افشاگری امام خمینی علیه کاپیتولاسیون (مقاله)
| افشاگری امام خمینی علیه کاپیتولاسیون | |
|---|---|
.jpg) | |
| نام رویداد | افشاگری امام خمینی علیه کاپیتولاسیون |
| تاریخ رویداد | 1343 ش |
| روز رویداد | 4 آبانماه |
| مکان رویداد | قم |
افشاگری امام خمینی علیه کاپیتولاسیون، عنوان مقالهای است که به موضوع اعتراض و افشاگری امام خمینی علیه پذیرش کاپیتولاسیون میپردازد. لایحه کاپیتولاسیون (حق قضاوت کنسولی)، که در سال ۱۳۴۳ ش، توسط دولت حسنعلی منصور و مجلس شورای ملی به تصویب رسید، ننگی تاریخی و نقض صریح استقلال و حاکمیت ملی ایران بود. این لایحۀ به اتباع و مستشاران آمریکایی در ایران مصونیت قضایی کامل میداد. اعتراض قاطع و افشاگرانه امام خمینی در ۴ آبان ۱۳۴۳ ش، نقطۀ عطف مبارزات ایشان و نهضت اسلامی شد و رژیم پهلوی را به چالش کشید. این نوشتار به بررسی ماهیت لایحه کاپیتولاسیون، دلایل اعتراض امام، محتوای نطق تاریخی ایشان و پیامدهای این افشاگری میپردازد.
لایحۀ کاپیتولاسیون و اهمیت اعتراض
لایحۀ کاپیتولاسیون (حق قضاوت کنسولی) بهعنوان ننگی تاریخی و نقض صریح استقلال و حاکمیت ملی ایران شناخته میشود. این لایحه در سال ۱۳۴۳ ش، توسط دولت حسنعلی منصور و مجلس شورای ملی به تصویب رسید و به اتباع و مستشاران آمریکایی در ایران مصونیت قضایی کامل میداد، بهطوری که در صورت ارتکاب هر جرمی در خاک ایران، تحت پیگرد قوانین کشور میزبان قرار نمیگرفتند.
نقش محوری امام خمینی
اعتراض قاطع و افشاگرانۀ امام خمینی در ۴ آبان ۱۳۴۳ برابر با روز میلاد حضرت فاطمه زهرا (سلامالله علیها) علیه این سند، نقطۀ عطف مبارزات ایشان و نهضت اسلامی بود و رژیم پهلوی را به چالش کشید. این حرکت، مسیر مبارزه با استعمار و استبداد را وارد مرحلهای جدیدتر کرد.
کاپیتولاسیون و پیشینۀ آن
_3.jpg)
تعریف و ماهیت کاپیتولاسیون
تعریف حقوقی
کاپیتولاسیون به معنای اعطای امتیاز قضایی به اتباع یک کشور خارجی در قلمرو کشور پذیرنده است، بهطوری که در صورت ارتکاب جرم، تحت پیگرد قوانین کشور میزبان قرار نگیرند، بلکه تابع قوانین کشور متبوع خود باشند (حق قضاوت کنسولی).
ماهیت استعماری
این امتیاز همواره بهعنوان نماد تحقیر ملی، استعمار و نقض حاکمیت کشورهای ضعیف، توسط قدرتهای بزرگ شناخته شده است. از منظر فقهی، مبنای اعتراض امام بر قاعدۀ نفی سبیل (عدم جواز سلطۀ کافر بر مؤمن) استوار بود.
سابقۀ تاریخی در ایران
کاپیتولاسیون برای اولین بار در ایران پس از شکست در جنگهای ایران و روس و با عهدنامۀ ترکمنچای به روسیه اعطا شد و سپس در دورۀ قاجار به دیگر قدرتها گسترش یافت. سرانجام با تلاشهای افرادی چون سید حسن مدرس، در سالهای پس از مشروطه لغو گردید. کاپیتولاسیون در دوران پهلوی، در شرایطی که رژیم شاه برای دریافت وام و حمایت نظامی به آمریکا وابسته بود، بهطور مجدد احیا شد. طرح این لایحه در سال ۱۳۴۲ و تصویب نهایی آن در ۲۱ مهرماه ۱۳۴۳ در مجلس شورای ملی، بهصورت پنهانی و بدون اطلاعرسانی کافی انجام گرفت.
دلایل و ماهیت اعتراض امام خمینی
نقض استقلال و تحقیر ملی
_1.jpg)
امام خمینی این لایحه را «سند بردگی ملت ایران» نامید و آن را ننگی بزرگتر از دوران قاجار دانست. امام در نطق تاریخی خود برای بیداری و تحریک افکار عمومی، از مقایسۀ کوبندهای استفاده کرد: «... اگر چنانچه یک آشپز آمریکایی شاه ایران را زیر بگیرد، هیچکس حق تعرض ندارد ... اگر کسی یک سگ آمریکایی را زیر بگیرد، بازخواست میکنند؛ لکن اگر شاه ایران را زیر بگیرد، کسی حق اعتراض ندارد». این سخنان عمق تحقیر ملی را به نمایش گذاشت. اکنون من اعلام میکنم که این رأی ننگین مجلسین مخالف اسلام و قرآن است، و قانونیت ندارد؛ مخالف رأی ملت مسلمان است. وکلای مجلسین وکیل ملت نیستند؛ وکلای سرنیزه هستند! رأی آنها در برابر ملت و اسلام و قرآن هیچ ارزشی ندارد[۱].
مخالفت با اسلام و قرآن
قاعدۀ نفی سبیل: استدلال فقهی امام خمینی بر بطلان این قرارداد از منظر شرع اسلام بود. ایشان به موجب آیۀ شریفۀ: 
... وَلَنْ يَجْعَلَ اللَّهُ لِلْكَافِرِينَ عَلَى الْمُؤْمِنِينَ سَبِيلًا [نساء–141] 
؛ هرگونه سلطه و تسلط غیرمسلمانان بر جان و مال مسلمانان را نفی کرد.
ماهیت رژیم و آمریکا
امام اعتراض خود را صرفاً محدود به یک لایحه ندانسته، بلکه این مصوبه را پردهبرداری از ماهیت وابسته و سرکوبگر رژیم پهلوی و استعمارگرانه آمریکا معرفی کرد. «آمریکا از انگلیس بدتر، انگلیس از آمریکا بدتر، شوروی از همه بدتر. همه از هم بدتر، همه از هم پلیدتر». این جمله نشانگر تغییر جهتگیری مبارزه از قدرتهای سنتی (انگلیس و شوروی) به قدرت نوظهور و مسلط یعنی آمریکا بود.
نطق کوبنده و اعلام عزای عمومی
_2.jpg)
امام سخنرانی خود را در منزل خودش در قم و در سالروز میلاد حضرت فاطمه زهرا (سلامالله علیها)، با قرائت آیه استرجاع: ... إِنَّا لِلَّهِ وَإِنَّا إِلَيْهِ رَاجِعُونَ [بقره–156] ؛ همه از خداییم و بازگشت همه به سوی خداست. آغاز کردند و آن روز را عزای عمومی ملت ایران اعلام نمود. امام در این نطق، ضمن خطاب به علما و روحانیون، ارتش، سیاسیون و بازاریان، از آنها خواستند که فریاد برآورند و سکوت نکنند و رژیم را به دلیل وطنفروشی سرزنش نمود.
بازتابها در جامعه
افشاگری امام موجی از خشم و نفرت را در میان روحانیون، مردم، طلاب و بازاریان به وجود آورد. این اعتراضات بهویژه در قم و شهرهای مذهبی شدت یافت.
همراهان اعتراض
علما و روحانیان
روحانیان و مراجع تقلید در شهرهای مختلف مانند: آیتالله سیدمحمدهادی میلانی از مشهد، با صدور تلگرامها، نامهها و سخنرانیهای اعتراضآمیز، خواستار الغای فوری این لایحه شدند. طلاب طرفدار امام خمینی نیز نامههای اعتراضی به مقامات حکومتی نوشتند.
مردم انقلابی
اقشار مختلف مردم در قم و سایر شهرها با حضور در سخنرانی امام و ارسال نامهها، از مواضع ایشان حمایت کرده و خشم خود را ابراز کردند.
انزوای احزاب سیاسی
برخلاف انتظار، گزارشهای تاریخی حاکی از آن است که اکثر احزاب و جریانهای سیاسی آن روز ایران مانند جبهۀ ملی و نهضت آزادی یا واکنش منفی نشان دادند یا موضعگیری صریحی علیه کاپیتولاسیون نداشتند و اعتراضات بیشتر ماهیت مذهبی و مردمی داشت.
پیامدها و نتایج اعتراض امام
واکنش رژیم پهلوی
رژیم پهلوی که از عمق تأثیرگذاری سخنان امام بر افکار عمومی بیمناک شده بود، در نیمه شب ۱۳ آبان ۱۳۴۳ با یورش کماندوها به منزل ایشان در قم، وی را بازداشت و به ترکیه تبعید کرد. دولت حسنعلی منصور سعی کرد اعتراض امام را اقدامی علیه امنیت و استقلال کشور معرفی کند و مخالفان را «ستون پنجم دشمن» بخواند تا بتواند موج اعتراضات را سرکوب نماید. تبعید امام خمینی اگرچه به ظاهر یک پیروزی برای رژیم محسوب میشد، اما باعث شد اندیشه و نام ایشان بهعنوان رهبر اصلی مبارزه علیه استبداد و استعمار در حافظۀ تاریخی ملت ایران تثبیت شود.
محدودیتهای امام در تبعید و اعتراضات داخلی
امام خمینی ابتدا به آنکارا و سپس به بورسا در ترکیه تبعید شدند. رژیم با هدف محدود کردن ایشان، ترکیه را به دلیل لائیک بودن دولت و دوری از فضای سنتی حوزه علمیه انتخاب کرد. حتی در ابتدا، حضرت امام از پوشیدن لباس روحانیت در آنجا ممنوع شده بودند.
واکنشها و اعتصابات داخلی
- حوزههای علمیه و بازار: خبر تبعید امام با وجود فضای خفقان، موجی از اعتراضات را به دنبال داشت. بازار تهران، قم، مشهد و برخی شهرهای دیگر به اعتصاب طولانیمدت (۱۵ تا ۳۰ روزه) دست زدند و دروس حوزههای علمیه تعطیل شد.
- علما و مراجع: مراجع و علمای تراز اول حوزه مانند آیات عظام میلانی، مرعشی نجفی، گلپایگانی با صدور اعلامیه و تلگراف برای مردم و مقامات رژیم، به این اقدام غیرقانونی اعتراض کردند.
- ترور حسنعلی منصور: کمتر از سه ماه پس از تبعید امام خمینی، حسنعلی منصور، نخستوزیر مجری این لایحه، در بهمن ۱۳۴۳ توسط اعضای هیئتهای مؤتلفه اسلامی ترور شد. این ترور یک واکنش عملی و کوبنده به اقدام رژیم و تبعید رهبر نهضت بود و در رسانههای داخلی و بینالمللی بازتاب وسیعی پیدا کرد.
واکنشهای جهانی و تغییر تبعیدگاه
اعتراضات در خارج از کشور
اقشار مذهبی و مسلمانان در بسیاری از کشورهای اسلامی، بهویژه طلاب و روحانیون در نجف (که مقصد بعدی امام بود)، به شدت نسبت به تبعید اعتراض کردند. واکنش علمای جهان اسلام: آیتالله سیدمحمدباقر صدر، از علمای برجسته عراق، طی نامهای به علمای ایران، مبارزه امام خمینی با امتیازدهی به آمریکا را ستود و تلاش رژیم برای متهم کردن این جنبش به "ارتجاع و عقبماندگی" را بیاثر دانست.
انتقال به عراق
به دلیل فشار گستردۀ داخلی و خارجی، مشکلات امنیتی دولت ترکیه و همچنین تصور رژیم شاه مبنی بر اینکه فعالیتهای سیاسی امام در فضای به ظاهر ساکت و غیرسیاسی حوزه علمیه نجف محدود خواهد شد، رژیم تصمیم گرفت پس از یازده ماه، در ۱۳ مهر ۱۳۴۴ ایشان را به عراق منتقل کند.
تثبیت رهبری و افشای ماهیت رژیم
اعتراض شجاعانه امام خمینی علیه کاپیتولاسیون، نه تنها این لایحه را به موضوع اصلی مبارزات سیاسی آن دوره تبدیل کرد، بلکه دو نتیجه مهم تاریخی داشت:
- افشای ماهیت وابستگی: این رویداد، ماهیت وابسته، فاسد و تحقیرآمیز رژیم پهلوی را بیش از پیش برای مردم آشکار ساخت.
- تثبیت رهبری: تبعید، گرچه به ظاهر یک سرکوب بود، اما جایگاه امام خمینی را به عنوان تنها رهبر قاطع و سازشناپذیر در برابر شاه و استعمار آمریکا تثبیت کرد. این تبعید، پایههای مبارزه را از داخل ایران به صحنه بینالمللی (نجف) گسترش داد و زمینه را برای ادامه نهضت تا پیروزی انقلاب فراهم کرد.
جستارهای وابسته
- قم
- ایران
- ترکیه
- روسیه
- رژیم پهلوی
- سیدمحمدرضا گلپایگانی
- سید روحالله موسوی خمینی
- سید شهاب الدین مرعشی نجفی
پانویس
منابع
- موضع قاطع امام؛ مخالفت با لایحه کاپیتولاسیون و اعلام عزای عمومی امام خمینی، پرتال امام خمینی، تاریخ درج مطلب: 3 آبانماه 1391 ش، تاریخ مشاهدۀ مطلب: 4 آبانماه 1404 ش.
- امام خمینی، صحیفه امام، ج ۱، ص ۴۰۹، تاریخ مشاهدۀ مطلب: 4 آبانماه 1404 ش.
- روزنامه اطلاعات، ۲۴ اردیبهشت ۱۳۵۸ش، ص ۴.
