افزودن پیوند

    سوره توبه: تفاوت میان نسخه‌ها

    از ویکی‌وحدت
    جز (جایگزینی متن - ' عبارت اند ' به ' عبارت‌اند ')
    بدون خلاصۀ ویرایش
     
    (۴۴ نسخهٔ میانی ویرایش شده توسط ۲ کاربر نشان داده نشد)
    خط ۱: خط ۱:
    <div class="wikiInfo">[[پرونده:سوره توبه.jpg |جایگزین=سوره توبه]]
    {{جعبه اطلاعات سوره‌ قرآن
    {| class="wikitable aboutAuthorTable" style="text-align:Right" |+ |
    | عنوان = سوره توبه
    !نام
    | تصویر = سوره توبه.jpg
    !سوره توبه
    | نام‌های دیگر سوره =
    |-
    | شماره سوره = ۹
    |شماره سوره
    |محل نزول = [[مدینه|مدینه‌‌]](مدنی)
    |۹
    | جزء = ۱۰ و ۱۱
    |-
    | تعداد آیات = ۱۲۹
    |ترتیب نزول
    }}
    |۱۱۴
    '''سوره توبه''' یا '''سوره برائت''' نهمین سوره و از [[سوره‌های مدنی]] [[قرآن]] است که در جزء دهم و یازدهم قرآن جای دارد. این سوره بعد از فتح [[مکه]] و در سال نهم [[هجری]] [[نزول قرآن|نازل]] شد؛ یعنی زمانی که منافقان از طرفی در میان [[مسلمان|مسلمانان]] مشغول کارشکنی و توطئه بودند و با ایجاد تشکیلات درون گروهی به فعالیت می‌پرداختند و از طرف دیگر با ارتباط با بیگانگان و دشمنان اسلام و [[حکومت اسلامی]] در صدد براندازی نظام اسلامی بودند. نام‌گذاری این سوره به نام [[توبه]] به دلیل سخن از توبه در آیات متعددی از آن است. نام برائت (بیزاری) نیز از آیه اول آن گرفته شده است. سوره توبه بدون «‌بسم الله الرحمن الرحیم‌» آغاز می‌شود و به مسلمانان دستور می‌دهد با [[شرک|مشرکان]] قطع ارتباط کنند و به [[محمد بن عبد‌الله (خاتم الانبیا)|پیامبر (صلی الله علیه و آله و سلم)]] دستور می‌دهد برای مشرکان طلب آمرزش نکند. در این سوره همچنین درباره [[جهاد]] با [[کفار]] و مشرکان و مسئله [[زکات]] سخن گفته شده است. در [[حدیث|روایات]] آمده است پیامبر(صلی الله علیه و آله و سلم) ابلاغ این سوره به مشرکان را ابتدا به [[ابوبکر بن ابی قحافه|ابوبکر]] سپرد و سپس از او ستاند و به [[علی بن ابی‌طالب|امام علی(علیه‌السلام)]] واگذار کرد.  
    |-
    |جزء
    |۱۰ و ۱۱
    |-
    |مکی/مدنی
    |مدنی
    |-
    |تعداد آیات
    |۱۲۹
    |-
    |تعداد کلمات
    |۲۵۰۶
    |-
    |تعداد حروف
    |۱۱۱۱۶
    |-
    |}
    </div>
     
    '''سوره توبه''' یا '''سوره برائت''' نهمین سوره و از [[سوره‌های مدنی]] [[قرآن]] است که در جزء دهم و یازدهم قرآن جای دارد. این سوره بعد از فتح [[مکه]] و در سال نهم [[هجرى]] نازل شد؛ یعنى زمانى که منافقان از طرفى در میان [[مسلمانان]] مشغول کارشکنى و توطئه بودند و با ایجاد تشکیلات درون گروهى به فعالیت می‌پرداختند و از طرف دیگر، با ارتباط با بی‌گانگان و دشمنان اسلام و [[حکومت اسلامى]]، در صدد براندازى نظام اسلامى بودند. نام‌گذاری این سوره به نام توبه به دلیل سخن از توبه در آیات متعددی از آن است. نام برائت (بیزاری) نیز از آیه اول آن گرفته شده است. سوره توبه بدون «‌بسم الله الرحمن الرحیم‌» آغاز می‌شود و به مسلمانان دستور می‌دهد با [[مشرکان]] قطع ارتباط کنند و به [[پیامبر(ص)]] دستور می‌دهد برای مشرکان طلب آمرزش نکند. در این سوره همچنین درباره [[جهاد]] با [[کفار]] و مشرکان و مسئله زکات سخن گفته شده است. در [[روایات]] آمده است پیامبر(ص) ابلاغ این سوره به مشرکان را ابتدا به [[ابوبکر]] سپرد و سپس از او ستاند و به [[امام علی(ع)]] واگذار کرد.  
       
       
    =توبه=
    == توبه ==
     
    [[توبه]] به معنی رجوع و برگشتن است<ref>قاموس قرآن، ج 1، ص 285</ref>.
    توبه به معنى رجوع و برگشتن است<ref>قاموس قرآن، ج 1، ص 285</ref>.
     
    =مفهوم کلی سوره=


    * قوانين اساسى ارتباطات مسلمانان با مشرکان
    == مفهوم کلی سوره ==
    * افشاگرى در مورد حالات روانى و درونى منافقان<ref>تفسير قرآن مهر، ج 8، ص 137</ref>.
    * قوانین اساسی ارتباطات [[مسلمان|مسلمانان]] با [[شرک|مشرکان]]؛
    =اسامی سوره=
    * افشاگری در مورد حالات روانی و درونی [[نفاق|منافقان]]<ref>تفسير قرآن مهر، ج 8، ص 137</ref>.


    توبه، برائت، فاضحه، عذاب، مقشقشه، منقره، بحوث، حافره، مثيره، مبعثره، مخزيه، منکّله، مشرده، مدمدمه<ref>الإتقان فى علوم القرآن، ج 1، ص 197 و 198</ref>.
    == اسامی سوره ==
    * توبه؛
    * برائت ؛
    * فاضحه؛
    * عذاب؛
    * مقشقشه؛
    * منقره؛
    * بحوث؛
    * حافره؛
    * مثیره؛
    * مبعثره؛
    * مخزیه ؛
    * منکّله، مشرده؛
    * مدمدمه<ref>الإتقان فی علوم القرآن، ج 1، ص 197 و 198</ref>.


    =علت نام‌گذاری=
    == علت نام‌گذاری ==
     
    #«سوره توبه»؛ این نام به آن جهت است که ذکر [[توبه]] در آن بسیار شده مانند آیه: «وَ یَتُوبُ اللَّهُ عَلی مَنْ یَشاءُ»<ref>آيه 15.</ref> و آیه: «فَإِنْ یَتُوبُوا یَکُ خَیْراً لَهُمْ <ref>آيه 74.</ref>» و آیه: «ثُمَّ تابَ عَلَیْهِمْ لِیَتُوبُوا<ref>آيه 118.</ref>».<ref>ترجمه مجمع‌البيان، جلد 11، ص 3 </ref>
    #«سوره توبه»؛ اين نام به آن جهت است که ذکر [[توبه]] در آن بسيار شده مانند آيه: «وَ يَتُوبُ اللَّهُ عَلى مَنْ يَشاءُ»<ref>آيه 15.</ref> و آيه: «فَإِنْ يَتُوبُوا يَکُ خَيْراً لَهُمْ <ref>آيه 74.</ref>» و آيه: «ثُمَّ تابَ عَلَيْهِمْ لِيَتُوبُوا<ref>آيه 118.</ref>».<ref>ترجمه مجمع‌البيان، جلد 11، ص 3 </ref>
    #«سوره برائت»؛ وجه تسمیه بدین نام آن است که سوره بدین لفظ شروع شده و همچنین درباره اظهار «برائت» و بیزاری از کفار نازل گشته است<ref>همان </ref>.
    #«سوره برائت»؛ وجه تسميه بدين نام آن است که سوره بدين لفظ شروع شده، و همچنين درباره اظهار «برائت» و بيزارى از کفار نازل گشته است<ref>همان </ref>.
    #«سوره فاضحه»؛ (رسوا کننده) [[سعيد بن جبير|سعید بن جبیر]] گوید: نزد [[عبدالله ابن عباس|ابن‌عباس]] نام سوره توبه را بر زبان جاری کردم گفت: این سوره فاضحه است، زیرا هم چنان آیات این سوره درباره آنان (یعنی [[نفاق|منافقین]]) پشت سر هم نازل شد تا جایی که ما ترسیدیم نام هیچ یک از آنان را نیز باقی نگذارد، و خلاصه بدان جهت آن را بدین اسم نامیدند که موجب رسوایی منافقین گشت<ref>همان </ref>.
    #«سوره فاضحه»؛ (رسوا کننده) [[سعيد بن جبير]] گويد: پيش [[ابن عباس]] نام سوره توبه را بر زبان جارى کردم گفت: اين سوره فاضحه است، زيرا هم چنان آيات اين سوره درباره آنان (يعنی منافقين) پشت سر هم نازل شد تا جايى که ما ترسيديم نام هيچيک از آنان را نيز باقى نگذارد، و خلاصه بدان جهت آن را بدين اسم ناميدند که موجب رسوايى منافقين گشت<ref>همان </ref>.
    #«سوره عذاب»؛ و این را [[حذیفه]] ذکر کرده، به خاطر آنکه درباره عذاب [[کافر|کافران]] نازل گشته است. و [[عاصم]] به سندش از حذیفه روایت کرده که گفته: مردم این سوره را سوره توبه نامند، ولی سوره عذاب است<ref>همان </ref>.
    #«سوره عذاب»؛ و اين را حذيفة ذکر کرده، به خاطر آنکه درباره عذاب [[كافران|کافران]] نازل گشته است. و عاصم به سندش از حذيفه روايت کرده که گفته: مردم اين سوره را سوره توبه نامند، ولى سوره عذاب است<ref>همان </ref>.
    #«سوره مقشقشه»(رهاننده)؛ ابن عباس گوید: آن را بدین نام خواندند به خاطر آنکه هر که بدان [[ایمان]] داشته باشد از [[نفاق]] و [[شرک]] رها گردد زیرا در این سوره دعوت به اخلاص شده، و در [[حدیث]] است که سوره «قل یا ایها الکافرون» و سوره «قل هو اللَّه أحد» را «مقشقشان» می‌نامیدند و این نام به همان خاطر بود که این دو سوره [[انسان]] را از شرک می‌رهاند<ref>همان</ref>.
    #«سوره مقشقشه»(رهاننده)؛ ابن عباس گويد: آن را بدين نام خواندند به خاطر آنکه هر که بدان ايمان داشته باشد از نفاق و شرک رها گردد زيرا در اين سوره دعوت به اخلاص شده، و در [[حديث]] است که سوره «قل يا ايها الکافرون» و سوره «قل هو اللَّه أحد» را «مقشقشان» مى ناميدند، و اين نام به همان خاطر بود که اين دو سوره انسان را از شرک میرهاند<ref>همان</ref>.
    #«سوره بحوث»(کاونده)؛ [[ابو ایوب انصاری|أبو ایوب انصاری]] وجه تسمیه بدین نام را نیز همان کاوش از اسرار منافقان ذکر کرده<ref>همان </ref>.
    #«سوره بحوث»(کاونده)؛ [[أبو ايوب انصارى]] وجه تسميه بدين نام را نيز همان کاوش از اسرار منافقان ذکر کرده<ref>همان </ref>.
    #«سوره حافره»(آشکار کننده)؛ چون از روی مقاصد قبلی منافقین پرده برداشته و آنچه در دل مستور می‌داشتند آشکار ساخت. و این نامی است که حسن برای این سوره ذکر کرده<ref>همان </ref>.
    #«سوره حافره»(آشکار کننده)؛ چون از روى مقاصد قبلى منافقين پرده برداشته و آنچه در دل مستور میداشتند آشکار ساخت. و اين نامى است که حسن براى اين سوره ذکر کرده<ref>همان </ref>.
    #«سوره مثیره»(افشاننده)؛ به خاطر آنکه زشتی‌ها و رسوایی‌های منافقان را بر ملا سازد. و این وجه از قتاده نقل شده است<ref>همان، ص4 </ref>.
    #«سوره مثيره»(افشاننده)؛ به خاطر آنکه زشتيها و رسوايیهاى منافقان را بر ملا سازد. و اين وجه از قتاده نقل شده است<ref>همان، ص4 </ref>.
    #«سوره مبعثره»(کاونده)؛ ابن‌عباس گوید: وجه تسمیه بدین نام آنست که از اسرار درونی منافقان کاوش می‌کند<ref>همان، ص4 </ref>.
    #«سوره مبعثره»(کاونده)؛ ابن عباس گويد: وجه تسميه بدين نام آنست که از اسرار درونى منافقان کاوش ميکند<ref>همان، ص4 </ref>.
    #«سوره مدمدمه»(نابود‌کننده)؛ چون «دمدم» به معنای هلاکت آمده، این نام را سفیان‌بن‌عیینه ذکر کرده<ref>همان، ص4 </ref>.
    #«سوره مدمدمه»(نابود کننده)؛ چون «دمدم» به معناى هلاکت آمده، اين نام را سفيان‌بن‌عيينه ذکر کرده<ref>همان، ص4 </ref>.
    #«سوره منقره»؛ ابوالشیخ از عبیدبن‌عمیر روایت کرده که گفت: سوره براءةالمنقره خوانده می‌شد زیرا که از آنچه در دل‌های مشرکین بود خبر می‌داد<ref>ترجمه ‌الإتقان فی علوم‌القرآن، ج 1، ص 193</ref>.
    #«سوره منقره»؛ ابوالشيخ از عبيدبن‌عمير روايت کرده که گفت: سوره براءةالمنقره خوانده مى شد زيرا که از آنچه در دلهاى مشرکين بود خبر مى داد<ref>ترجمه ‌الإتقان فى علوم‌القرآن، ج 1، ص 193</ref>.
    #«سوره مخزیه»؛ بدان جهت که این سوره خوارکننده کافران می‌باشد بدلیل آیه «أَنَّ اللَّهَ مُخْزِی الْکافِرین»
    #«سوره مخزيه»؛ بدان جهت که اين سوره خوارکننده کافران میباشد بدليل آيه «أَنَّ اللَّهَ مُخْزِی الْکافِرين»
    #«سوره منکّلة»؛ به خاطر وارد کردن عذاب بر منافقان<ref>تفسير مقتنيات الدرر، ج 5، ص 110</ref>.
    #«سوره منکّلة»؛ به خاطر وارد کردن عذاب بر منافقان<ref>تفسير مقتنيات الدرر، ج 5، ص 110</ref>.
    #«سوره مشرده»؛ به خاطر طرد منافقان و کافران و از بين بردن جمع شان<ref>تفسير القاسمی المسمى محاسن التأويل، ج 5، ص 343</ref>.
    #«سوره مشرده»؛ به خاطر طرد منافقان و کافران و از بین بردن جمع شان<ref>تفسير القاسمی المسمی محاسن التأويل، ج 5، ص 343</ref>.


    =اهداف و آموزه‌ها=
    == اهداف و آموزه‌ها ==
    اهداف اساسی که در سوره توبه پی‌گیری شده است عبارت‌اند از:
    # بیان قوانین اساسی ارتباطات مسلمانان با مشرکان که شالودۀ [[حکومت اسلامی]] بر آن نهاده شده است؛
    # افشاگری در مورد حالات روانی و درونی منافقان و پیروان سست عنصری که در لابه‌لای صفوف [[مؤمن|مؤمنان]] رخنه کرده بودند<ref>تفسير قرآن مهر، ج 8، ص 140</ref>.


    اهداف اساسى که در سوره توبه پى‌گيرى شده است عبارت‌اند از:
    == محتوا و موضوعات ==
    * از آنجا که [[سوره توبه]] به هنگام اوج گرفتن در [[جزیرة العرب]] و پس از درهم‌شکسته‌شدن آخرین مقاومت مشرکان [[نزول قرآن|نازل]] گردیده، محتوای آن دارای اهمیت ویژه و فرازهای حساسی است.
    * قسمت مهمی از آن پیرامون باقی‌مانده [[شرک|مشرکان]] و [[بت پرستی|بت‌پرستان]] و قطع رابطه با آنها و الغاء پیمان‌هایی است که با مسلمانان داشتند به خاطر نقض مکرر این پیمان‌ها از طرف آنان تا بقایای بت‌پرستی برای همیشه از محیط اسلام برچیده شود.
    * و از آنجا که با گسترش [[اسلام]] و درهم‌ شکسته‌ شدن صفوف دشمنان عده‌ای تغییر چهره داده، خود را در صفوف مسلمانان جای دادند، تا در فرصت مناسب به اسلام ضربه کاری زنند، قسمت مهم دیگری از این سوره از منافقان و سرنوشت آنان سخن می‌گوید و به مسلمانان شدیدا هشدار می‌دهد و نشانه‌های منافقان را برمی‌شمرد.
    * بخش دیگری از این سوره پیرامون اهمیت [[جهاد]] در راه [[خدا]] است، زیرا در این موقع حساس غفلت از این موضوع حیاتی باعث ضعف و عقب‌نشینی و یا شکست مسلمانان می‌شد.
    * بخش مهم دیگری از این سوره به عنوان تکمیل بحث‌های گذشته از انحراف اهل کتاب ([[يهود|یهود]] و [[نصاری]]) از حقیقت [[توحيد|توحید]] و انحراف دانشمندانشان از وظیفه رهبری و روشنگری سخن می‌گوید.
    * و نیز در آیات دیگری به تناسب بحث‌های مربوط به جهاد، مسلمانان را به [[وحدت اسلامی|اتحاد]] و فشردگی صفوف دعوت می‌کند و متخلفین یعنی افراد سست و تنبلی که به بهانه‌های مختلف شانه از زیر بار وظیفه جهاد تهی می‌کردند شدیدا سرزنش و ملامت و به عکس از مهاجرین نخستین و سایر مؤمنان راستین مدح و ستایش می‌کند و از آنجا که جامعه گسترده اسلامی در آن روز نیازهای مختلفی پیدا کرده بود، که می‌بایست بر طرف گردد، به همین مناسبت بحثی از [[زکات|زکات]] و پرهیز از تراکم و کنز ثروت و لزوم تحصیل علم و وجوب تعلیم افراد نادان را یاد‌آور می‌شود.
    * علاوه بر مباحث فوق، مباحث دیگری مانند داستان هجرت [[محمد بن عبد‌الله (خاتم الانبیا)|پیامبر (صلی الله علیه و آله و سلم)]]، مساله [[ماه‌های حرام]] که [[جنگ]] در آن ممنوع است، موضوع گرفتن [[جزيه|جزیه]] از [[اقليت ها|اقلیت‌ها]] و امثال آن به تناسب مطرح گردیده است<ref>تفسير نمونه، ج 7، ص 273</ref>.


    # بيان قوانين اساسى ارتباطات مسلمانان با مشرکان که شالودۀ حکومت اسلامى بر آن نهاده شده است؛
    == فضائل، خواص و ثواب قرائت ==
    #
    # افشاگرى در مورد حالات روانى و درونى منافقان و پيروان سست عنصرى که در لابه لاى صفوف [[مؤمنان]] رخنه کرده بودند<ref>تفسير قرآن مهر، ج 8، ص 140</ref>.
    #


    =محتوا و موضوعات=
    === بهره‌مندی از شفاعت پیامبر(صلی الله علیه و آله و سلم) ===
    ابیّ‌بن‌کعب از [[محمد بن عبد‌الله (خاتم الانبیا)|رسول خدا (صلی الله علیه و آله و سلم)]] روایت کرده که فرمود: هر که [[سوره انفال]] و [[تبری|برائت]] را بخواند من [[شفاعت|شفیع]] او می‌شوم ... تا به آخر حدیث که در آغاز سوره انفال تمامی آن ذکر شد.


    از آنجا که سوره توبه به هنگام اوج گرفتن در [[جزیرة العرب]] و پس از درهم‌شکسته‌شدن آخرين مقاومت مشرکان نازل گرديده، محتواى آن داراى اهميت ويژه و فرازهاى حساسى است.
    === نزول با همراهی فرشتگان ===
    [[ثعلبی]] به سند خود از رسول خدا(صلی الله علیه و آله و سلم) روایت کرده که فرمود: [[قرآن]] آیه آیه و حرف حرف [[نزول قرآن|نازل]] شد جز سوره برائت و قل هو اللَّه احد که آن دو با هفتاد صف از [[ملائکه|فرشتگان]] (یکجا) بر من نازل شد و هر کدام می‌گفتند: ای محمد در مورد نسب خدا به نیکی سفارش کن<ref>ترجمه تفسير مجمع‌البيان، ج 11، ص 5.</ref>.


    قسمت مهمى از آن پيرامون باقيمانده مشرکان و [[بت‌پرستان]] و قطع رابطه با آنها، و الغاء پيمان‌هايى است که با مسلمانان داشتند به خاطر نقض مکرر اين پيمانها از طرف آنان تا بقاياى بت پرستى براى هميشه از محيط اسلام برچيده شود.
    == محل و زمان نزول ==
    * این سوره تمامی آن در [[مدينه|مدینه]] نازل شده و برخی گفته‌اند: جز دو آیه آن- یعنی آیه: «لَقَدْ جاءَکُمْ ...» تا آخر سوره<ref>همان</ref>.
    * مفسران آغاز [[نزول قرآن|نزول]] [[سوره توبه]] را در سال نهم [[سال قمری|هجری]] می‌دانند، و مطالعه آیات آن نشان می‌دهد که قسمتی از آن پیش از [[جنگ تبوک|جنگ تبوک]] و قسمتی پس از مراجعت از جنگ نازل شده است و بیست‌وهشت آیه آغاز این سوره به وسیله [[علی بن ابی‌طالب|علی (علیه‌السلام)]] در مراسم [[حج]] به مردم ابلاغ شد<ref>ر. ک تفسير نمونه، ج 7، ص 271</ref>.


    و از آنجا که با گسترش اسلام و درهم‌شکسته‌شدن صفوف دشمنان عده اى تغيير چهره داده، خود را در صفوف مسلمانان جاى دادند، تا در فرصت مناسب به اسلام ضربه کارى زنند، قسمت مهم ديگرى از اين سوره از منافقان و سرنوشت آنان سخن مى گويد، و به مسلمانان شديدا هشدار مى دهد و نشانه‌هاى منافقان را برمى شمرد.
    == فضای نزول ==
    با مراجعه به موضوعات مطرح شده در سوره توبه و نیز با توجه به روایات اسباب‌النزول و سیرۀ نبوی می‌توان یقین پیدا کرد که این سوره در سال نهم هجری نازل شده است، قسمتی از آیات این سوره پیش از جنگ تبوک و قسمتی دیگر به هنگام آمادگی و عزیمت به جنگ و بخشی پس از مراجعت از آن نازل شده‌اند. آیات ابتدایی سوره نیز قبل از ایام [[حج]] سال نهم هجری فرود آمده‌اند. پس از فتح [[مکه]] در سال هشتم هجری و از بین رفتن قدرت [[قریش]] و در پی شکست سپاه هوازن و ثقیف که از قبایل قدرتمند [[جزیرة العرب|جزیرةالعرب]] در آن زمان به شمار می‌آمدند، اسلام یگانه قدرت حاکم جزیرةالعرب گردید و حکومت قدرتمند اسلامی در سراسر شبه جزیره تشکیل شد. به همین خاطر در این سوره احکام نهایی اسلام و نحوه تعامل مسلمانان با [[کافر|کفار]] و [[نفاق|منافقین]] و احکام مربوط به مجتمع‌های اسلامی ذکر شده است<ref>فی ظلال القرآن، ج 3، ص 1564 با اندکی تغيير در ترتيب مطالب.</ref>.


    بخش ديگرى از اين سوره پيرامون اهميت جهاد در راه خدا است، زيرا در اين موقع حساس غفلت از اين موضوع حياتى باعث ضعف و عقب نشينى و يا شکست مسلمانان مى شد.
    == ویژگی ==
    * سوره توبه تنها سوره [[قرآن|قرآن کریم]] است که با «بسم الله الرحمن الرحیم»، آغاز نمی‌شود، در این سوره شانزده آیه دربارۀ توبه است<ref>تفسير قرآن مهر، ج 8، ص 140.</ref>.
    * برخی از مفسران (مانند [[ابی بن کعب]]) معتقدند که سوره توبه چون دنبال سوره انفال است هر دو یک سوره بحساب آیند، زیرا سوره انفال در ذکر پیمان‌ها است و این سوره در رفع پیمان‌ها است<ref>ترجمه تفسير مجمع البيان، ج 11، ص: 5.</ref>.
    * سوره توبه جزو سور مئین (صد آیه ای‌ها) است [[ابن قتیبه دینوری|ابن قتیبه]] می‌گوید سوره مئین سوره‌هایی هستند که بعد از سوره طوال آمده‌اند علت نام‌گذاری این سوره‌ها به مئین نزدیک بودن تعداد آیه‌های این سوره‌ها به عدد صد می‌باشد<ref>زاد المسير فی علم التفسير، ج 4، ص 141</ref>. گفته شده این سوره‌ها عبارتند از «بنی إسرائیل، کهف، مریم، طه، أنبیاء، حج و مؤمنون»<ref>دراسة حول القرآن الکريم، ص ۳۷</ref>. برخی دیگر نیز سور مئین را سوره‌های «توبه، نحل، هود، یوسف، کهف، بنی اسرائیل، انبیاء، طه، مؤمنون، شعراء و صافات» ذکر کرده‌اند<ref>التمهيد فی علوم القرآن، ج1، ص313.</ref>.
    * همچنین بنا بر قول برخی از مفسران این سوره [به همراه سوره انفال] یکی از هفت سوره طولانی قرآن (سبع طوال) می‌باشد. اقوال در سبع طوال هم مختلف است به گفته بعضی سوره‌های بقره، آل عمران، نساء، مائدة، انعام، اعراف و أنفال به همراه توبه را سبع طوال می‌گویند ولی برخی دیگر هفتمی را یونس می‌دانند و معتقدند که انفال و توبه جزو آنها نیست (این قول سعید بن جبیر می‌باشد)<ref>المحرر الوجيز فی تفسير الکتاب العزيز، ج 3، ص 373، مفاتيح الأسرار و مصابيح الأبرار، ج 1، ص 30، جامع البيان فی تفسير القرآن، ج 1، ص 34.</ref>.
    * روایت از رسول خدا(صلی الله علیه و آله و سلم) نقل شده که فرمود: خداوند هفت سوره طوال را به جای تورات و سوره‌های مئین را به جای انجیل و سوره‌های مثانی را به جای زبور به من داد و پروردگارم مرا با دادن سوره‌های مفصّل فزونی بخشید<ref>جامع البيان فی تفسير القرآن، ج 1، ص 34.</ref>.
    * سوره توبه آخرین سوره نازله بر پیامبر(صلی الله علیه و آله و سلم) می‌باشد و بنابر برخی اقوال آخرین سوره کامل نازل شده می‌باشد<ref>همان</ref>.


    بخش مهم ديگرى از اين سوره به عنوان تکميل بحثهاى گذشته از انحراف اهل کتاب ([[يهود]] و [[نصارى]]) از حقيقت [[توحيد]]، و انحراف دانشمندانشان از وظيفه رهبرى و روشنگرى سخن مى‌گويد.
    == جستارهای وابسته ==
    * [[توبه]]  
    * [[شرک|مشرکان]]  
    * [[جهاد]] 
    * [[کافر|کفار]]


    و نيز در آيات ديگرى به تناسب بحث‌هاى مربوط به جهاد، مسلمانان را به [[اتحاد]] و فشردگى صفوف دعوت مى‌کند و متخلفين يعنى افراد سست و تنبلى که به بهانه‌هاى مختلف شانه از زير بار وظيفه جهاد تهى مى‌کردند شديدا سرزنش و ملامت و به عکس از مهاجرين نخستين و ساير مؤمنان راستين مدح و ستايش مى‌کند و از آنجا که جامعه گسترده اسلامى در آن روز نيازهاى مختلفى پيدا کرده بود، که مى‌بايست بر طرف گردد، به همين مناسبت بحثى از [[زكات|زکات]]، و پرهيز از تراکم و کنز ثروت، و لزوم تحصيل علم و وجوب تعليم افراد نادان را ياد آور مى‌شود.
    == پانویس ==
     
    {{پانویس}}
    علاوه بر مباحث فوق، مباحث ديگرى مانند داستان هجرت [[پيامبر(ص)]]، مساله [[ماههاى حرام]] که [[جنگ]] در آن ممنوع است، موضوع گرفتن [[جزيه]] از [[اقليت ها|اقليت‌ها]] و امثال آن به تناسب مطرح گرديده است<ref>تفسير نمونه، ج 7، ص 273</ref>.
     
    =فضائل، خواص و ثواب قرائت=
     
    '''بهره‌مندی از [[شفاعت]] پيامبر(ص)'''
     
    ابىّ‌بن‌کعب از [[رسول خدا(ص)]] روايت کرده که فرمود: هر که [[سوره انفال]] و برائت را بخواند من شفيع او میشوم ... تا به آخر حديث که در آغاز سوره انفال تمامى آن ذکر شد.


    '''نزول با همراهی فرشتگان'''
    == منابع ==
    * [https://quran.inoor.ir/fa/surah/9/ برگرفته از سایت معرفی سوره توبه - پایگاه جامع قرآن] quran.inoor.ir.


    [[ثعلبى]] به سند خود از [[رسول خدا(ص)]] روايت کرده که فرمود: [[قرآن]] آيه آيه و حرف حرف نازل شد جز سوره برائت و قل هو اللَّه احد که آن دو با هفتاد صف از فرشتگان (يکجا) بر من نازل شد و هر کدام می‌گفتند: اى محمد در مورد نسب خدا به نيکى سفارش کن<ref>ترجمه تفسير مجمع‌البيان، ج 11، ص 5.</ref>.
    {{سوره‌های مکی و مدنی}}
     
    =محل و زمان نزول=
     
    اين سوره تمامى آن در [[مدينه]] نازل شده، و برخى گفته‌اند: جز دو آيه آن- يعنى آيه: «لَقَدْ جاءَکُمْ ...» تا آخر سوره<ref>همان</ref>.
     
    مفسران آغاز نزول سوره توبه را در سال نهم هجرى مى دانند، و مطالعه آيات آن نشان مى دهد که قسمتى از آن پيش از [[جنگ تبوك|جنگ تبوک]] و قسمتى پس از مراجعت از جنگ نازل شده است، و بيست‌وهشت آيه آغاز اين سوره به وسيله [[على(ع)]] در مراسم حج به مردم ابلاغ شد<ref>ر. ك تفسير نمونه، ج 7، ص 271</ref>.
     
    =فضای نزول=
     
    با مراجعه به موضوعات مطرح شده در سوره توبه و نيز با توجه به روايات اسباب‌النزول و سيرۀ نبوی میتوان يقين پيدا کرد که اين سوره در سال نهم هجری نازل شده است، قسمتی از آيات اين سوره پيش از جنگ تبوک و قسمتی ديگر به هنگام آمادگی و عزيمت به جنگ و بخشی پس از مراجعت از آن نازل شده‌اند. آيات ابتدايی سوره نيز قبل از ايام [[حج]] سال نهم هجری فرود آمده‌اند. پس از فتح مکه در سال هشتم هجری و از بين رفتن قدرت [[قريش]] و در پی شکست سپاه هوازن و ثقيف که از قبايل قدرتمند جزيرةالعرب در آن زمان به شمار میآمدند، اسلام يگانه قدرت حاکم جزيرةالعرب گرديد و حکومت قدرتمند اسلامی در سراسر شبه جزيره تشکيل شد. به همين خاطر در اين سوره احکام نهايی اسلام و نحوه تعامل مسلمانان با [[کفار]] و منافقين و احکام مربوط به مجتمع‌های اسلامی ذکر شده است<ref>فى ظلال القرآن، ج 3، ص 1564 با اندکی تغيير در ترتيب مطالب.</ref>.
     
    =ويژگی=
     
    سوره توبه تنها سوره [[قرآن کریم]] است که با «بسم الله الرحمن الرحيم»، آغاز نمى شود، در اين سوره شانزده آيه دربارۀ توبه است<ref>تفسير قرآن مهر، ج 8، ص 140.</ref>.
     
    برخی از مفسران (مانند [[ابی بن کعب]]) معتقدند که سوره توبه چون دنبال سوره انفال است هر دو يک سوره بحساب آيند، زيرا سوره انفال در ذکر پيمان‌ها است و اين سوره در رفع پيمان‌ها است<ref>ترجمه تفسير مجمع البيان، ج 11، ص: 5.</ref>.
     
    سوره توبه جزو سور مئين (صد آيه ای‌ها) است [[ابن قتيبه]] می‌گويد سوره مئين سوره‌هايی هستند که بعد از [[سوره طوال]] آمده‌اند علت نامگذاری اين سوره‌ها به مئين نزديک بودن تعداد آيه‌های اين سوره‌ها به عدد صد می‌باشد<ref>زاد المسير فى علم التفسير، ج 4، ص 141</ref>. گفته شده اين سوره‌ها عبارتند از «بنی إسرائيل، کهف، مريم، طه، أنبياء، حج و مؤمنون»<ref>دراسة حول القرآن الکريم، ص ۳۷</ref>. برخی ديگر نيز سور مئين را سوره‌های «توبه، نحل، هود، يوسف، کهف، بنی اسرائيل، انبياء، طه، مؤمنون، شعراء و صافات» ذکر کرده اند<ref>التمهيد فی علوم القرآن، ج1، ص313.</ref>.
     
    همچنين بنا بر قول برخی از مفسران اين سوره [به همراه سوره انفال] يکی از هفت سوره طولانی قرآن (سبع طوال) می‌باشد. اقوال در سبع طوال هم مختلف است به گفته بعضی سوره‌های بقره، آل عمران، نساء، مائدة، انعام، اعراف و أنفال به همراه توبه را سبع طوال می‌گويند ولی برخی ديگر هفتمی را يونس می‌دانند و معتقدند که انفال و توبه جزو آنها نيست (اين قول سعيد بن جبير می‌باشد)<ref>المحرر الوجيز فى تفسير الكتاب العزيز، ج 3، ص 373، مفاتيح الأسرار و مصابيح الأبرار، ج 1، ص 30، جامع البيان فى تفسير القرآن، ج 1، ص 34.</ref>.
     
    روايت از رسول خدا(ص) نقل شده که فرمود: خداوند هفت سوره طوال را به جاى تورات و سوره‌هاى مئين را به جاى انجيل و سوره‌هاى مثانى را به جاى زبور به من داد، و پروردگارم مرا با دادن سوره‌هاى مفصّل فزونى بخشيد<ref>جامع البيان فى تفسير القرآن، ج 1، ص 34.</ref>.
    سوره توبه آخرين سوره نازله بر پيامبر(ص) می‌باشد و بنابر برخی اقوال آخرين سوره کامل نازل شده می‌باشد<ref>همان</ref>.
     
    =منبع=
     
    [https://quran.inoor.ir/fa/surah/9/ برگرفته از سایت معرفی سوره توبه - پایگاه جامع قرآنhttps://quran.inoor.ir]
     
    == پانویس ==
    {{پانویس}}


    [[رده:قرآن]]
    [[رده:قرآن]]
    [[رده:سوره‌های مدنی]]
    [[رده:سوره‌های قرآن]]
    [[رده:سوره‌های دارای مباحث فقهی]]

    نسخهٔ کنونی تا ‏۱۲ ژوئیهٔ ۲۰۲۴، ساعت ۲۲:۴۷

    سوره توبه
    سوره توبه.jpg
    شماره سوره۹
    محل نزولمدینه‌‌(مدنی)
    جزء۱۰ و ۱۱
    تعداد آیات۱۲۹

    سوره توبه یا سوره برائت نهمین سوره و از سوره‌های مدنی قرآن است که در جزء دهم و یازدهم قرآن جای دارد. این سوره بعد از فتح مکه و در سال نهم هجری نازل شد؛ یعنی زمانی که منافقان از طرفی در میان مسلمانان مشغول کارشکنی و توطئه بودند و با ایجاد تشکیلات درون گروهی به فعالیت می‌پرداختند و از طرف دیگر با ارتباط با بیگانگان و دشمنان اسلام و حکومت اسلامی در صدد براندازی نظام اسلامی بودند. نام‌گذاری این سوره به نام توبه به دلیل سخن از توبه در آیات متعددی از آن است. نام برائت (بیزاری) نیز از آیه اول آن گرفته شده است. سوره توبه بدون «‌بسم الله الرحمن الرحیم‌» آغاز می‌شود و به مسلمانان دستور می‌دهد با مشرکان قطع ارتباط کنند و به پیامبر (صلی الله علیه و آله و سلم) دستور می‌دهد برای مشرکان طلب آمرزش نکند. در این سوره همچنین درباره جهاد با کفار و مشرکان و مسئله زکات سخن گفته شده است. در روایات آمده است پیامبر(صلی الله علیه و آله و سلم) ابلاغ این سوره به مشرکان را ابتدا به ابوبکر سپرد و سپس از او ستاند و به امام علی(علیه‌السلام) واگذار کرد.

    توبه

    توبه به معنی رجوع و برگشتن است[۱].

    مفهوم کلی سوره

    اسامی سوره

    • توبه؛
    • برائت ؛
    • فاضحه؛
    • عذاب؛
    • مقشقشه؛
    • منقره؛
    • بحوث؛
    • حافره؛
    • مثیره؛
    • مبعثره؛
    • مخزیه ؛
    • منکّله، مشرده؛
    • مدمدمه[۳].

    علت نام‌گذاری

    1. «سوره توبه»؛ این نام به آن جهت است که ذکر توبه در آن بسیار شده مانند آیه: «وَ یَتُوبُ اللَّهُ عَلی مَنْ یَشاءُ»[۴] و آیه: «فَإِنْ یَتُوبُوا یَکُ خَیْراً لَهُمْ [۵]» و آیه: «ثُمَّ تابَ عَلَیْهِمْ لِیَتُوبُوا[۶]».[۷]
    2. «سوره برائت»؛ وجه تسمیه بدین نام آن است که سوره بدین لفظ شروع شده و همچنین درباره اظهار «برائت» و بیزاری از کفار نازل گشته است[۸].
    3. «سوره فاضحه»؛ (رسوا کننده) سعید بن جبیر گوید: نزد ابن‌عباس نام سوره توبه را بر زبان جاری کردم گفت: این سوره فاضحه است، زیرا هم چنان آیات این سوره درباره آنان (یعنی منافقین) پشت سر هم نازل شد تا جایی که ما ترسیدیم نام هیچ یک از آنان را نیز باقی نگذارد، و خلاصه بدان جهت آن را بدین اسم نامیدند که موجب رسوایی منافقین گشت[۹].
    4. «سوره عذاب»؛ و این را حذیفه ذکر کرده، به خاطر آنکه درباره عذاب کافران نازل گشته است. و عاصم به سندش از حذیفه روایت کرده که گفته: مردم این سوره را سوره توبه نامند، ولی سوره عذاب است[۱۰].
    5. «سوره مقشقشه»(رهاننده)؛ ابن عباس گوید: آن را بدین نام خواندند به خاطر آنکه هر که بدان ایمان داشته باشد از نفاق و شرک رها گردد زیرا در این سوره دعوت به اخلاص شده، و در حدیث است که سوره «قل یا ایها الکافرون» و سوره «قل هو اللَّه أحد» را «مقشقشان» می‌نامیدند و این نام به همان خاطر بود که این دو سوره انسان را از شرک می‌رهاند[۱۱].
    6. «سوره بحوث»(کاونده)؛ أبو ایوب انصاری وجه تسمیه بدین نام را نیز همان کاوش از اسرار منافقان ذکر کرده[۱۲].
    7. «سوره حافره»(آشکار کننده)؛ چون از روی مقاصد قبلی منافقین پرده برداشته و آنچه در دل مستور می‌داشتند آشکار ساخت. و این نامی است که حسن برای این سوره ذکر کرده[۱۳].
    8. «سوره مثیره»(افشاننده)؛ به خاطر آنکه زشتی‌ها و رسوایی‌های منافقان را بر ملا سازد. و این وجه از قتاده نقل شده است[۱۴].
    9. «سوره مبعثره»(کاونده)؛ ابن‌عباس گوید: وجه تسمیه بدین نام آنست که از اسرار درونی منافقان کاوش می‌کند[۱۵].
    10. «سوره مدمدمه»(نابود‌کننده)؛ چون «دمدم» به معنای هلاکت آمده، این نام را سفیان‌بن‌عیینه ذکر کرده[۱۶].
    11. «سوره منقره»؛ ابوالشیخ از عبیدبن‌عمیر روایت کرده که گفت: سوره براءةالمنقره خوانده می‌شد زیرا که از آنچه در دل‌های مشرکین بود خبر می‌داد[۱۷].
    12. «سوره مخزیه»؛ بدان جهت که این سوره خوارکننده کافران می‌باشد بدلیل آیه «أَنَّ اللَّهَ مُخْزِی الْکافِرین»
    13. «سوره منکّلة»؛ به خاطر وارد کردن عذاب بر منافقان[۱۸].
    14. «سوره مشرده»؛ به خاطر طرد منافقان و کافران و از بین بردن جمع شان[۱۹].

    اهداف و آموزه‌ها

    اهداف اساسی که در سوره توبه پی‌گیری شده است عبارت‌اند از:

    1. بیان قوانین اساسی ارتباطات مسلمانان با مشرکان که شالودۀ حکومت اسلامی بر آن نهاده شده است؛
    2. افشاگری در مورد حالات روانی و درونی منافقان و پیروان سست عنصری که در لابه‌لای صفوف مؤمنان رخنه کرده بودند[۲۰].

    محتوا و موضوعات

    • از آنجا که سوره توبه به هنگام اوج گرفتن در جزیرة العرب و پس از درهم‌شکسته‌شدن آخرین مقاومت مشرکان نازل گردیده، محتوای آن دارای اهمیت ویژه و فرازهای حساسی است.
    • قسمت مهمی از آن پیرامون باقی‌مانده مشرکان و بت‌پرستان و قطع رابطه با آنها و الغاء پیمان‌هایی است که با مسلمانان داشتند به خاطر نقض مکرر این پیمان‌ها از طرف آنان تا بقایای بت‌پرستی برای همیشه از محیط اسلام برچیده شود.
    • و از آنجا که با گسترش اسلام و درهم‌ شکسته‌ شدن صفوف دشمنان عده‌ای تغییر چهره داده، خود را در صفوف مسلمانان جای دادند، تا در فرصت مناسب به اسلام ضربه کاری زنند، قسمت مهم دیگری از این سوره از منافقان و سرنوشت آنان سخن می‌گوید و به مسلمانان شدیدا هشدار می‌دهد و نشانه‌های منافقان را برمی‌شمرد.
    • بخش دیگری از این سوره پیرامون اهمیت جهاد در راه خدا است، زیرا در این موقع حساس غفلت از این موضوع حیاتی باعث ضعف و عقب‌نشینی و یا شکست مسلمانان می‌شد.
    • بخش مهم دیگری از این سوره به عنوان تکمیل بحث‌های گذشته از انحراف اهل کتاب (یهود و نصاری) از حقیقت توحید و انحراف دانشمندانشان از وظیفه رهبری و روشنگری سخن می‌گوید.
    • و نیز در آیات دیگری به تناسب بحث‌های مربوط به جهاد، مسلمانان را به اتحاد و فشردگی صفوف دعوت می‌کند و متخلفین یعنی افراد سست و تنبلی که به بهانه‌های مختلف شانه از زیر بار وظیفه جهاد تهی می‌کردند شدیدا سرزنش و ملامت و به عکس از مهاجرین نخستین و سایر مؤمنان راستین مدح و ستایش می‌کند و از آنجا که جامعه گسترده اسلامی در آن روز نیازهای مختلفی پیدا کرده بود، که می‌بایست بر طرف گردد، به همین مناسبت بحثی از زکات و پرهیز از تراکم و کنز ثروت و لزوم تحصیل علم و وجوب تعلیم افراد نادان را یاد‌آور می‌شود.
    • علاوه بر مباحث فوق، مباحث دیگری مانند داستان هجرت پیامبر (صلی الله علیه و آله و سلم)، مساله ماه‌های حرام که جنگ در آن ممنوع است، موضوع گرفتن جزیه از اقلیت‌ها و امثال آن به تناسب مطرح گردیده است[۲۱].

    فضائل، خواص و ثواب قرائت

    بهره‌مندی از شفاعت پیامبر(صلی الله علیه و آله و سلم)

    ابیّ‌بن‌کعب از رسول خدا (صلی الله علیه و آله و سلم) روایت کرده که فرمود: هر که سوره انفال و برائت را بخواند من شفیع او می‌شوم ... تا به آخر حدیث که در آغاز سوره انفال تمامی آن ذکر شد.

    نزول با همراهی فرشتگان

    ثعلبی به سند خود از رسول خدا(صلی الله علیه و آله و سلم) روایت کرده که فرمود: قرآن آیه آیه و حرف حرف نازل شد جز سوره برائت و قل هو اللَّه احد که آن دو با هفتاد صف از فرشتگان (یکجا) بر من نازل شد و هر کدام می‌گفتند: ای محمد در مورد نسب خدا به نیکی سفارش کن[۲۲].

    محل و زمان نزول

    • این سوره تمامی آن در مدینه نازل شده و برخی گفته‌اند: جز دو آیه آن- یعنی آیه: «لَقَدْ جاءَکُمْ ...» تا آخر سوره[۲۳].
    • مفسران آغاز نزول سوره توبه را در سال نهم هجری می‌دانند، و مطالعه آیات آن نشان می‌دهد که قسمتی از آن پیش از جنگ تبوک و قسمتی پس از مراجعت از جنگ نازل شده است و بیست‌وهشت آیه آغاز این سوره به وسیله علی (علیه‌السلام) در مراسم حج به مردم ابلاغ شد[۲۴].

    فضای نزول

    با مراجعه به موضوعات مطرح شده در سوره توبه و نیز با توجه به روایات اسباب‌النزول و سیرۀ نبوی می‌توان یقین پیدا کرد که این سوره در سال نهم هجری نازل شده است، قسمتی از آیات این سوره پیش از جنگ تبوک و قسمتی دیگر به هنگام آمادگی و عزیمت به جنگ و بخشی پس از مراجعت از آن نازل شده‌اند. آیات ابتدایی سوره نیز قبل از ایام حج سال نهم هجری فرود آمده‌اند. پس از فتح مکه در سال هشتم هجری و از بین رفتن قدرت قریش و در پی شکست سپاه هوازن و ثقیف که از قبایل قدرتمند جزیرةالعرب در آن زمان به شمار می‌آمدند، اسلام یگانه قدرت حاکم جزیرةالعرب گردید و حکومت قدرتمند اسلامی در سراسر شبه جزیره تشکیل شد. به همین خاطر در این سوره احکام نهایی اسلام و نحوه تعامل مسلمانان با کفار و منافقین و احکام مربوط به مجتمع‌های اسلامی ذکر شده است[۲۵].

    ویژگی

    • سوره توبه تنها سوره قرآن کریم است که با «بسم الله الرحمن الرحیم»، آغاز نمی‌شود، در این سوره شانزده آیه دربارۀ توبه است[۲۶].
    • برخی از مفسران (مانند ابی بن کعب) معتقدند که سوره توبه چون دنبال سوره انفال است هر دو یک سوره بحساب آیند، زیرا سوره انفال در ذکر پیمان‌ها است و این سوره در رفع پیمان‌ها است[۲۷].
    • سوره توبه جزو سور مئین (صد آیه ای‌ها) است ابن قتیبه می‌گوید سوره مئین سوره‌هایی هستند که بعد از سوره طوال آمده‌اند علت نام‌گذاری این سوره‌ها به مئین نزدیک بودن تعداد آیه‌های این سوره‌ها به عدد صد می‌باشد[۲۸]. گفته شده این سوره‌ها عبارتند از «بنی إسرائیل، کهف، مریم، طه، أنبیاء، حج و مؤمنون»[۲۹]. برخی دیگر نیز سور مئین را سوره‌های «توبه، نحل، هود، یوسف، کهف، بنی اسرائیل، انبیاء، طه، مؤمنون، شعراء و صافات» ذکر کرده‌اند[۳۰].
    • همچنین بنا بر قول برخی از مفسران این سوره [به همراه سوره انفال] یکی از هفت سوره طولانی قرآن (سبع طوال) می‌باشد. اقوال در سبع طوال هم مختلف است به گفته بعضی سوره‌های بقره، آل عمران، نساء، مائدة، انعام، اعراف و أنفال به همراه توبه را سبع طوال می‌گویند ولی برخی دیگر هفتمی را یونس می‌دانند و معتقدند که انفال و توبه جزو آنها نیست (این قول سعید بن جبیر می‌باشد)[۳۱].
    • روایت از رسول خدا(صلی الله علیه و آله و سلم) نقل شده که فرمود: خداوند هفت سوره طوال را به جای تورات و سوره‌های مئین را به جای انجیل و سوره‌های مثانی را به جای زبور به من داد و پروردگارم مرا با دادن سوره‌های مفصّل فزونی بخشید[۳۲].
    • سوره توبه آخرین سوره نازله بر پیامبر(صلی الله علیه و آله و سلم) می‌باشد و بنابر برخی اقوال آخرین سوره کامل نازل شده می‌باشد[۳۳].

    جستارهای وابسته

    پانویس

    1. ↑ قاموس قرآن، ج 1، ص 285
    2. ↑ تفسير قرآن مهر، ج 8، ص 137
    3. ↑ الإتقان فی علوم القرآن، ج 1، ص 197 و 198
    4. ↑ آيه 15.
    5. ↑ آيه 74.
    6. ↑ آيه 118.
    7. ↑ ترجمه مجمع‌البيان، جلد 11، ص 3
    8. ↑ همان
    9. ↑ همان
    10. ↑ همان
    11. ↑ همان
    12. ↑ همان
    13. ↑ همان
    14. ↑ همان، ص4
    15. ↑ همان، ص4
    16. ↑ همان، ص4
    17. ↑ ترجمه ‌الإتقان فی علوم‌القرآن، ج 1، ص 193
    18. ↑ تفسير مقتنيات الدرر، ج 5، ص 110
    19. ↑ تفسير القاسمی المسمی محاسن التأويل، ج 5، ص 343
    20. ↑ تفسير قرآن مهر، ج 8، ص 140
    21. ↑ تفسير نمونه، ج 7، ص 273
    22. ↑ ترجمه تفسير مجمع‌البيان، ج 11، ص 5.
    23. ↑ همان
    24. ↑ ر. ک تفسير نمونه، ج 7، ص 271
    25. ↑ فی ظلال القرآن، ج 3، ص 1564 با اندکی تغيير در ترتيب مطالب.
    26. ↑ تفسير قرآن مهر، ج 8، ص 140.
    27. ↑ ترجمه تفسير مجمع البيان، ج 11، ص: 5.
    28. ↑ زاد المسير فی علم التفسير، ج 4، ص 141
    29. ↑ دراسة حول القرآن الکريم، ص ۳۷
    30. ↑ التمهيد فی علوم القرآن، ج1، ص313.
    31. ↑ المحرر الوجيز فی تفسير الکتاب العزيز، ج 3، ص 373، مفاتيح الأسرار و مصابيح الأبرار، ج 1، ص 30، جامع البيان فی تفسير القرآن، ج 1، ص 34.
    32. ↑ جامع البيان فی تفسير القرآن، ج 1، ص 34.
    33. ↑ همان

    منابع

    برگرفته از «https://fa.wikivahdat.com/w/index.php?title=سوره_توبه&oldid=209012»