۶)</ref>. متوکل عباسی در سال ۲۳۶ق، علاوه بر ویران ساختن مرقد امام حسین (علیه‌السّلام) در [[کربلا]] برای مقابله با شیعیان، دستور اخراج بزرگان علوی از مصر را نیز صادر کرد<ref>(جلیلی، «گرایش‌های شیعی در مصر تا میانه سده سوم هجری»، ص۷۷)</ref>. برخی محققان، این دستور را حاکی از نفوذ علویان در مصر دانسته‌اند<ref>(جباری، سازمان وکالت، ۱۳۸۲ش، ج۱، ص۱۰۷)</ref>. قیام‌های علویان مصر از سال ۲۵۲ق تا ۲۷۰ق، در واکنش به محدودیت‌هایی دانسته شده که علیه شیعیان اجرا می‌شده است<ref>(جلیلی، «گرایش‌های شیعی در مصر تا میانه سده سوم هجری»، ص۷۹-۸۱)</ref>. | ||
== آمار شیعیان در مصر == | == آمار شیعیان در مصر == | ||
آمارهای کنونی در مورد تعداد شیعیان در مصر مختلف است | آمارهای کنونی در مورد تعداد شیعیان در مصر مختلف است<ref>(Shi’a of Egypt)</ref>. اما چنانکه سایت اینترنتی نشریه اکونومیست نوشته است، پس از انقلاب و تحولات مصر در 25 ژانویه سال ۲۰۱۱ میلادی، شیعیان توانسته‌اند بیش از گذشته اعتقاد خود به تشیع را علنی کنند و همین منبع، جمعیت شیعیان مصر را تا یک میلیون نفر برآورد کرده است<ref>(Egypt’s Shia come out of hiding)</ref>. منابع دیگری، این تعداد را بین ۸۰۰ هزار تا دو میلیون شیعه تخمین زده‌اند<ref>(Shi’a of Egypt)</ref>. | ||
شیعیان مصر در مناطق مختلفی از جمله شهرهای منصوره و طنطا در شمال مصر و نیز مناطقی از جنوب آن مانند اسوان و قنا در منطقه صعید، و شهرهای اسنا، ارفو، ارمنت و قفطا زندگی می‌کنند | شیعیان مصر در مناطق مختلفی از جمله شهرهای منصوره و طنطا در شمال مصر و نیز مناطقی از جنوب آن مانند اسوان و قنا در منطقه صعید، و شهرهای اسنا، ارفو، ارمنت و قفطا زندگی می‌کنند <ref>(حسینی، «شیعیان مصر؛ گذشته و حال»، ص۲۸؛ التشیع فی افریقیا، ۲۰۱۱م، ص۶۳۶)</ref>. | ||
== پانویس == | == پانویس == | ||
{{پانویس}} | {{پانویس}} | ||
نسخهٔ کنونی تا ۹ سپتامبر ۲۰۲۴، ساعت ۱۶:۲۸
پیشینه جمعیتی شیعیان در مصر عنوان مقاله‌ای است به زبان فارسی که در پژوهشگاه مطالعات تقریبی در موضوع جریان‌شناسی جهان اسلام به نگارش درآمده است. [۱]
چکیده
پیشینه سکونت شیعیان در مصر به دوران صدر اسلام بازمی‌گردد. آن زمان که تعداد قابل توجهی از صحابه پیامبر (صلّی‌الله علیه وآله) در فتح مصر حضور داشتند و سپس ساکن آنجا شدند مانند ابوذر غفاری، ابوایوب انصاری، مقداد بن اسود و عمار یاسر، آغاز نخستین حضور فرهنگ شیعه در مصر بوده است[۲]. با این حال، اولین نقش‌آفرینی شیعیان و قیام آنها علیه خلافت عباسی در مصر، قیام علی بن محمد، فرزند نفس زکیه بوده است[۳]. امام علی (علیه‌السّلام) در دوره خلافت خود، ابتدا قیس بن سعد بن عباده را به مصر فرستاد و بیشتر مردم مصر، جز گروهی از طرفداران عثمان، با علی (علیه‌السّلام) بیعت کردند[۴]. چندی بعد، امام علی (علیه‌السّلام) محمد بن ابی‌بکر را به جای قیس بن سعد، به حکومت مصر منصوب کرد[۵]. اما در زمان وی، لشکر معاویه به رهبری عمرو‌عاص به مصر حمله کرد، محمد بن ابی بکر را کشت و آن سرزمین را تصرف نمود[۶].
شیعیان در دوره امویان و عباسیان
گرایش‌های شیعی در دوره سلطه امویان بر مصر، به طور کامل از بین نرفت[۷]. وجود گرایش‌های شیعی و علوی در مصر، و دوری آن از مرکز خلافت، باعث شد برخی از قیام‌کنندگان علوی، به مصر بروند. برخی قیام‌های علویان در مصر، عبارتند از: قیام علی بن محمد، برادر نفس زکیه، در سال ۱۴۵ق که با شکست مواجه شد[۸]. قیام احمد بن ابراهیم بن عبدالله بن طباطبا در ۲۵۴ق در صعید[۹]، قیام احمد بن محمد بن عبدالله بن طباطبا در سال ۲۵۵ قمری در نزدیکی اسکندریه[۱۰] و همچنین قیام ابراهیم بن محمد، از نوادگان امام علی (علیه‌السّلام) معروف به ابن صوفی، در سال ۲۵۶ق در زمان حکومت طولونیان بر مصر، در منطقه صعید[۱۱]. چنانکه مقریزی (۷۶۶-۸۴۵ق)، مورخ مشهور مصری در کتاب خود، المواعظ و الاعتبار شرح داده، پس از آنکه در عاشورای ۳۵۰ق، شیعیان در مزار کلثوم، از نوادگان امام صادق (علیه‌السّلام) جمع شدند و به عزاداری پرداختند، مأموران اموی به آنها حمله کرده و بسیاری را کشتند و پس از آن فشار بر شیعیان افزایش یافت؛ تا آنجا که برای آزمودن مردم از آنها می‌پرسیدند «دایی‌ات کیست؟» و اگر پاسخی غیر از «معاویه» می‌شنیدند، آنها را مجازات می‌کردند؛ چرا که معتقد بودند معاویه، «خال المؤمنین»، یعنی دایی مؤمنان است[۱۲]. به گفته مقریزی، در این دوران، منادیانی در روز جمعه بر در جامع عتیق فریاد می‌زدند که معاویه دایی مؤمنان است و مناقب او را برمی‌شمردند[۱۳].
شیعیان در دوره خلافت فاطمیان
نخستین حضور تأثیرگذار شیعیان در مصر، در دوره فاطمیان اتفاق افتاد. فاطمیان، شیعیانی اسماعیلی مذهب بودند که در سال ۳۵۸هجری توانستند بر مصر غلبه یابند و بیش از دو قرن بر آن حاکم شوند[۱۴]. ساختن شهر فعلی قاهره، از اولین اقدامات فاطمیان در مصر بوده است[۱۵]. فاطمیان همچنین نام عباسیان را از منابر و سکه‌های مصر حذف کرده و عبارت «حی علی خیر العمل» را به اذان‌ها افزودند[۱۶]. فاطمیان همچنین اقدام به برگزاری سوگواری عاشورا کردند[۱۷]. بنابر گزارش‌های تاریخی، الحاکم بامرالله، خلیفه فاطمی، در سال ۴۰۴هجری دستور داد تمام دکان‌های قاهره، جز نانوایی‌ها، در روز عاشورا بسته باشد[۱۸]. تأسیس مسجد جامع الازهر در سال ۳۵۹هجری برای تبلیغ آموزه‌های مذهب اسماعیلی[۱۹] و همچنین پایه‌گذاری دارالحکمه یا دارالعلم در سال ۳۹۵هجری که به منزله کتابخانه عمومی و دانشگاه دانسته شده، از دیگر اقدامات فاطمیان در مصر است[۲۰].
محبت اهل‌بیت (علیه‌السّلام) در میان مصریان
بی‌تردید نفوذ فرهنگی و اجتماعی اهل‌بیت (علیه‌السّلام) در مصر همواره یکی از عناصر مهم در محبت اهالی مصر به ویژه صوفیان مصری به اهل بیت بوده است. احترام و ارادت صوفیه مصر به اهل بیت، سبب نزدیک شدن مردم مصر به مذهب جعفری شده است[۲۱]. تا آنجا که فرقه‌های صوفی در مصر، متهم به شیعهگرایی شده‌اند و تصوف، دروازه ورود تشیع به مصر و جهان اسلام دانسته شده است[۲۲]. در میان مسلمانان مصری اعم از شیعه و سنی، محبت به اهل بیت ضروری است و بغض اهل‌بیت، به منزله انحراف از دین تلقی می‌شود[۲۳]. امام حسین (علیه‌السّلام) در میان برخی از فرقه‌های صوفیه به عنوان «شهید حق» شناخته شده است[۲۴]. زیارت قبور اهل‌بیت، اهمیت صحیفه سجادیه، برگزاری جشن‌های میلاد پیامبر و ائمه (علیهم‌السّلام)، برخی دیگر از وجوه تشابه صوفیان با شیعیان است[۲۵].
سابقه مهاجرت شیعیان به مصر
یکی از عوامل گرایش مصریان به اهل بیت (علیه‌السّلام) و گسترش تشیع در مصر، مهاجرت علویان و اصحاب ائمه به آنجا، دانسته شده است[۲۶]. علویان گاه از سر اختیار و برای تبلیغ تشیع به مصر هجرت می‌کرده‌اند و گاه برای فرار از مجازات‌هایی که برخی از خلفای عباسی مانند مأمون و متوکل برای آنها قرار داده بوده‌اند[۲۷]. بیش از هشتاد نفر از طالبیان به مصر مهاجرت کرده‌اند که اسامی آنها در کتاب منتقلة الطالبیة نقل شده است[۲۸]. متوکل عباسی در سال ۲۳۶ق، علاوه بر ویران ساختن مرقد امام حسین (علیه‌السّلام) در کربلا برای مقابله با شیعیان، دستور اخراج بزرگان علوی از مصر را نیز صادر کرد[۲۹]. برخی محققان، این دستور را حاکی از نفوذ علویان در مصر دانسته‌اند[۳۰]. قیام‌های علویان مصر از سال ۲۵۲ق تا ۲۷۰ق، در واکنش به محدودیت‌هایی دانسته شده که علیه شیعیان اجرا می‌شده است[۳۱].
آمار شیعیان در مصر
آمارهای کنونی در مورد تعداد شیعیان در مصر مختلف است[۳۲]. اما چنانکه سایت اینترنتی نشریه اکونومیست نوشته است، پس از انقلاب و تحولات مصر در 25 ژانویه سال ۲۰۱۱ میلادی، شیعیان توانسته‌اند بیش از گذشته اعتقاد خود به تشیع را علنی کنند و همین منبع، جمعیت شیعیان مصر را تا یک میلیون نفر برآورد کرده است[۳۳]. منابع دیگری، این تعداد را بین ۸۰۰ هزار تا دو میلیون شیعه تخمین زده‌اند[۳۴]. شیعیان مصر در مناطق مختلفی از جمله شهرهای منصوره و طنطا در شمال مصر و نیز مناطقی از جنوب آن مانند اسوان و قنا در منطقه صعید، و شهرهای اسنا، ارفو، ارمنت و قفطا زندگی می‌کنند [۳۵].
پانویس
- ↑ نویسنده: رحیم ابوالحسینی
- ↑ (ناصری طاهری، فاطمیان در مصر، ۱۳۷۹ش، ص۷۰؛)
- ↑ (ناصری طاهری، فاطمیان در مصر، ۱۳۷۹ش، ص۷۰)
- ↑ (بلاذری، انساب الاشراف، ۱۹۹۶م، ج۲، ص۳۸۹)
- ↑ (طبری، تاریخ الامم والملوک، بیروت، ج۴، ص۵۵۴-۵۵۵؛ ابن تغری بردی، النجوم الزاهرة، ۱۳۸۳ق، ج۱، ص۱۰۷)
- ↑ (ابن تغری بردی، النجوم الزاهرة، ۱۳۸۳ق، ج۱، ص۱۰۷-۱۱۱)
- ↑ (وردانی، شیعه در مصر، ۱۳۸۲ش، ص۱۷۱)
- ↑ (مقریزی، المواعظ و الاعتبار، ۱۴۲۴ق، ج۴، ص۳۸۵)
- ↑ (مقریزی، المواعظ و الاعتبار، ۱۴۲۴ق، ج۴، ص۳۸۵)
- ↑ (مقریزی، المواعظ و الاعتبار، ۱۴۲۴ق، ج۴، ص386)
- ↑ (ابن خلدون، تاریخ، ۱۹۸۸م، ج۴، ص۳۹۲)
- ↑ (مقریزی، المواعظ و الاعتبار، ۱۴۲۴ق، ج۴، ص۳۸۷)
- ↑ (مقریزی، المواعظ و الاعتبار، ۱۴۲۴ق، ج۴، ص۳۸۷)
- ↑ (ناصری طاهری، فاطمیان در مصر، ۱۳۷۹ش، ص۸۰)
- ↑ (ناصری طاهری، فاطمیان در مصر، ۱۳۷۹ش، ص۸۰)
- ↑ (ناصری طاهری، فاطمیان در مصر، ۱۳۷۹ش، ص۸۰)
- ↑ (ناصری طاهری، فاطمیان در مصر، ۱۳۷۹ش، ص84)
- ↑ (ناصری طاهری، فاطمیان در مصر، ۱۳۷۹ش، ص87)
- ↑ (ناصری طاهری، فاطمیان در مصر، ۱۳۷۹ش، ص83)
- ↑ (ناصری طاهری، فاطمیان در مصر، ۱۳۷۹ش، ص86)
- ↑ (قاسمی، «صوفیه مصر و نقاط همگرایی و واگرایی با شیعیان»، ص۱۲۱)
- ↑ (قاسمی، «صوفیه مصر و نقاط همگرایی و واگرایی با شیعیان»، ص134)
- ↑ (قاسمی، «صوفیه مصر و نقاط همگرایی و واگرایی با شیعیان»، ص135)
- ↑ (قاسمی، «صوفیه مصر و نقاط همگرایی و واگرایی با شیعیان»، ص135)
- ↑ (قاسمی، «صوفیه مصر و نقاط همگرایی و واگرایی با شیعیان»، ص135)
- ↑ (جلیلی، «گرایش‌های شیعی در مصر تا میانه سده سوم هجری»، ص۸۲-۸۳)
- ↑ (جلیلی، «گرایش‌های شیعی در مصر تا میانه سده سوم هجری»، ص83)
- ↑ (ابن طباطبا، منتقلة الطالبیة، ۱۳۸۸ق، ص۲۹۱-۳۰۶)
- ↑ (جلیلی، «گرایش‌های شیعی در مصر تا میانه سده سوم هجری»، ص۷۷)
- ↑ (جباری، سازمان وکالت، ۱۳۸۲ش، ج۱، ص۱۰۷)
- ↑ (جلیلی، «گرایش‌های شیعی در مصر تا میانه سده سوم هجری»، ص۷۹-۸۱)
- ↑ (Shi’a of Egypt)
- ↑ (Egypt’s Shia come out of hiding)
- ↑ (Shi’a of Egypt)
- ↑ (حسینی، «شیعیان مصر؛ گذشته و حال»، ص۲۸؛ التشیع فی افریقیا، ۲۰۱۱م، ص۶۳۶)
