سوره بقره: تفاوت میان نسخه‌ها
(←منابع) |
بدون خلاصۀ ویرایش |
||
| (۷ نسخهٔ میانی ویرایش شده توسط ۲ کاربر نشان داده نشد) | |||
| خط ۱: | خط ۱: | ||
{{جعبه اطلاعات قرآن | {{جعبه اطلاعات سوره قرآن | ||
| عنوان = سوره بقره | | عنوان = سوره بقره | ||
| تصویر = سوره بقره.jpg | | تصویر = سوره بقره.jpg | ||
| نام‌های دیگر سوره = | | نام‌های دیگر سوره = | ||
| شماره سوره = | | شماره سوره = ۲ | ||
| محل نزول = مدنی | |محل نزول = مدنی | ||
| جزء = | | جزء = ۱ و ۲ و ۳ | ||
| تعداد آیات = ۲۸۶ | | تعداد آیات = ۲۸۶ | ||
}} | }} | ||
'''سوره بقره''' دومین سوره [[قرآن|قرآن کریم]] [[سوره بقره]] میباشد و بزرگ‌ترین سوره محسوب میشود به طوری که شروع آن از جزء اول بوده و در جزء سوم به پایان می‌رسد. اولین سوره مدنی که بعد از [[هجرت]] [[محمد بن عبد‌الله (خاتم الانبیا)|پیامبراکرم( | '''سوره بقره''' دومین سوره [[قرآن|قرآن کریم]] [[سوره بقره]] میباشد و بزرگ‌ترین سوره محسوب میشود به طوری که شروع آن از جزء اول بوده و در جزء سوم به پایان می‌رسد. اولین سوره مدنی که بعد از [[هجرت]] [[محمد بن عبد‌الله (خاتم الانبیا)|پیامبراکرم (صلّی‌الله علیه وآله)]] به [[مدینه]] در زمان‌های متعدد و به تدریج [[نزول قرآن|نازل]] شده است سوره بقره میباشد این سوره دارای 286 آیه میباشد. | ||
علت | علت اینکه این سوره به نام "بقره" نام‌گذاری شده است به داستانی که درباره گاو [[بنی اسرائیل]] در آیات 67 الی 73 روایت شده است بر می‌‌گردد. | ||
== علت نام‌گذاری == | == علت نام‌گذاری == | ||
| خط ۱۵: | خط ۱۵: | ||
* «سوره سنام قرآن»؛ سنام هر شیء، بالای آنست. این نیز به خاطر بزرگی و عظمت سوره بقره میباشد<ref>همان، ص 192.</ref>. | * «سوره سنام قرآن»؛ سنام هر شیء، بالای آنست. این نیز به خاطر بزرگی و عظمت سوره بقره میباشد<ref>همان، ص 192.</ref>. | ||
* «سوره زهراء»؛ سوره بقره به همراه [[سوره آل عمران]] زهراوین نام‌گذاری شده‌اند<ref>در المنثورفی التفسير بالمأثور، ج1، ص 18.</ref>. یعنی دو سوره نورانی که مفرد آن زهراء میشود<ref>بصائر ذوی التميز فی لطائف کتاب العزيز، ج1، ص 134.</ref>. | * «سوره زهراء»؛ سوره بقره به همراه [[سوره آل عمران]] زهراوین نام‌گذاری شده‌اند<ref>در المنثورفی التفسير بالمأثور، ج1، ص 18.</ref>. یعنی دو سوره نورانی که مفرد آن زهراء میشود<ref>بصائر ذوی التميز فی لطائف کتاب العزيز، ج1، ص 134.</ref>. | ||
* «سوره کرسی»؛ به خاطر وجود [[آیت الکرسی| | * «سوره کرسی»؛ به خاطر وجود [[آیت الکرسی|آیةالکرسی]] در سوره بقره که اعظم آیات قرآن است<ref>همان.</ref>. | ||
* «سوره سید قرآن»؛ به خاطر روایتی از [[محمد بن عبد‌الله (خاتم الانبیا)|پیامبر( | * «سوره سید قرآن»؛ به خاطر روایتی از [[محمد بن عبد‌الله (خاتم الانبیا)|پیامبر (صلّی‌الله علیه وآله)]] که سوره بقره را به این وصف خوانده است<ref>الکشاف عن حقائق غوامض التنزيل، ج1، ص 303.</ref>. | ||
== اهداف و آموزه‌ها == | == اهداف و آموزه‌ها == | ||
اهداف عمدۀ سوره بقره عبارت‌اند از: | اهداف عمدۀ سوره بقره عبارت‌اند از: | ||
# بیان اصول عقاید و دلایل [[توحيد|توحید]] و [[معاد]]؛ | # بیان اصول عقاید و دلایل [[توحيد|توحید]] و [[معاد]]؛ | ||
# تقسیم‌بندی مردم در برابر هدایت و روشنگری قرآن، در سه گروه: [[مؤمن|مؤمنان]]، [[ | # تقسیم‌بندی مردم در برابر هدایت و روشنگری قرآن، در سه گروه: [[مؤمن|مؤمنان]]، [[کافران|کافران]] و [[نفاق|منافقان]]؛ | ||
# بیان تاریخ [[پیامبران]]، به ویژه [[حضرت موسی|موسی( | # بیان تاریخ [[پیامبران]]، به ویژه [[حضرت موسی|موسی (علیه‌السّلام)]] و مناقشۀ آن حضرت با [[آیین یهودیت|یهودیان]] در عقاید و کارهای آنان؛ | ||
# بیان قوانین اسلام در عبادات و معاملات؛ | # بیان قوانین اسلام در عبادات و معاملات؛ | ||
# قانونمند کردن جامعۀ نوپای اسلام در شهر [[مدينه|مدینه]] و تنظیم روابط آنها با ملت‌های دیگر، مثل یهودیان و [[مسیحیت|مسیحیان]] که در [[جزیرة العرب]] حضور داشتند<ref>تفسير قرآن مهر، ج1، ص 154.</ref>. | # قانونمند کردن جامعۀ نوپای اسلام در شهر [[مدينه|مدینه]] و تنظیم روابط آنها با ملت‌های دیگر، مثل یهودیان و [[مسیحیت|مسیحیان]] که در [[جزیرة العرب|جزیرة‌العرب]] حضور داشتند<ref>تفسير قرآن مهر، ج1، ص 154.</ref>. | ||
== محتوا و موضوعات == | == محتوا و موضوعات == | ||
| خط ۳۵: | خط ۳۵: | ||
# بحث‌هایی در زمینه اعجاز قرآن و اهمیت این کتاب آسمانی؛ | # بحث‌هایی در زمینه اعجاز قرآن و اهمیت این کتاب آسمانی؛ | ||
# بحث‌هایی بسیار مفصل و طولانی درباره یهود و منافقان و موضع‌گیری‌های خاص آنها در برابر اسلام و قرآن، و انواع کارشکنی‌های آنان در این رابطه؛ | # بحث‌هایی بسیار مفصل و طولانی درباره یهود و منافقان و موضع‌گیری‌های خاص آنها در برابر اسلام و قرآن، و انواع کارشکنی‌های آنان در این رابطه؛ | ||
# بحث‌هایی در زمینه تاریخ پیامبران بزرگ مخصوصا ابراهیم و [[حضرت موسی|موسی( | # بحث‌هایی در زمینه تاریخ پیامبران بزرگ مخصوصا ابراهیم و [[حضرت موسی|موسی (علیه‌السّلام)]]؛ | ||
# بحث‌هایی در زمینه احکام مختلف اسلامی از جمله [[نماز]]، [[روزه]]، [[جهاد]] در راه خدا، [[حج]] و تغییر [[قبله]]، [[ازدواج]] و [[طلاق]]، احکام تجارت و دین، و قسمت مهمی از احکام [[ربا]] و مخصوصا بحث‌های فراوانی در زمینه انفاق در راه خدا، و همچنین مساله [[قصاص]] و تحریم قسمتی از گوشت‌های [[حرام]] و [[قمار]] و [[شراب]] و بخشی از احکام [[وصیت]] و مانند آن<ref>تفسير نمونه، جلد 1، ص 58</ref>. | # بحث‌هایی در زمینه احکام مختلف اسلامی از جمله [[نماز]]، [[روزه]]، [[جهاد]] در راه خدا، [[حج]] و تغییر [[قبله]]، [[ازدواج]] و [[طلاق]]، احکام تجارت و دین، و قسمت مهمی از احکام [[ربا]] و مخصوصا بحث‌های فراوانی در زمینه انفاق در راه خدا، و همچنین مساله [[قصاص]] و تحریم قسمتی از گوشت‌های [[حرام]] و [[قمار]] و [[شراب]] و بخشی از احکام [[وصیت]] و مانند آن<ref>تفسير نمونه، جلد 1، ص 58</ref>. | ||
== فضائل، خواص و ثواب قرائت == | == فضائل، خواص و ثواب قرائت == | ||
# ابیّ‌بن‌کعب از [[محمد بن عبد‌الله (خاتم الانبیا)|پیامبر اسلام( | # ابیّ‌بن‌کعب از [[محمد بن عبد‌الله (خاتم الانبیا)|پیامبر اسلام (صلّی‌الله علیه وآله)]] نقل میکند که فرمود: «هر کسی سوره بقره را بخواند سلام و رحمت خدا بر او باد و به او اجر مرزبانان و فدا کاران در راه خدا را می‌دهند». | ||
# و او می‌گوید: پیامبر به من فرمود: «ای ابیّ به مسلمانان بگو که سوره بقره را یاد گیرند که فرا گرفتن آن برکت و ترک آن موجب حسرت است و ساحران توانایی آن را ندارند». | # و او می‌گوید: پیامبر به من فرمود: «ای ابیّ به مسلمانان بگو که سوره بقره را یاد گیرند که فرا گرفتن آن برکت و ترک آن موجب حسرت است و ساحران توانایی آن را ندارند». | ||
# | # سهل‌بن‌سعد می‌گوید: رسول اکرم فرمود: «برای هر چیز قلّه‌ای است و قلّه قرآن سوره بقره است در هر خانه‌ای که خوانده شود اگر در روز باشد تا سه روز [[شيطان|شیطان]] وارد آن خانه نخواهد شد و اگر در شب باشد تا سه شب از داخل شدن شیطان بدانجا در امانند». | ||
# روایت شده است که [[محمد بن عبد‌الله (خاتم الانبیا)|رسول اکرم( | # روایت شده است که [[محمد بن عبد‌الله (خاتم الانبیا)|رسول اکرم (صلّی‌الله علیه وآله)]] جمعیّتی را به مکانی فرستاد. سپس خودش به دنبال آنان رفت و از یک یک آنان می‌پرسید که از [[قرآن]] چه مقدار و کدام سوره را حفظ داری تا به جوانی که از همه سنّش کمتر بود رسید، او در جواب این سؤال قسمتی از قرآن و سوره بقره را نام برد که حفظ دارد حضرت رو به جمعیت کرد و گفت: اکنون بروید و این جوان امیر بر شما است. گفتند: یا رسول‌اللَّه او از همه ما کم‌سن‌تر است. حضرت فرمود: آری ولی سوره بقره را حفظ دارد. | ||
# از رسول اکرم( | # از رسول اکرم (صلّی‌الله علیه وآله) پرسیدند: چه سوره‌ای از قرآن افضل سوره‌ها است؟ حضرت فرمود: سوره بقره. عرض کردند: کدام آیات سوره بقرۀ از بقیه برتر است؟ فرمود: [[آیت الکرسی|آیةالکرسی]]. | ||
# [[جعفر بن محمد ( | # [[جعفر بن محمد (صادق)|امام صادق (علیه‌السّلام)]] فرمود: هر که سوره بقره و [[آل عمران]] را بخواند [[قیامت|روز قیامت]] آن دو سوره چون ابر یا پرده بر سرش سایه می‌‌افکند<ref>ترجمه تفسير مجمع‌البيان، ج1، ص54 و 55.</ref>. | ||
== محل و زمان نزول == | == محل و زمان نزول == | ||
سوره بقره همه‌اش مدنی است جز یک آیه و آن {{متن قرآن |وَ اتَّقُوا یَوْماً تُرْجَعُونَ فِیهِ إِلَی اللَّهِ | سوره = بقره |آیه = 281 }}(بترسید از روزی که همه بسوی خدا باز می‌گردید) که در [[منا]] سال [[حجة الوداع]] نازل شد<ref>همان، ص 54</ref>. | سوره بقره همه‌اش مدنی است جز یک آیه و آن {{متن قرآن |وَ اتَّقُوا یَوْماً تُرْجَعُونَ فِیهِ إِلَی اللَّهِ | سوره = بقره |آیه = 281 }}(بترسید از روزی که همه بسوی خدا باز می‌گردید) که در [[منا]] سال [[حجة الوداع|حجة‌الوداع]] نازل شد<ref>همان، ص 54</ref>. | ||
تاریخ نزول سوره بقره ما بین [[هجرت]] [[محمد بن عبد‌الله (خاتم الانبیا)|پیامبر( | تاریخ نزول سوره بقره ما بین [[هجرت]] [[محمد بن عبد‌الله (خاتم الانبیا)|پیامبر (صلّی‌الله علیه وآله)]] به [[مدينه|مدینه]] و [[جنگ بدر]] میباشد<ref>حجة التفاسير و بلاغ الإکسير، مقدمه اول ص 19</ref>. | ||
== فضای نزول == | == فضای نزول == | ||
با توجه به مدنی بودن سوره بقره و مقطع زمانی نزول آن در مدینه که دوران تشکیل [[حکومت اسلامی]] و استقبال مردم از دین اسلام بود محتوای این سوره | با توجه به مدنی بودن سوره بقره و مقطع زمانی نزول آن در مدینه که دوران تشکیل [[حکومت اسلامی]] و استقبال مردم از دین اسلام بود محتوای این سوره جهت‌گیری خاصی دارد. | ||
محتوای سوره بقره در درجه نخست تحت تأثیر موقعیت اجتماعی و فرهنگی مدینه پس از هجرت است. در این زمان ساکنان مدینه را چهار گروه تشکیل می‌‌دادند: | محتوای سوره بقره در درجه نخست تحت تأثیر موقعیت اجتماعی و فرهنگی مدینه پس از هجرت است. در این زمان ساکنان مدینه را چهار گروه تشکیل می‌‌دادند: | ||
| خط ۵۷: | خط ۵۷: | ||
# [[مسلمانان]] [[مهاجر]] که خانه و کاشانه خود را در مکه رها کرده، با فقر در مدینه زندگی می‌‌کردند. | # [[مسلمانان]] [[مهاجر]] که خانه و کاشانه خود را در مکه رها کرده، با فقر در مدینه زندگی می‌‌کردند. | ||
# مسلمانان [[انصار]] که از دو گروه [[اوس]] و [[خزرج]] تشکیل شده بودند و با وجود سابقه دشمنی دیرینه با هم، در پرتو اسلام با یکدیگر متحد و برادر شده بودند. | # مسلمانان [[انصار]] که از دو گروه [[اوس]] و [[خزرج]] تشکیل شده بودند و با وجود سابقه دشمنی دیرینه با هم، در پرتو اسلام با یکدیگر متحد و برادر شده بودند. | ||
# یهودیان که از ثروت و امکانات فراوانی برخوردار و با ظهور اسلام نفوذ و برتری خود را در میان مردم | # یهودیان که از ثروت و امکانات فراوانی برخوردار و با ظهور اسلام نفوذ و برتری خود را در میان مردم اُمّی از دست داده بودند. | ||
# منافقان که با اسلام عناد داشتند؛ ولی اقتدار مسلمانان در مدینه مانع از آن می‌‌شد که شرک خود را اظهار کنند و برای حفظ منافع خود به ظاهر ایمان آورده بودند. | # منافقان که با اسلام عناد داشتند؛ ولی اقتدار مسلمانان در مدینه مانع از آن می‌‌شد که شرک خود را اظهار کنند و برای حفظ منافع خود به ظاهر ایمان آورده بودند. | ||
هر یک از این گروه‌ها و فعالیت‌های آنها زمینه‌ساز نزول آیاتی از سوره بقره شد؛ برای مثال ترکیب خاص اجتماعی مدینه در مقطع نزول، زمینه‌ساز نزول آیاتی درباره گروه‌های مزبور و اوصاف آنها در آیات سه تا بیست شد که اوصاف پرهیزگاران، کافران و منافقان را بیان میکند<ref>تسنيم، ج 2، ص 45- 62</ref>؛ اما چون نفاق هنوز چندان آشکار نشده بود تنها در چند آیه، آن هم با تعبیر «مِنَ النَّاسِ» از منافقان یاد شده است. یهودیان نیز چون مهم‌ترین گروه مخالف اسلام و نظام اسلامی بودند بیش از سیویک آیه سوره بقره درباره آنان نازل شده است<ref>همان، ص 55</ref>؛ | هر یک از این گروه‌ها و فعالیت‌های آنها زمینه‌ساز نزول آیاتی از سوره بقره شد؛ برای مثال ترکیب خاص اجتماعی مدینه در مقطع نزول، زمینه‌ساز نزول آیاتی درباره گروه‌های مزبور و اوصاف آنها در آیات سه تا بیست شد که اوصاف پرهیزگاران، کافران و منافقان را بیان میکند<ref>تسنيم، ج 2، ص 45- 62</ref>؛ اما چون نفاق هنوز چندان آشکار نشده بود تنها در چند آیه، آن هم با تعبیر «مِنَ النَّاسِ» از منافقان یاد شده است. یهودیان نیز چون مهم‌ترین گروه مخالف اسلام و نظام اسلامی بودند بیش از سیویک آیه سوره بقره درباره آنان نازل شده است<ref>همان، ص 55</ref>؛ | ||
همچنین فراهم شدن زمینه مناسب برای تشریع احکام فقهی بر اثر استقرار نظام اسلامی و استقبال مردم از اسلام موجب نزول آیات فراوانی درباره احکام فرعی شد، از این رو مسائل عبادی، خانوادگی، اقتصادی، اجتماعی و کیفری فراوانی در این سوره آمده است. (آیات 168- 284) در اثنای آیات سوره برخی موضوعات دیگر نیز مطرح شده است که به ظاهر پیوندی با فضای نزول آن ندارد؛ ولی به اعتقاد مفسران چنین نیست؛ مثلًا داستان حضرت ابراهیم( | همچنین فراهم شدن زمینه مناسب برای تشریع احکام فقهی بر اثر استقرار نظام اسلامی و استقبال مردم از اسلام موجب نزول آیات فراوانی درباره احکام فرعی شد، از این رو مسائل عبادی، خانوادگی، اقتصادی، اجتماعی و کیفری فراوانی در این سوره آمده است. (آیات 168- 284) در اثنای آیات سوره برخی موضوعات دیگر نیز مطرح شده است که به ظاهر پیوندی با فضای نزول آن ندارد؛ ولی به اعتقاد مفسران چنین نیست؛ مثلًا داستان [[حضرت ابراهیم|حضرت ابراهیم (علیه‌السّلام)]] در آیات یکصدوبیست‌وچهار تا یکصدوچهل‌ویک به تعبیر [[سید محمدحسین طباطبایی|علامه طباطبایی]]<ref>الميزان، ج 1، ص 151</ref> به منزله مقدمه و زمینه‌ساز آیات تغییر قبله و آیات احکام [[حج]] است<ref>ويکی فقه، فضای نزول سوره بقره</ref>. | ||
== ویژگی == | == ویژگی == | ||
* سوره بقره طولانی‌ترین سوره قرآن کریم است و حدود دو جزء و نیم از سی جزء قرآن را شامل میشود این سوره اولین سوره‌ای است که در مدینه نازل شده و مسلما | * سوره بقره طولانی‌ترین سوره قرآن کریم است و حدود دو جزء و نیم از سی جزء قرآن را شامل میشود این سوره اولین سوره‌ای است که در مدینه نازل شده و مسلما یکجا نازل نشده، بلکه در فواصل مختلف و به مناسبت‌های نیازهای گوناگون جامعه اسلامی در مدینه نازل گردیده است. طولانی‌ترین آیه قرآن آیه دین (آیه 282) در این سوره میباشد و مهم‌ترین آیۀ آن «آیةالکرسی»، (آیه 255) است که محتوای توحیدی خاصی دارد<ref>ر. ک نورالثقلين، ج 1، ص 26 و مجمع‌البيان، ج 1، ص 32 و تفسير نمونه، ج 1، ص: 58</ref>. | ||
* این سوره با حروف مقطعه شروع شده است و یکی از هفت سوره طولانی قرآن (سبع طوال) میباشد. اقوال در سبع طوال هم مختلف است به گفته بعضی سوره‌های بقره، آل عمران، نساء، مائدة، انعام، اعراف و أنفال به همراه توبه را سبع طوال میگویند ولی برخی دیگر هفتمی را یونس می‌‌دانند و معتقدند که انفال و توبه جزو آنها نیست (این قول سعید بن جبیر میباشد)<ref>المحرر الوجيز فی تفسير | * این سوره با حروف مقطعه شروع شده است و یکی از هفت سوره طولانی قرآن (سبع طوال) میباشد. اقوال در سبع طوال هم مختلف است به گفته بعضی سوره‌های بقره، آل عمران، نساء، مائدة، انعام، اعراف و أنفال به همراه توبه را سبع طوال میگویند ولی برخی دیگر هفتمی را یونس می‌‌دانند و معتقدند که انفال و توبه جزو آنها نیست (این قول سعید بن جبیر میباشد)<ref>المحرر الوجيز فی تفسير الکتاب العزيز، ج 3، ص 373، مفاتيح الأسرار و مصابيح الأبرار، ج 1، ص 30، جامع البيان فی تفسير القرآن، ج 1، ص 34.</ref>. | ||
* روایت از رسول خدا( | * روایت از رسول خدا (صلّی‌الله علیه وآله) نقل شده که فرمود: خداوند هفت سوره طوال را به جای تورات و سوره‌های مئین را به جای انجیل و سوره‌های مثانی را به جای زبور به من داد، و پروردگارم مرا با دادن سوره‌های مفصّل فزونی بخشید<ref>جامع البيان فی تفسير القرآن، ج 1، ص 34.</ref>. | ||
== جستارهای وابسته == | == جستارهای وابسته == | ||
| خط ۷۶: | خط ۷۶: | ||
== پانویس == | == پانویس == | ||
{{پانویس | {{پانویس}} | ||
=== منابع === | ===منابع=== | ||
* [https://quran.inoor.ir/fa/surah/2/ برگرفته از سایت معرفی سوره بقره - پایگاه جامع | * [https://quran.inoor.ir/fa/surah/2/ برگرفته از سایت معرفی سوره بقره - پایگاه جامع قرآن]quran.inoor.ir | ||
{{سوره‌های مکی و مدنی}} | {{سوره‌های مکی و مدنی}} | ||
نسخهٔ کنونی تا ۱۵ سپتامبر ۲۰۲۴، ساعت ۲۲:۴۰
| سوره بقره | |
|---|---|
 | |
 | |
| شماره سوره | ۲ |
| محل نزول | مدنی |
| جزء | ۱ و ۲ و ۳ |
| تعداد آیات | ۲۸۶ |
سوره بقره دومین سوره قرآن کریم سوره بقره میباشد و بزرگ‌ترین سوره محسوب میشود به طوری که شروع آن از جزء اول بوده و در جزء سوم به پایان می‌رسد. اولین سوره مدنی که بعد از هجرت پیامبراکرم (صلّی‌الله علیه وآله) به مدینه در زمان‌های متعدد و به تدریج نازل شده است سوره بقره میباشد این سوره دارای 286 آیه میباشد. علت اینکه این سوره به نام "بقره" نام‌گذاری شده است به داستانی که درباره گاو بنی اسرائیل در آیات 67 الی 73 روایت شده است بر می‌‌گردد.
علت نام‌گذاری
- «سوره بقره»؛ به قرینۀ ماجرای گاو بنی اسرائیل و حکمت عجیبی که در آن هست. «سوره فسطاط قرآن»؛ فسطاط به خیمۀ بزرگ میگویند و نام‌گذاری سوره بقره به این نام به خاطر عظمت این سوره میباشد و آنچه از احکام در غیر سوره بقره یاد نشده در این سوره جمع است[۱].
- «سوره سنام قرآن»؛ سنام هر شیء، بالای آنست. این نیز به خاطر بزرگی و عظمت سوره بقره میباشد[۲].
- «سوره زهراء»؛ سوره بقره به همراه سوره آل عمران زهراوین نام‌گذاری شده‌اند[۳]. یعنی دو سوره نورانی که مفرد آن زهراء میشود[۴].
- «سوره کرسی»؛ به خاطر وجود آیةالکرسی در سوره بقره که اعظم آیات قرآن است[۵].
- «سوره سید قرآن»؛ به خاطر روایتی از پیامبر (صلّی‌الله علیه وآله) که سوره بقره را به این وصف خوانده است[۶].
اهداف و آموزه‌ها
اهداف عمدۀ سوره بقره عبارت‌اند از:
- بیان اصول عقاید و دلایل توحید و معاد؛
- تقسیم‌بندی مردم در برابر هدایت و روشنگری قرآن، در سه گروه: مؤمنان، کافران و منافقان؛
- بیان تاریخ پیامبران، به ویژه موسی (علیه‌السّلام) و مناقشۀ آن حضرت با یهودیان در عقاید و کارهای آنان؛
- بیان قوانین اسلام در عبادات و معاملات؛
- قانونمند کردن جامعۀ نوپای اسلام در شهر مدینه و تنظیم روابط آنها با ملت‌های دیگر، مثل یهودیان و مسیحیان که در جزیرة‌العرب حضور داشتند[۷].
محتوا و موضوعات
سوره بقره که از طولانی‌ترین سوره‌های قرآن مجید است مسلما یکجا نازل نشده، بلکه در فواصل مختلف، و به مناسبت‌های نیازهای گوناگون جامعه اسلامی، در مدینه نازل گردیده است. ولی با این حال جامعیت آن از نظر اصول اعتقادی اسلام و بسیاری از مسائل عملی (عبادی، اجتماعی، سیاسی و اقتصادی) قابل انکار نیست.
چه اینکه در این سوره:
- بحث‌هایی پیرامون توحید و شناسایی خدا مخصوصا از طریق مطالعه اسرار آفرینش آمده است؛
- بحث‌هایی در زمینه معاد و زندگی پس از مرگ، مخصوصا مثال‌های حسی آن مانند داستان ابراهیم و زنده شدن مرغان و داستان عزیز؛
- بحث‌هایی در زمینه اعجاز قرآن و اهمیت این کتاب آسمانی؛
- بحث‌هایی بسیار مفصل و طولانی درباره یهود و منافقان و موضع‌گیری‌های خاص آنها در برابر اسلام و قرآن، و انواع کارشکنی‌های آنان در این رابطه؛
- بحث‌هایی در زمینه تاریخ پیامبران بزرگ مخصوصا ابراهیم و موسی (علیه‌السّلام)؛
- بحث‌هایی در زمینه احکام مختلف اسلامی از جمله نماز، روزه، جهاد در راه خدا، حج و تغییر قبله، ازدواج و طلاق، احکام تجارت و دین، و قسمت مهمی از احکام ربا و مخصوصا بحث‌های فراوانی در زمینه انفاق در راه خدا، و همچنین مساله قصاص و تحریم قسمتی از گوشت‌های حرام و قمار و شراب و بخشی از احکام وصیت و مانند آن[۸].
فضائل، خواص و ثواب قرائت
- ابیّ‌بن‌کعب از پیامبر اسلام (صلّی‌الله علیه وآله) نقل میکند که فرمود: «هر کسی سوره بقره را بخواند سلام و رحمت خدا بر او باد و به او اجر مرزبانان و فدا کاران در راه خدا را می‌دهند».
- و او می‌گوید: پیامبر به من فرمود: «ای ابیّ به مسلمانان بگو که سوره بقره را یاد گیرند که فرا گرفتن آن برکت و ترک آن موجب حسرت است و ساحران توانایی آن را ندارند».
- سهل‌بن‌سعد می‌گوید: رسول اکرم فرمود: «برای هر چیز قلّه‌ای است و قلّه قرآن سوره بقره است در هر خانه‌ای که خوانده شود اگر در روز باشد تا سه روز شیطان وارد آن خانه نخواهد شد و اگر در شب باشد تا سه شب از داخل شدن شیطان بدانجا در امانند».
- روایت شده است که رسول اکرم (صلّی‌الله علیه وآله) جمعیّتی را به مکانی فرستاد. سپس خودش به دنبال آنان رفت و از یک یک آنان می‌پرسید که از قرآن چه مقدار و کدام سوره را حفظ داری تا به جوانی که از همه سنّش کمتر بود رسید، او در جواب این سؤال قسمتی از قرآن و سوره بقره را نام برد که حفظ دارد حضرت رو به جمعیت کرد و گفت: اکنون بروید و این جوان امیر بر شما است. گفتند: یا رسول‌اللَّه او از همه ما کم‌سن‌تر است. حضرت فرمود: آری ولی سوره بقره را حفظ دارد.
- از رسول اکرم (صلّی‌الله علیه وآله) پرسیدند: چه سوره‌ای از قرآن افضل سوره‌ها است؟ حضرت فرمود: سوره بقره. عرض کردند: کدام آیات سوره بقرۀ از بقیه برتر است؟ فرمود: آیةالکرسی.
- امام صادق (علیه‌السّلام) فرمود: هر که سوره بقره و آل عمران را بخواند روز قیامت آن دو سوره چون ابر یا پرده بر سرش سایه می‌‌افکند[۹].
محل و زمان نزول
سوره بقره همه‌اش مدنی است جز یک آیه و آن 
وَ اتَّقُوا یَوْماً تُرْجَعُونَ فِیهِ إِلَی اللَّهِ [بقره–281] 
(بترسید از روزی که همه بسوی خدا باز می‌گردید) که در منا سال حجة‌الوداع نازل شد[۱۰].
تاریخ نزول سوره بقره ما بین هجرت پیامبر (صلّی‌الله علیه وآله) به مدینه و جنگ بدر میباشد[۱۱].
فضای نزول
با توجه به مدنی بودن سوره بقره و مقطع زمانی نزول آن در مدینه که دوران تشکیل حکومت اسلامی و استقبال مردم از دین اسلام بود محتوای این سوره جهت‌گیری خاصی دارد.
محتوای سوره بقره در درجه نخست تحت تأثیر موقعیت اجتماعی و فرهنگی مدینه پس از هجرت است. در این زمان ساکنان مدینه را چهار گروه تشکیل می‌‌دادند:
- مسلمانان مهاجر که خانه و کاشانه خود را در مکه رها کرده، با فقر در مدینه زندگی می‌‌کردند.
- مسلمانان انصار که از دو گروه اوس و خزرج تشکیل شده بودند و با وجود سابقه دشمنی دیرینه با هم، در پرتو اسلام با یکدیگر متحد و برادر شده بودند.
- یهودیان که از ثروت و امکانات فراوانی برخوردار و با ظهور اسلام نفوذ و برتری خود را در میان مردم اُمّی از دست داده بودند.
- منافقان که با اسلام عناد داشتند؛ ولی اقتدار مسلمانان در مدینه مانع از آن می‌‌شد که شرک خود را اظهار کنند و برای حفظ منافع خود به ظاهر ایمان آورده بودند.
هر یک از این گروه‌ها و فعالیت‌های آنها زمینه‌ساز نزول آیاتی از سوره بقره شد؛ برای مثال ترکیب خاص اجتماعی مدینه در مقطع نزول، زمینه‌ساز نزول آیاتی درباره گروه‌های مزبور و اوصاف آنها در آیات سه تا بیست شد که اوصاف پرهیزگاران، کافران و منافقان را بیان میکند[۱۲]؛ اما چون نفاق هنوز چندان آشکار نشده بود تنها در چند آیه، آن هم با تعبیر «مِنَ النَّاسِ» از منافقان یاد شده است. یهودیان نیز چون مهم‌ترین گروه مخالف اسلام و نظام اسلامی بودند بیش از سیویک آیه سوره بقره درباره آنان نازل شده است[۱۳]؛
همچنین فراهم شدن زمینه مناسب برای تشریع احکام فقهی بر اثر استقرار نظام اسلامی و استقبال مردم از اسلام موجب نزول آیات فراوانی درباره احکام فرعی شد، از این رو مسائل عبادی، خانوادگی، اقتصادی، اجتماعی و کیفری فراوانی در این سوره آمده است. (آیات 168- 284) در اثنای آیات سوره برخی موضوعات دیگر نیز مطرح شده است که به ظاهر پیوندی با فضای نزول آن ندارد؛ ولی به اعتقاد مفسران چنین نیست؛ مثلًا داستان حضرت ابراهیم (علیه‌السّلام) در آیات یکصدوبیست‌وچهار تا یکصدوچهل‌ویک به تعبیر علامه طباطبایی[۱۴] به منزله مقدمه و زمینه‌ساز آیات تغییر قبله و آیات احکام حج است[۱۵].
ویژگی
- سوره بقره طولانی‌ترین سوره قرآن کریم است و حدود دو جزء و نیم از سی جزء قرآن را شامل میشود این سوره اولین سوره‌ای است که در مدینه نازل شده و مسلما یکجا نازل نشده، بلکه در فواصل مختلف و به مناسبت‌های نیازهای گوناگون جامعه اسلامی در مدینه نازل گردیده است. طولانی‌ترین آیه قرآن آیه دین (آیه 282) در این سوره میباشد و مهم‌ترین آیۀ آن «آیةالکرسی»، (آیه 255) است که محتوای توحیدی خاصی دارد[۱۶].
- این سوره با حروف مقطعه شروع شده است و یکی از هفت سوره طولانی قرآن (سبع طوال) میباشد. اقوال در سبع طوال هم مختلف است به گفته بعضی سوره‌های بقره، آل عمران، نساء، مائدة، انعام، اعراف و أنفال به همراه توبه را سبع طوال میگویند ولی برخی دیگر هفتمی را یونس می‌‌دانند و معتقدند که انفال و توبه جزو آنها نیست (این قول سعید بن جبیر میباشد)[۱۷].
- روایت از رسول خدا (صلّی‌الله علیه وآله) نقل شده که فرمود: خداوند هفت سوره طوال را به جای تورات و سوره‌های مئین را به جای انجیل و سوره‌های مثانی را به جای زبور به من داد، و پروردگارم مرا با دادن سوره‌های مفصّل فزونی بخشید[۱۸].
جستارهای وابسته
پانویس
- ↑ ترجمۀ الإتقان فی علوم القرآن، ج 1، ص 197.
- ↑ همان، ص 192.
- ↑ در المنثورفی التفسير بالمأثور، ج1، ص 18.
- ↑ بصائر ذوی التميز فی لطائف کتاب العزيز، ج1، ص 134.
- ↑ همان.
- ↑ الکشاف عن حقائق غوامض التنزيل، ج1، ص 303.
- ↑ تفسير قرآن مهر، ج1، ص 154.
- ↑ تفسير نمونه، جلد 1، ص 58
- ↑ ترجمه تفسير مجمع‌البيان، ج1، ص54 و 55.
- ↑ همان، ص 54
- ↑ حجة التفاسير و بلاغ الإکسير، مقدمه اول ص 19
- ↑ تسنيم، ج 2، ص 45- 62
- ↑ همان، ص 55
- ↑ الميزان، ج 1، ص 151
- ↑ ويکی فقه، فضای نزول سوره بقره
- ↑ ر. ک نورالثقلين، ج 1، ص 26 و مجمع‌البيان، ج 1، ص 32 و تفسير نمونه، ج 1، ص: 58
- ↑ المحرر الوجيز فی تفسير الکتاب العزيز، ج 3، ص 373، مفاتيح الأسرار و مصابيح الأبرار، ج 1، ص 30، جامع البيان فی تفسير القرآن، ج 1، ص 34.
- ↑ جامع البيان فی تفسير القرآن، ج 1، ص 34.
منابع
- برگرفته از سایت معرفی سوره بقره - پایگاه جامع قرآنquran.inoor.ir