افزودن پیوند

    حسن بن محبوب: تفاوت میان نسخه‌ها

    از ویکی‌وحدت
    بدون خلاصۀ ویرایش
     
    (۲۳ نسخهٔ میانی ویرایش شده توسط ۳ کاربر نشان داده نشد)
    خط ۷: خط ۷:
    | محل تولد = کوفه
    | محل تولد = کوفه
    | تاریخ درگذشت = 224ق
    | تاریخ درگذشت = 224ق
    | هم عصر امام =  امام رضا(علیه‌السلام)، امام جواد(علیه‌السلام) و مدت کمی از امامت امام هادی(علیه‌السلام)   
    | هم عصر امام =  امام رضا(علیه‌السلام)، امام جواد(علیه‌السلام) و امام هادی(علیه‌السلام)   
    | اساتید = {{فهرست جعبه افقی |ابان بن تغلب| ابان بن عثمان|ابن ابى عمیر|احمد بن ابى نصر بزنظى|اسحاق بن حریز| اسحاق بن عمار|اسحاق بن غالب| ثابت بن دینار (ابوحمزه ثمالى)|جمیل بن درّاج|جمیل بن صالح| حارث بن نعمان|حدید بن حکیم|حدید مدائنى|حماد بن عیسى|حماد بن زیاد|حماد بن عثمان|زید شحّام|سدیر صیرفى|صفوان جمّال|عبداللّه بن ابى یعفور|عبداللّه بن بکیر|عبداللّه بن غالب|عبداللّه بن مسکان|علاء بن رزین|على بن ابى حمزة|على بن رئاب قمى|مؤمن الطاق|محمد بن سنان|معاویة بن عمار|مفضّل بن صالح|مقاتل بن سلیمان|هشام بن سالم|یونس بن عمار.|
    | اساتید = {{فهرست جعبه افقی |ابان بن تغلب| ابان بن عثمان|ابن ابى عمیر|احمد بن ابى نصر بزنظى|اسحاق بن حریز| اسحاق بن عمار|اسحاق بن غالب| ثابت بن دینار (ابوحمزه ثمالى)|جمیل بن درّاج|جمیل بن صالح| حارث بن نعمان|حدید بن حکیم|حدید مدائنى|حماد بن عیسى|حماد بن زیاد|حماد بن عثمان|زید شحّام|سدیر صیرفى|صفوان جمّال|عبداللّه بن ابى یعفور|عبداللّه بن بکیر|عبداللّه بن غالب|عبداللّه بن مسکان|علاء بن رزین|على بن ابى حمزة|على بن رئاب قمى|مؤمن الطاق|محمد بن سنان|معاویة بن عمار|مفضّل بن صالح|مقاتل بن سلیمان|هشام بن سالم|یونس بن عمار.|
      }}
      }}
    خط ۱۳: خط ۱۳:
    | آثار =  |المشیخة |الفرائض|الحدود|الدیات|النکاح|الطلاق|النوادر (حدود هزار ورق) |التفسیر|العتق|
    | آثار =  |المشیخة |الفرائض|الحدود|الدیات|النکاح|الطلاق|النوادر (حدود هزار ورق) |التفسیر|العتق|
    }}
    }}
    '''حسن بن محبوب بن وهب بجلىّ'''  از بزرگان رجال شیعه و محدّثان نامى و فقهاى امامى کوفه و از مشایخ عظیم‌الشأن و جلیل‌القدر است که کلیه دانشمندان رجال به وثاقت او شهادت داده‌اند. وی معاصر امام رضا(علیه‌السلام)، امام جواد(علیه‌السلام) و مدت کمی از امامت امام هادی(علیه‌السلام)  بوده و از اصحاب اجماع شمرده می شود.
    '''حسن بن محبوب بن وهب بجلیّ'''  از بزرگان رجال شیعه و محدّثان نامی و فقهای امامی کوفه و از مشایخ عظیم‌الشأن و جلیل‌القدر است که کلیه دانشمندان رجال به وثاقت او شهادت داده‌اند. وی معاصر [[علی بن موسی (رضا)|امام رضا (علیه‌السلام)]]، [[محمد بن علی (جواد)|امام جواد (علیه‌السلام)]] و مدت کمی از امامت [[علی بن محمد (هادی)|امام هادی (علیه‌السلام)]] بوده و از اصحاب اجماع شمرده می‌شود.


    == زندگی‌نامه ==
    ==زندگی‌نامه ==
    حسن بن محبوب بجلى، مکنّى به ابوعلى و معروف به سرّاد و یا زرّاد (زره‌ساز)،نژاد حسن بن محبوب ، از مردم سند هندوستان بوده و در شمار موالیان اعراب است، جد اعلاى وى، وهب، از برده‌های صحابى مشهور جریر بن عبداللّه بجلى (51 ق) بوده است.تولدش بنابر یک قول سال 149هجری و بنابر قول دیگر در سال 129 هجری بوده که در قول دوم نقل‌های ایشان منطقی‌تر و بدون حذف می‌شوند.
    حسن بن محبوب بجلی، مکنّی به ابوعلی و معروف به سرّاد و یا زرّاد (زره‌ساز) است.
    وهب در خدمت جریر بن عبداللّه به حضور امیرالمؤمنین على (ع) رسیده و از حضرت تقاضا کرده که مرا از مولایم، جریر، خریدارى بفرمایید، تا پیوسته و هماره در خدمت و همراه شما باشم. امیرالمؤمنین، خریدار غلام شد و مولاى وى که با حضرت یکدل و یک‌رنگ نبود، در پاسخ آن سرور گفت: این برده آزاد است. من او را از قید بردگى آزاد کرده‌ام.
    نژاد حسن بن محبوب، از مردم سند پاکستان بوده و در شمار موالیان اعراب است، جد اعلای وی، وهب، از برده‌های صحابی مشهور جریر بن عبداللّه بجلی (51 ق) بوده است. تولدش بنابر یک قول سال 149هجری و بنابر قول دیگر در سال 129 هجری بوده که در قول دوم نقل‌های ایشان منطقی‌تر و بدون حذف می‌شوند.
    چون نتوانست حرفِ خود را پس بگیرد، آزادى غلام قطعى شد و وی به امیرالمؤمنین پیوست، ولى ولاء عتق، یعنى وابستگى قانونى او به جریر بن عبداللّه بجلى، برقرار ماند و نسل وى، به‌عنوان مولاى بجلیه و مولاى جریر، معروف شدند.
    وهب در خدمت جریر بن عبداللّه به حضور امیرالمؤمنین علی  (علیه‌السلام) رسیده و از حضرت تقاضا کرده که مرا از مولایم، جریر، خریداری بفرمایید، تا پیوسته و هماره در خدمت و همراه شما باشم. امیرالمؤمنین، خریدار غلام شد و مولای وی که با حضرت یکدل و یک‌رنگ نبود، در پاسخ آن سرور گفت: این برده آزاد است. من او را از قید بردگی آزاد کرده‌ام.
    حسن بن محبوب از لحاظ ظاهری، گندمگون و تیره رنگ بوده و دو سوى پیشانى وى، مو نداشته، موهاى سرش صاف و موهاى صورت او، کم پُشت بوده است. از نظر استخوان‌بندى بدن، چهارشانه و از سمت راست، مى‌لنگیده است.<ref>اختیار معرفة الرجال، المعروف برجال الکشى)، شیخ طوسى/584، شماره 1094، دانشگاه مشهد.</ref>  
    چون نتوانست حرفِ خود را پس بگیرد، آزادی غلام قطعی شد و وی به امیرالمؤمنین پیوست، ولی ولاء عتق، یعنی وابستگی قانونی او به جریر بن عبداللّه بجلی، برقرار ماند و نسل وی، به‌عنوان مولای بجلیه و مولای جریر، معروف شدند.
    وهب، استاد زره‌بافى بوده و به (سرّاد) و یا (زرّاد) لقب گرفته و این لقب بر تمام نسل وى گفته می‌شده است، ولی در کتب رجالی به اینکه شغل او مانند جدّش وهب سندی زره‌سازی بوده است، اشاره‌ای نشده است. پدرش محبوب شترهایی داشته که آنها را کرایه می‌داده است. از او نقل شده که: زمانی که ساکن مدینه بودم، خدمت امام موسی بن جعفر(ع) رسیدم و از شتران خود با حضرت سخن گفتم. حضرت فرمود: مگر نمی‌دانی شتر سختی‌های فراوان دارد. از آن پس شترانم را کرایه دادم و به همراه غلامانم به کوفه فرستادم<ref>بحارالانوار، ج64، ص135.</ref>.  
    حسن بن محبوب از لحاظ ظاهری، گندمگون و تیره رنگ بوده و دو سوی پیشانی وی، مو نداشته، موهای سرش صاف و موهای صورت او، کم پُشت بوده است. از نظر استخوان‌بندی بدن، چهارشانه و از سمت راست، می‌لنگیده است.<ref>اختیار معرفة الرجال، المعروف برجال الکشى)، شیخ طوسى/584، شماره 1094، دانشگاه مشهد.</ref>
    در مورد شغل خود ابن محبوب مطلبی در کتب رجالی نیامده است. شیخ انصاری در مکاسب محرّمه، هنگام نقل روایتی می گوید: «بعضی از گچکاران نقل کرده اند.» <ref>المکاسب المحرمة، شیخ انصاری، چاپ دوم، تبریز، 1375ه.، ص14.</ref> این روایت را فقط ابن محبوب از امام رضا(ع) نقل کرده است <ref>کافی، کلینی، بیروت، دارالاضواء، 1405ه.، ج3، ص33.</ref>.
     
    پسران او محمد و هارون هر دو از اصحاب امام جواد(ع) بوده اند. معجم رجال الحدیث، آیة اللّه خویی، چاپ دوم، نشر مدینة العلم، 1403ه.، ج19، ص227 شیخ طوسى هم، هارون بن حسن بن محبوب و برادر وى، محمد بن حسن بن محبوب را در شمار راویان یاد می‌کند.<ref>(رجال)، شیخ طوسى 408/، اصحاب امام جواد (ع)، چاپ نجف.</ref> هارون از اصحاب امام جواد (ع) و مردى مورد اعتماد و راستگو بوده است که از پدر و سایر راویان، روایت کرده و کتابى به نام «النوادر» داشته است. فرزند دیگر او، محمد نام دارد که شیخ طوسى وى را از اصحاب امام جواد (ع) و در زمره راویان به حساب آورده است. <ref>رجال الطوسى، ص379، ش5618 و5620</ref>
    ===شغل حسن بن محبوب===
    وهب، استاد زره‌بافی بوده و به (سرّاد) و یا (زرّاد) لقب گرفته و این لقب بر تمام نسل وی گفته می‌شده است، ولی در کتب رجالی به اینکه شغل او مانند جدّش وهب سندی زره‌سازی بوده است، اشاره‌ای نشده است. پدرش محبوب شترهایی داشته که آنها را کرایه می‌داده است. از او نقل شده که: زمانی که ساکن مدینه بودم، خدمت امام موسی بن جعفر (علیه‌السلام) رسیدم و از شتران خود با حضرت سخن گفتم. حضرت فرمود: مگر نمی‌دانی شتر سختی‌های فراوان دارد. از آن پس شترانم را کرایه دادم و به همراه غلامانم به کوفه فرستادم<ref>بحارالانوار، ج64، ص135.</ref>.  
    در مورد شغل خود ابن محبوب مطلبی در کتب رجالی نیامده است. شیخ انصاری در مکاسب محرّمه، هنگام نقل روایتی می‌گوید: «بعضی از گچکاران نقل کرده اند.»<ref>المکاسب المحرمة، شیخ انصاری، چاپ دوم، تبریز، 1375ه.، ص14.</ref> این روایت را فقط ابن محبوب از امام رضا (علیه‌السلام) نقل کرده است<ref>کافی، کلینی، بیروت، دارالاضواء، 1405ه.، ج3، ص33.</ref>.
     
    ===فرزندان ابن محبوب ===
    پسران او محمد و هارون هر دو از اصحاب امام جواد (علیه‌السلام) بوده اند. معجم رجال الحدیث، آیة اللّه خویی، چاپ دوم، نشر مدینة العلم، 1403ه.، ج19، ص227 شیخ طوسی هم، هارون بن حسن بن محبوب و برادر وی، محمد بن حسن بن محبوب را در شمار راویان یاد می‌کند.<ref>(رجال)، شیخ طوسى 408/، اصحاب امام جواد (علیه‌السلام)، چاپ نجف.</ref> هارون از اصحاب امام جواد (علیه‌السلام) و مردی مورد اعتماد و راستگو بوده است که از پدر و سایر راویان، روایت کرده و کتابی به نام «النوادر» داشته است. فرزند دیگر او، محمد نام دارد که شیخ طوسی وی را از اصحاب امام جواد (علیه‌السلام) و در زمره راویان به حساب آورده است<ref>رجال الطوسى، ص379، ش5618 و5620</ref>.
    این می‌رساند که خاندان ابن محبوب، همگان، به راه پدر می‌رفته‌اند و از میراث امامت پاس می‌داشته‌اند.
    این می‌رساند که خاندان ابن محبوب، همگان، به راه پدر می‌رفته‌اند و از میراث امامت پاس می‌داشته‌اند.


    == ابن محبوب و واقفیه ==
    ==ابن محبوب و واقفیه==
    ابن محبوب اگر چه در بطن آشوب کورِ واقفیه قرارداشت اما در آن غرق نشد. حق را شناخت و به آن تمسک جست. در این باره روایاتی را در ردّ واقفیه و گمراهی آنان برای دیگران نقل کرده است. بحارالانوار، ج49، ص15
    گفته شده که ابن محبوب اگر چه در بطن آشوب کورِ [[واقفیه]] قرار داشت اما در آن غرق نشد. حق را شناخت و به آن تمسک جست. در این باره روایاتی را در ردّ واقفیه و گمراهی آنان برای دیگران نقل کرده است<ref>بحارالانوار، ج49، ص15.</ref> البته از این روایت چنین امری قابل اصطیاد نیست.
    == تشویق‌شدن به کتابت حدیث ==
     
    رجال معاصر وى، گفته‌اند:
    ==تشویق‌شدن به کتابت حدیث==
    … سمعت اصحابنا ان محبوبا اباحسن، کان یعطى الحسن بکل حدیث یکتبه عن على بن رئاب، درهماً واحدا.<ref>اختیار معرفة الرجال)585/، شماره 1095.</ref>ابن محبوب، براى هر حدیثى که از على بن رئاب جَرْمى در دفتر خود به ثبت می‌رساند، یک درهم نقره از پدرش دریافت می‌داشت. ابن محبوب، در  نوجوانی تحصیل حدیث را آغاز کرده و بیش‌تر، با تشویق پدر در درس استادان دانش حدیث، شرکت می‌جسته است.
    رجال معاصر وی، گفته‌اند:
    … سمعت اصحابنا ان محبوبا اباحسن، کان یعطی الحسن بکل حدیث یکتبه عن علی بن رئاب، درهماً واحدا.<ref>اختیار معرفة الرجال)585/، شماره 1095.</ref>ابن محبوب، برای هر حدیثی که از علی بن رئاب جَرْمی در دفتر خود به ثبت می‌رساند، یک درهم نقره از پدرش دریافت می‌داشت. ابن محبوب، در  نوجوانی تحصیل حدیث را آغاز کرده و بیش‌تر، با تشویق پدر در درس استادان دانش حدیث، شرکت می‌جسته است.
     
    == در نگاه رجالیون ==
    == در نگاه رجالیون ==
    • کشی نام او را در اصحاب امام رضا(ع) و اصحاب اجماع ذکر کرده است. <ref>اختیار معرفة الرجال (رجال الکشی)، تحقیق: حسن مصطفوی، چاپ دانشگاه مشهد، ص556.</ref>
    *کشی نام او را در اصحاب امام رضا (علیه‌السلام) و اصحاب اجماع ذکر کرده است.<ref>اختیار معرفة الرجال (رجال الکشی)، تحقیق: حسن مصطفوی، چاپ دانشگاه مشهد، ص556.</ref>
    • ابن داود حلی می گوید: «فقهاء آنچه را که او روایت کند، صحیح می دانند.» <ref>رجال ابن داود، دانشگاه تهران، 1342ش، ص115.</ref>
    *ابن داود حلی می‌گوید: «فقهاء آنچه را که او روایت کند، صحیح می‌دانند.»<ref>رجال ابن داود، دانشگاه تهران، 1342ش، ص115.</ref>
    • شهید ثانی او را در زمره زبده ترین اصحاب امام صادق(ع) برشمرده است<ref>اصحاب الاجماع وثلاثون من فطاحل العلماء، ابراهیم مشکینی، چاپ اول، موسسه امام حسین، 1413ه.، ص36</ref>
    *شهید ثانی او را در زمره زبده ترین اصحاب امام صادق (علیه‌السلام) برشمرده است<ref>اصحاب الاجماع وثلاثون من فطاحل العلماء، ابراهیم مشکینی، چاپ اول، موسسه امام حسین، 1413ه.، ص36</ref>
    علامه حلّى درباره وى، تعبیر «ثقه» و «عین» به کار مى برد. <ref>خلاصة الأقوال، ص97،ش222</ref>
    *علامه حلّی درباره وی، تعبیر «ثقه» و «عین» به کار می‌برد.<ref>خلاصة الأقوال، ص97،ش222</ref>
    • شیخ طوسی او را مورد اطمینان و از مردم کوفه می داند <ref>رجال الطوسی، ص347.</ref>شیخ طوسى، ابن محبوب را در زمره یاران امامان موسى بن جعفر(ع)<ref>رجال الطوسى، ص334، ش4978.</ref>و على بن موسى (ع) و<ref>رجال الطوسى،  ص354، ش5251.</ref>ذکر کرده و به توثیق او پرداخته است.
    * شیخ طوسی او را مورد اطمینان و از مردم کوفه می‌داند<ref>رجال الطوسی، ص347.</ref>شیخ طوسی، ابن محبوب را در زمره یاران امامان موسی بن جعفر (علیه‌السلام)<ref>رجال الطوسى، ص334، ش4978.</ref>و علی بن موسی  (علیه‌السلام) و<ref>رجال الطوسى،  ص354، ش5251.</ref>ذکر کرده و به توثیق او پرداخته است.
    شیخ طوسى در الفهرست هم ابن محبوب را ثقه و مورد اعتماد دانسته است<ref>فهرست،46.</ref>
    شیخ طوسی در الفهرست هم ابن محبوب را ثقه و مورد اعتماد دانسته است<ref>فهرست،46.</ref>
    اما در اختیار معرفه الرجال در مورد وی نقل شده که قال نصر بن الصبّاح: ابن محبوب، لم یکن یروى عن ابن فضال، بل هو اقدم من ابن فضّال واسن. واصحابنا، یتّهمون ابن محبوب فى روایته من ابن ابى حمزه و سمعت اصحابنا ان محبوبا ابا حسن کان یعطى الحسن بکل حدیث یکتبه عن على بن ریاب درهماً واحدا.)<ref>اختیار معرفة الرجال)585/، شماره 1095</ref> یعنی شمارى از ناقدان معاصرش، بر وى خرده مى گرفتند که چرا تقواى علمى ندارد و اصول فنى را رعایت نمى کند و چرا بدون سماع و اجازه و قراءت از نسخه هاى کهن روایت می‌کند و یادآور نمى شود که این رشته احادیث، به گونه (وجاده) به دست آمده است:
    اما در اختیار معرفه الرجال در مورد وی نقل شده که قال نصر بن الصبّاح: ابن محبوب، لم یکن یروی عن ابن فضال، بل هو اقدم من ابن فضّال واسن. واصحابنا، یتّهمون ابن محبوب فی روایته من ابن ابی حمزه و سمعت اصحابنا ان محبوبا ابا حسن کان یعطی الحسن بکل حدیث یکتبه عن علی بن ریاب درهماً واحدا.)<ref>اختیار معرفة الرجال)585/، شماره 1095</ref> یعنی شماری از ناقدان معاصرش، بر وی خرده می‌گرفتند که چرا تقوای علمی ندارد و اصول فنی را رعایت نمی‌کند و چرا بدون سماع و اجازه و قراءت از نسخه های کهن روایت می‌کند و یادآور نمی‌شود که این رشته احادیث، به گونه (وجاده) به دست آمده است:
    البته بعدها این مورد اعتماد بودن، شهرت یافت و اکنون کسى در مورد اعتماد بودن وى، تردیدى ندارد.
    البته بعدها این مورد اعتماد بودن، شهرت یافت و اکنون کسی در مورد اعتماد بودن وی، تردیدی ندارد.
    در این باره، از همه بیش‌تر، ابوجعفر اشعرى، رئیس حوزه قم، بر او خرده مى گرفته و با آن که سالها به رسم شاگردى از محضر وى بهره برده و روایات فراوانى از وى به دست آورده بوده، در عهد زعامت خود، روایت از کتاب وى را حرام کرده است:
    در این باره، از همه بیشتر، ابوجعفر اشعری، رئیس حوزه قم، بر او خرده میگرفته و با آن که سالها به رسم شاگردی از محضر وی بهره برده و روایات فراوانی از وی به دست آورده بوده، در عهد زعامت خود، روایت از کتاب وی را حرام کرده است:
    قال نصربن الصبّاح: احمد بن محمد بن عیسى لایروى عن ابن محبوب، من اجل ان اصحابنا یتّهمون ابن محبوب فى روایته عن ابى حمزه.<ref>همان مدرک512/، شماره 989.</ref>
    قال نصربن الصبّاح: احمد بن محمد بن عیسی لایروی عن ابن محبوب، من اجل ان اصحابنا یتّهمون ابن محبوب فی روایته عن ابی حمزه.<ref>همان مدرک512/، شماره 989.</ref>
    این اتهام از آن نظر قوى به نظر مى رسد که ابن محبوب تفسیر ابوحمزه را روایت می‌کرد، درحالی‌که با توجه به سن و سال وى، امکان نداشت که ابوحمزه ثمالى<ref>(ت:150)</ref> را ملاقات کرده باشد.
    این اتهام از آن نظر قوی به نظر می‌رسد که ابن محبوب تفسیر ابوحمزه را روایت می‌کرد، درحالی‌که با توجه به سن و سال وی، امکان نداشت که ابوحمزه ثمالی<ref>(ت:150)</ref> را ملاقات کرده باشد.
    ابن محبوب از رجال دیگرى هم روایت می‌کرد که از دیدگاه معاصرانش، زمان حیات آنان را درک نکرده بود، از جمله، محمد بن اسحاق بن یسار مدنى (ت:151) صاحب سیره معروف که ابن محبوب، بی‌واسطه از وى روایت کرده است:
    ابن محبوب از رجال دیگری هم روایت می‌کرد که از دیدگاه معاصرانش، زمان حیات آنان را درک نکرده بود، از جمله، محمد بن اسحاق بن یسار مدنی (ت:151) صاحب سیره معروف که ابن محبوب، بی‌واسطه از وی روایت کرده است:
    على بن ابراهیم، عن ابیه، عن ابن محبوب، عن محمد بن اسحاق المدنى، عن ابى جعفر (علیه‌السلام) کافى)،<ref>ثقة الاسلام کلینى، ج95/8، دارالتعارف، بیروت.</ref>
    علی بن ابراهیم، عن ابیه، عن ابن محبوب، عن محمد بن اسحاق المدنی، عن ابی جعفر (علیه‌السلام) کافی)،<ref>ثقة الاسلام کلینى، ج95/8، دارالتعارف، بیروت.</ref>
    این اتهام، با توجه به سن و سالى که نوه وى، جعفر بن محمد بن حسن بن محبوب براى جد خود اعلام کرده و ولادت او را در حدود سال 149 هجرت مشخص مى‌کند، قاطعیت کامل دارد و درخور دفاع نخواهد بود. البته در همان تاریخ هم، روایت از نسخه‌هاى معتبر که شواهد علمى بر درستى آنها گواهى دهد و یا براساس وصیت مؤلف به دوستانش تحویل شود، در نظر گروهى حجّت و معتبر بود:
    این اتهام، با توجه به سن و سالی که نوه وی، جعفر بن محمد بن حسن بن محبوب برای جد خود اعلام کرده و ولادت او را در حدود سال 149 هجرت مشخص می‌کند، قاطعیت کامل دارد و درخور دفاع نخواهد بود. البته در همان تاریخ هم، روایت از نسخه‌های معتبر که شواهد علمی بر درستی آنها گواهی دهد و یا براساس وصیت مؤلف به دوستانش تحویل شود، در نظر گروهی حجّت و معتبر بود:
    لم یکن لاحد من هذه الاصول والمؤلفات، الاّ بالمُناوَله وهو أن یتناول النسخة الاصلیه من مؤلفها فیکتب عنها نسخة صحیحة لنفسه، أو بالسَّماع وهو أن یقرأ صاحب الاصل من نسخته ویکتب الراوى عنه باملائه أو بالتملیک وهو أن یستوهب نسخة الاصل من صاحبها أو یشتریها من وُرّاثه أو یرثها من ابیه أو جدّه أو من صدیقه بالوصایة الشرعیّة أن یُسَجِّلَ على ظهرنسخته أنها خطُّ فلان. أو منقولة عن خطّ فلان مقروة على فلان یرویها عن فلان. أو مأخوذة عن فلان بالوصایه أو الوراثة أو الابتیاع، لیکون ثبت ذلک تذکرة لنفسه و وثیقة للآخرین من بعده<ref>معرفة الحدیث)28/، 29.</ref>
    لم یکن لاحد من هذه الاصول والمؤلفات، الاّ بالمُناوَله وهو أن یتناول النسخة الاصلیه من مؤلفها فیکتب عنها نسخة صحیحة لنفسه، أو بالسَّماع وهو أن یقرأ صاحب الاصل من نسخته ویکتب الراوی عنه باملائه أو بالتملیک وهو أن یستوهب نسخة الاصل من صاحبها أو یشتریها من وُرّاثه أو یرثها من ابیه أو جدّه أو من صدیقه بالوصایة الشرعیّة أن یُسَجِّلَ علی ظهرنسخته أنها خطُّ فلان. أو منقولة عن خطّ فلان مقروة علی فلان یرویها عن فلان. أو مأخوذة عن فلان بالوصایه أو الوراثة أو الابتیاع، لیکون ثبت ذلک تذکرة لنفسه و وثیقة للآخرین من بعده<ref>معرفة الحدیث)28/، 29.</ref>
    پس از مدتى که درستى این دیدگاه در روایت از نسخه هاى معتبر که شواهد علمى بر درستى آنها گواهى دهد و… وجدانى شد و مورد پذیرش قرار گرفت.
    پس از مدتی که درستی این دیدگاه در روایت از نسخه های معتبر که شواهد علمی بر درستی آنها گواهی دهد و… وجدانی شد و مورد پذیرش قرار گرفت.
    رئیس حوزه قم هم کم‌کم از سخت‌گیری‌های خود دست برداشت و حتى در عهد امام حسن عسکرى (ع) روایت از ضعفا را هم جایز می‌شمرد، با این شرط که ضعف آنان بر همگان روشن و آشکار شده باشد و نتوانند عیب‌پوشی کنند و مردم را بفریبند.<ref>اختیار معرفة الرجال)512/، شماره 989.</ref>
    رئیس حوزه قم هم کم‌کم از سخت‌گیری‌های خود دست برداشت و حتی در عهد امام حسن عسکری  (علیه‌السلام) روایت از ضعفا را هم جایز می‌شمرد، با این شرط که ضعف آنان بر همگان روشن و آشکار شده باشد و نتوانند عیب‌پوشی کنند و مردم را بفریبند.<ref>اختیار معرفة الرجال)512/، شماره 989.</ref>
    در نتیجه، حیثیت ابن محبوب اعاده شد و دیگر کسى بر او نکوهش و جرمى روا نداشت، تا آن جا که ابوجعفر اشعرى، تحریم پیشین خود را شکست: (ثم تاب ورجع عن هذا القول) نه‌تنها کتاب‌های ابن محبوب را روایت می‌کرد که به‌تنهایی کتاب نوادر ابوحمزه ثمالى را از طریق همین حسن بن محبوب، روایت می‌کرد:
    در نتیجه، حیثیت ابن محبوب اعاده شد و دیگر کسی بر او نکوهش و جرمی روا نداشت، تا آن جا که ابوجعفر اشعری، تحریم پیشین خود را شکست: (ثم تاب ورجع عن هذا القول) نه‌تنها کتاب‌های ابن محبوب را روایت می‌کرد که به‌تنهایی کتاب نوادر ابوحمزه ثمالی را از طریق همین حسن بن محبوب، روایت می‌کرد:
    أخبرنا الحسین بن عبیداللّه، قال حدثنا جعفر بن محمد، قال حدثنا ابى، عن سعد، عن احمد و عبداللّه، ابنى محمد بن عیسى، عن الحسن بن محبوب، عن ابى حمزة: به.<ref>رجال النجاشى)، ج291/1، شماره 296.</ref>
    أخبرنا الحسین بن عبیداللّه، قال حدثنا جعفر بن محمد، قال حدثنا ابی، عن سعد، عن احمد و عبداللّه، ابنی محمد بن عیسی، عن الحسن بن محبوب، عن ابی حمزة: به.<ref>رجال النجاشى)، ج291/1، شماره 296.</ref>
    شیخ طوسى درباره حسن بن محبوب می‌نگارد:
    شیخ طوسی درباره حسن بن محبوب می‌نگارد:
    الحسن بن محبوب السراد و یقال له الزراد ویکنى أبا على، مولى بجیله، کوفى ثقة روى عن ابی‌الحسن الرضا، علیه‌السلام، و روى عن ستین رجلاً من اصحاب ابی‌عبدالله، علیه‌السلام، و کان جلیل‌القدر و یعد فى الارکان الاربعة فى عصره وله کتب کثیرة، منها کتاب المشیخة، کتاب الحدود، کتاب الدیات، کتاب الفرائض، کتاب النکاح، کتاب الطلاق، کتاب النوادر نحو الف ورقة وزاد ابن الندیم، کتاب التفسیر، کتاب العتق…)<ref>الفهرست، شیخ طوسى46/، شماره 151، چاپ نجف.</ref>
    الحسن بن محبوب السراد و یقال له الزراد ویکنی أبا علی، مولی بجیله، کوفی ثقة روی عن ابی‌الحسن الرضا، علیه‌السلام، و روی عن ستین رجلاً من اصحاب ابی‌عبدالله، علیه‌السلام، و کان جلیل‌القدر و یعد فی الارکان الاربعة فی عصره وله کتب کثیرة، منها کتاب المشیخة، کتاب الحدود، کتاب الدیات، کتاب الفرائض، کتاب النکاح، کتاب الطلاق، کتاب النوادر نحو الف ورقة وزاد ابن الندیم، کتاب التفسیر، کتاب العتق…)<ref>الفهرست، شیخ طوسى46/، شماره 151، چاپ نجف.</ref>
    حسن بن محبوب علاوه بر یونس بن عبدالرحمن، احمد بن محمد بن ابی نصر بزنطی و صفوان بن یحیی از ارکان اربعه ایام خویش بود<ref>مجمع الرجال، علامه قهپایی، اصفهان، نشر مصحح، 1384ه، ص145.</ref> وی  مرجع و ملجأ شیعیان به شمار می رفت<ref>راویان امام رضا(ع) در مسندالرضا(ع)، ص123.</ref>.
    حسن بن محبوب علاوه بر یونس بن عبدالرحمن، احمد بن محمد بن ابی نصر بزنطی و صفوان بن یحیی از ارکان اربعه ایام خویش بود<ref>مجمع الرجال، علامه قهپایی، اصفهان، نشر مصحح، 1384ه، ص145.</ref> وی  مرجع و ملجأ شیعیان به شمار می‌رفت<ref>راویان امام رضا (علیه‌السلام) در مسندالرضا (علیه‌السلام)، ص123.</ref>.
    == مصاحبت معصوم ==
     
    ابن محبوب از امام رضا (ع) روایت نقل می‌کند و از ارکان اربعه عصر خود بوده است.<ref>الفهرست، ص96، ش162</ref>
    == ارسال خفی در نقل های حسن بن محبوب==
    حضرت رضا(ع) در شأن او فرمود:
    آیت‌الله بروجردی رحمه‌الله در «رسالة الخمس» روايتی را از «محمّد بن مسلم» نقل می‌‏كند كه درباره خمس معادن تفصيل می‏ دهد، و راوی از «محمّد بن مسلم»، «حسن بن محبوب» است؛ ايشان در توضيح و شناسايی خلل واقع شده در سلسله سند و بيان ارسال خفیّ آن، بنابر آن‏چه آیت‌الله‌العظمی فاضل لنكرانی «دام عزّه» نقل كرده است، فرموده‏‌اند:
    «صحيح در سند روايت آن است كه راوی از «محمّد بن مسلم» بايد «ابوایوب» باشد نه «حسن بن محبوب»؛ چه آنکه «محمّد بن مسلم» در آن طبقاتی كه ما بيان كرده و ترتيب داده‏‌ايم، از طبقه چهارم است و وفاتش در سال 150 هجری قمری واقع شده است‏<ref>شيخ طوسى، رجال شيخ، ص 294، شماره 4393.</ref> ؛ درحالی‏ كه وفات «حسن بن محبوب» در سال 224 هجری قمری واقع شده و او از طبقه ششم می‌‏باشد و آن‌چنان كه مرحوم كشّی نقل می‏ كند، عمر حسن بن محبوب 75 سال بود<ref>اختيار معرفة الرجال، المعروف برجال الكشّى، ص 584، شماره 1094.</ref> بنابراين، امكان ندارد كه «حسن بن محبوب» از «محمّد بن مسلم» بدون واسطه روايت كند.
    ظاهر آن است كه حتما بين «محمّد بن مسلم» و «حسن بن محبوب» واسطه‏‌ای وجود داشته كه همان ابوایوب است و از طبقه پنجم می‏ باشد؛ همان‏گونه كه در نسخه‏های صحيح «وسائل الشيعة» وجود دارد.»<ref>فاضل لنكرانى، محمّد، تفصيل الشريعه فى شرح تحرير الوسيلة، كتاب الخمس، رسالة فى الخمس ( تقريرات بحث السيّد البروجردى)، ص 355.</ref>
    توضيح اين نكته لازم است كه گروه تحقيق كتاب «تفصيل الشريعه، كتاب الخمس» در توضيح مطلب بالا می‏ نويسند: آن‏چه آیت‌الله‌العظمی فاضل لنكرانی «دام‌ظله» از استاد بزرگوار خود، آیت‌الله‌العظمی آقای بروجردی رحمه‌الله نقل كرده است، براساس نسخه «وسائل الشيعة» چاپ شده در سال 1324 هجری قمری<ref>- ج 2، ص 60-</ref> می‏باشد؛ ولی در «تهذيب الأحكام، جامع أحاديث الشيعة و وسائل الشيعة- چه چاپ اسلاميه و چه چاپ مؤسسه آل البيت- سند روايت بدين‏گونه آمده است: «حسن بن محبوب عن ابوایوب عن محمّد بن مسلم».<ref>همان، پاورقى شماره 4.</ref>
    مثال ديگری كه در آثار آقای بروجردی رحمه‌الله وجود دارد و مبحث فوق را به‌خوبی روشن می‏‌كند، روايتی است كه در باب خمس زمين ذمّی وارد شده و تنها روايتی است كه خمس را در زمينی كه ذمّی آن را از مسلمان می‏ خرد، اثبات می‏ نمايد؛ آن بزرگوار فرموده است:
    «و كيف كان، فالأصل في هذا الحكم ما رواه الشيخ بإسناده، عن سعد بن عبدالله، عن أحمد بن محمّد، عن الحسن بن محبوب، عن أبي أيّوب إبراهيم بن عثمان، عن أبي عبيدة الحذّاء، قال: سمعت أبا جعفر علیه‌السلام يقول: «أيّما ذمّي إشتري من مسلم أرضا فإنّ عليه الخمس»<ref>طوسى، محمّد بن الحسن، تهذيب الأحكام، ج 4، ص 139، حديث 393.</ref>
    شيخ صدوق رحمه‌الله اين روايت را با اسناد خود از «ابو عبيدة حذّاء» روايت كرده است<ref>صدوق، محمّد بن على، من لا يحضره الفقيه، ج 2، ص 22، حديث 81.‏</ref> ؛ مرحوم محقق حلّی نيز آن را به‌صورت مرسل در «المعتبر» آورده و از «حسن بن محبوب» روايت كرده است<ref>حلّى، جعفر بن الحسن، المعتبر، ج 2، ص 624.</ref>‏ ؛ شيخ مفيد رحمه‌الله نيز در «المقنعة» آن را با كمی اختلاف به‌صورت مرسل نقل كرده است، منتهی روايات را از حضرت امام صادق (عليه‌السّلام) به اين صورت نقل كرده است: أنّه قال: «الذمّي إذا اشتری من المسلم الأرض فعليه فيها الخمس»<ref>مفيد، محمّد بن النعمان، المقنعة، ص 283.</ref> آقای بروجردی رحمه‌الله بيان می‏كند:
    ظاهر آن است كه مرویّ عنه همان ابوجعفر امام باقر علیه‌السلام بوده و نقل روايت از حضرت صادق علیه‌السلام، اشتباه است؛ زيرا، در مقام بحث، فقط يك روايت وجود دارد و نه دو روايت.
    مرحوم صاحب جواهر در «جواهر الكلام» به صحّت سند روايت حكم كرده است<ref>نجفى، محمدحسن، جواهر الكلام، ج 16، ص 65.</ref>‏؛ همچنین سيّد محمّد موسوی عاملی رحمه‌الله (1009 ه. ق) در «مدارك الأحكام» فرموده است: اين روايت در حدّ اعلای صحّت است<ref>موسوى عاملى، سيّد محمّد، مدارك الأحكام، ج 5، ص 386.</ref>؛ البته بايد توجّه داشت كه در ترجمه «احمد بن محمّد بن عيسی» آمده است كه وی از «حسن‏ بن‏ محبوب‏» روايت نقل نمی‌كرد؛ چون، «حسن‏ بن‏ محبوب‏» از «ابی حمزه ثمالی» روايت می‏‌كرده است؛ هرچند بعدها توبه نمود و از «حسن‏ بن‏ محبوب‏» نيز روايت نقل كرد. ظاهراً آن‏چه باعث شده كه «احمد بن عيسی» از «حسن‏ بن‏ محبوب‏» روايتی نقل نكند، اين است كه «حسن‏ بن‏ محبوب‏» رواياتی داشت كه چه‏ بسا بيست روايت آن بدون واسطه از «ابوحمزه ثمالی» بود؛ با اين‏كه وفات «ابوحمزه ثمالی» در سال 150 هجری قمری اتّفاق افتاده است<ref>طوسى، محمّد بن الحسن، رجال طوسى، ص 110، شماره 1083 و ص 174، شماره 2047.‏</ref> ؛ و «حسن‏ بن‏ محبوب‏» در سال 224 هجری قمری فوت كرده و گفته شده است كه مدّت حيات او 75 سال بوده است<ref>كشى، محمّد بن عمر، إختيار معرفة الرجال، ص 584، شماره 1094.</ref>. بنابراين، ايّام وفات «ابی حمزه ثمالی» با ايّام ولادت «ابن محبوب» نزديك است؛ پس، چگونه ممكن است كه «حسن‏ بن‏ محبوب‏» از «ابی حمزه ثمالی» بدون واسطه روايت كند؟!.
    خلاصه آنکه «ابوحمزه ثمالی»، در طبقه چهارم قرار می‏ گيرد؛ و «ابن محبوب» از طبقه ششم آن طبقات است. بنابراين، امكان ندارد كه «ابن محبوب» از «ابوحمزه» بدون واسطه روايت كند؛ و ظاهراً علّت و فلسفه اين‏كه «احمد بن محمّد بن عيسی» روايت از «حسن بن محبوب» را رها كرده، همين جهت است؛ زيرا، مشاهده كرده كه «حسن بن محبوب» از «ابوحمزه ثمالی» بدون واسطه روايت می‏ كند و اين‏گونه نقل روايت امكان ندارد.
    امّا نكته‌‏ای كه مطلب را مشكل می‏ كند، آن است كه:
    *اگر علّت ترك روايت از«ابوحمزه» اين جهت باشد. نبايد «احمد بن محمّد بن عيسی» از او هيچ روايتی را نقل كند و وجهی برای توبه و رجوع به روايت از او، وجود ندارد.<br>
    *توجيه دیگر اینكه دليل روايت «ابن محبوب» از «ابوحمزه ثمالی» بدون واسطه، آن است كه اين روايت در نزد «محبوب ابی‌الحسن»- پدر حسن بن محبوب- مضبوط و محفوظ از زياده و نقيصه بوده است؛ چرا كه آن روايات را برای «ابوحمزه ثمالی» قرائت كرده، و اجازه نقل آن را از «ابوحمزه ثمالی» برای پسرش كه در سنين خردسالی بود، گرفته است؛ «ابوحمزه» نيز به او اجازه روايت داده، «ابن محبوب» نيز پس از بالغ‌شدن، روايت را بدون واسطه از «ابوحمزه» روايت كرده است؛ چه آن‏كه از ناحيه «ابوحمزه ثمالی» اجازه نقل روايت، بعد از استجازه پدرش صادر شده بود؛ هرچند كه «ابوحمزه ثمالی» تا آن زمان باقی نمانده است.
    *نكته‌‏ای كه اين مسئله را تأييد می‏ كند، شدّت اهتمام «محبوب» بوده است به اين كه فرزندش از متحمّلين حديث باشد؛ همان‏گونه كه از ترجمه «محبوب» بر می‌آيد، و به‌ازای هر حديثی كه «حسن بن محبوب» ياد می‏ گرفت و حفظ می‏ كرد، يك درهم به او می‏ داد<ref>سبک‌شناسی دانش رجال الحديث ؛ صص324تا 327.</ref>
     
    == مصاحبت معصوم==
    ابن محبوب از امام رضا (علیه‌السلام) روایت نقل می‌کند و از ارکان اربعه عصر خود بوده است.<ref>الفهرست، ص96، ش162</ref>
    حضرت رضا (علیه‌السلام) در شأن او فرمود:
    «اِنَّ اللهَ قَد اَیَّدَکَ بِحِکمَتِهِ، اَنطَقَها عَلی لِسانِکَ، قَد اَحسَنتَ وَ اَصَبتَ، اَصابَ اللهُ بِکَ الرَّشادَ، وَ یَسَّرَکَ لِلخَیرِ وَ وَفَّقَکَ لِطاعَتِهِ:
    «اِنَّ اللهَ قَد اَیَّدَکَ بِحِکمَتِهِ، اَنطَقَها عَلی لِسانِکَ، قَد اَحسَنتَ وَ اَصَبتَ، اَصابَ اللهُ بِکَ الرَّشادَ، وَ یَسَّرَکَ لِلخَیرِ وَ وَفَّقَکَ لِطاعَتِهِ:
    همانا خداوند به حکمت خود تو را تأیید کرد، و زبانت را گویا ساخت، براستی که نیکو عمل کردی و به حقیقت رسیدی، خداوند تو را به رشد و کمال هدایت فرماید، خیر و سعادت را برای تو آسان گرداند، و در راه اطاعت و بندگی توفیق بخشد.»<ref>سفينة البحار ؛ ج‏2 ؛ ص227؛ بحار الأنوار (ط - بيروت) ؛ ج‏85 ؛ ص311؛ تهذيب الأحكام (تحقيق خرسان) ؛ المشيخة ؛ ص53.</ref>
    همانا خداوند به حکمت خود تو را تأیید کرد، و زبانت را گویا ساخت، براستی که نیکو عمل کردی و به حقیقت رسیدی، خداوند تو را به رشد و کمال هدایت فرماید، خیر و سعادت را برای تو آسان گرداند، و در راه اطاعت و بندگی توفیق بخشد.»<ref>سفينة البحار ؛ ج‏2 ؛ ص227؛ بحار الأنوار (ط - بيروت) ؛ ج‏85 ؛ ص311؛ تهذيب الأحكام (تحقيق خرسان) ؛ المشيخة ؛ ص53.</ref>
    == ارسال خفی در نقل های حسن بن محبوب ==
    ==مشایخ و راویان==
    آیت‌الله بروجردى رحمه‌الله در «رسالة الخمس» روايتى را از «محمّد بن مسلم» نقل مى‏كند كه درباره خمس معادن تفصيل مى‏دهد، و راوى از «محمّد بن مسلم»، «حسن بن محبوب» است؛ ايشان در توضيح و شناسايى خلل واقع شده در سلسله سند و بيان ارسال خفىّ آن، بنابر آن‏چه آیت‌الله‌العظمی فاضل لنكرانى «دام عزّه» نقل كرده است، فرموده‏‌اند:
    ===مشایخ ===   
    «صحيح در سند روايت آن است كه راوى از «محمّد بن مسلم» بايد «ابوایوب» باشد نه «حسن بن محبوب»؛ چه آنکه «محمّد بن مسلم» در آن طبقاتى كه ما بيان كرده و ترتيب داده‏‌ايم، از طبقه چهارم است و وفاتش در سال 150 هجرى قمرى واقع شده است‏<ref>شيخ طوسى، رجال شيخ، ص 294، شماره 4393.</ref> ؛ درحالى‏كه وفات «حسن بن محبوب» در سال 224 هجرى قمرى واقع شده و او از طبقه ششم مى‏باشد و آن‌چنان كه مرحوم كشّى نقل مى‏كند، عمر حسن بن محبوب 75 سال بود<ref>اختيار معرفة الرجال، المعروف برجال الكشّى، ص 584، شماره 1094.</ref> بنابراين، امكان ندارد كه «حسن بن محبوب» از «محمّد بن مسلم» بدون واسطه روايت كند.
    ابن محبوب در این نگاشته، تمامی استادان و مشایخ خود را، شاید به ترتیب زمان دیدار، می‌آورد و آنچه از آنان با سماع و اجازه، روایت کرده، در زیر نام هر یک یادآور می‌شود که پس از بررسی همه‌سویه، روشن شده که در بین صد تن از استادان و مشایخ وی، شصت تن از شاگردانِ امام صادق (علیه‌السلام)، بوده‌اند<ref>الفهرست، ص96، ش162</ref>، از جمله:  
    ظاهر آن است كه حتما بين «محمّد بن مسلم» و «حسن بن محبوب» واسطه‏اى وجود داشته كه همان ابوایوب است و از طبقه پنجم مى‏باشد؛ همان‏گونه كه در نسخه‏هاى صحيح «وسائل الشيعة» وجود دارد.»<ref>فاضل لنكرانى، محمّد، تفصيل الشريعه فى شرح تحرير الوسيلة، كتاب الخمس، رسالة فى الخمس ( تقريرات بحث السيّد البروجردى)، ص 355.</ref>
    {{فهرست ستونی|2}}
    توضيح اين نكته لازم است كه گروه تحقيق كتاب «تفصيل الشريعه، كتاب الخمس» در توضيح مطلب بالا مى‏نويسند: آن‏چه آیت‌الله‌العظمی فاضل لنكرانى «دام‌ظله» از استاد بزرگوار خود، آیت‌الله‌العظمی آقاى بروجردى رحمه‌الله نقل كرده است، براساس نسخه «وسائل الشيعة» چاپ شده در سال 1324 هجرى قمرى<ref>- ج 2، ص 60-</ref> مى‏باشد؛ ولى در «تهذيب الأحكام، جامع أحاديث الشيعة و وسائل الشيعة- چه چاپ اسلاميه و چه چاپ مؤسسه آل البيت- سند روايت بدين‏گونه آمده است: «حسن بن محبوب عن ابوایوب عن محمّد بن مسلم».<ref>همان، پاورقى شماره 4.</ref>
    *ابان بن تغلب؛
    مثال ديگرى كه در آثار آقاى بروجردى رحمه‌الله وجود دارد و مبحث فوق را به‌خوبی روشن مى‏كند، روايتى است كه در باب خمس زمين ذمّى وارد شده و تنها روايتى است كه خمس را در زمينى كه ذمّى آن را از مسلمان مى‏خرد، اثبات مى‏نمايد؛ آن بزرگوار فرموده است:
    *ابان بن عثمان؛
    «و كيف كان، فالأصل في هذا الحكم ما رواه الشيخ بإسناده، عن سعد بن عبدالله، عن أحمد بن محمّد، عن الحسن بن محبوب، عن أبي أيّوب إبراهيم بن عثمان، عن أبي عبيدة الحذّاء، قال: سمعت أبا جعفر علیه‌السلام يقول: «أيّما ذمّي إشتري من مسلم أرضا فإنّ عليه الخمس» <ref>طوسى، محمّد بن الحسن، تهذيب الأحكام، ج 4، ص 139، حديث 393.</ref>
    *ابن ابی عمیر؛
    شيخ صدوق رحمه‌الله اين روايت را با اسناد خود از «ابو عبيدة حذّاء» روايت كرده است<ref>صدوق، محمّد بن على، من لا يحضره الفقيه، ج 2، ص 22، حديث 81.‏</ref> ؛ مرحوم محقق حلّى نيز آن را به‌صورت مرسل در «المعتبر» آورده و از «حسن بن محبوب» روايت كرده است<ref>حلّى، جعفر بن الحسن، المعتبر، ج 2، ص 624.</ref>‏ ؛ شيخ مفيد رحمه‌الله نيز در «المقنعة» آن را با كمى اختلاف به‌صورت مرسل نقل كرده است، منتهى روايات را از حضرت امام صادق (عليه‌السّلام) به اين صورت نقل كرده است: أنّه قال: «الذمّي إذا اشترى من المسلم الأرض فعليه فيها الخمس»<ref>مفيد، محمّد بن النعمان، المقنعة، ص 283.</ref> آقاى بروجردى رحمه‌الله بيان مى‏كند:
    *احمد بن ابی نصر بزنظی؛
    ظاهر آن است كه مروىّ عنه همان ابوجعفر امام باقر علیه‌السلام بوده و نقل روايت از حضرت صادق علیه‌السلام، اشتباه است؛ زيرا، در مقام بحث، فقط يك روايت وجود دارد و نه دو روايت.
    *اسحاق بن حریز؛
    مرحوم صاحب جواهر در «جواهر الكلام» به صحّت سند روايت حكم كرده است<ref>نجفى، محمدحسن، جواهر الكلام، ج 16، ص 65.</ref>‏؛ همچنین سيّد محمّد موسوى عاملى رحمه‌الله (1009 ه. ق) در «مدارك الأحكام» فرموده است: اين روايت در حدّ اعلاى صحّت است<ref>موسوى عاملى، سيّد محمّد، مدارك الأحكام، ج 5، ص 386.</ref>. البته بايد توجّه داشت كه در ترجمه «احمد بن محمّد بن عيسى» آمده است كه وى از «حسن‏ بن‏ محبوب‏» روايت نقل نمى‏كرد؛ چون، «حسن‏ بن‏ محبوب‏» از «ابى حمزه ثمالى» روايت مى‏كرده است؛ هرچند بعدها توبه نمود و از «حسن‏ بن‏ محبوب‏» نيز روايت نقل كرد. ظاهراً آن‏چه باعث شده كه «احمد بن عيسى» از «حسن‏ بن‏ محبوب‏» روايتى نقل نكند، اين است كه «حسن‏ بن‏ محبوب‏» رواياتى داشت كه چه‏بسا بيست روايت آن بدون واسطه از «ابوحمزه ثمالى» بود؛ با اين‏كه وفات «ابوحمزه ثمالى» در سال 150 هجرى قمرى اتّفاق افتاده است<ref>طوسى، محمّد بن الحسن، رجال طوسى، ص 110، شماره 1083 و ص 174، شماره 2047.‏</ref> ؛ و «حسن‏ بن‏ محبوب‏» در سال 224 هجرى قمرى فوت كرده و گفته شده است كه مدّت حيات او 75 سال بوده است<ref>كشى، محمّد بن عمر، إختيار معرفة الرجال، ص 584، شماره 1094.</ref>. بنابراين، ايّام وفات «ابى حمزه ثمالى» با ايّام ولادت «ابن محبوب» نزديك است؛ پس، چگونه ممكن است كه «حسن‏ بن‏ محبوب‏» از «ابى حمزه ثمالى» بدون واسطه روايت كند؟!.
    *اسحاق بن عمار؛
    خلاصه آنکه «ابوحمزه ثمالى»، در طبقه چهارم قرار مى‏گيرد؛ و «ابن محبوب» از طبقه ششم آن طبقات است. بنابراين، امكان ندارد كه «ابن محبوب» از «ابوحمزه» بدون واسطه روايت كند؛ و ظاهراً علّت و فلسفه اين‏كه «احمد بن محمّد بن عيسى» روايت از «حسن بن محبوب» را رها كرده، همين جهت است؛ زيرا، مشاهده كرده كه «حسن بن محبوب» از «ابوحمزه ثمالى» بدون واسطه روايت مى‏كند و اين‏گونه نقل روايت امكان ندارد. امّا نكته‏اى كه مطلب را مشكل مى‏كند، آن است كه اگر علّت ترك روايت از«ابوحمزه» اين جهت باشد. نبايد «احمد بن محمّد بن عيسى» از او هيچ روايتى را نقل كند و وجهى براى توبه و رجوع به روايت از او وجود ندارد.
    *اسحاق بن غالب،
    البته امكان دارد اين مطلب را چنين توجيه كنيم كه دليل روايت «ابن محبوب» از «ابوحمزه ثمالى» بدون واسطه، آن است كه اين روايت در نزد «محبوب ابی‌الحسن»- پدر حسن بن محبوب- مضبوط و محفوظ از زياده و نقيصه بوده است؛ چرا كه آن روايات را براى «ابوحمزه ثمالى» قرائت كرده، و اجازه نقل آن را از «ابوحمزه ثمالى» براى پسرش كه در سنين خردسالى بود، گرفته است؛ «ابوحمزه» نيز به او اجازه روايت داده، «ابن محبوب» نيز پس از بالغ‌شدن، روايت را بدون واسطه از «ابوحمزه» روايت كرده است؛ چه آن‏كه از ناحيه «ابوحمزه ثمالى» اجازه نقل روايت، بعد از استجازه پدرش صادر شده بود؛ هرچند كه «ابوحمزه ثمالى» تا آن زمان باقى نمانده است.
    * ثابت بن دینار (ابوحمزه ثمالی)؛
    نكته‏اى كه اين مسئله را تأييد مى‏كند، شدّت اهتمام «محبوب» بوده است به اين كه فرزندش از متحمّلين حديث باشد؛ همان‏گونه كه از ترجمه «محبوب» بر مى‏آيد، و به‌ازای هر حديثى كه «حسن بن محبوب» ياد مى‏گرفت و حفظ مى‏كرد، يك درهم به او مى‏داد<ref>همان، ص 585، شماره 1095.</ref>.
    <ref>سبک‌شناسی دانش رجال الحديث ؛ صص324تا 327.</ref>
    == مشایخ و راویان ==
    === مشایخ ===   
    ابن محبوب در این نگاشته، تمامى استادان و مشایخ خود را، شاید به ترتیب زمان دیدار، می‌آورد و آنچه از آنان با سماع و اجازه، روایت کرده، در زیر نام هر یک یادآور می‌شود که پس از بررسى همه‌سویه، روشن شده که در بین صد تن از استادان و مشایخ وى، شصت تن از شاگردانِ امام صادق (ع)، بوده‌اند<ref>الفهرست، ص96، ش162</ref>، از جمله:  
    * ابان بن تغلب؛  
    * ابان بن عثمان؛
    * ابن ابى عمیر؛
    * احمد بن ابى نصر بزنظى؛
    * اسحاق بن حریز؛
    * اسحاق بن عمار؛
    * اسحاق بن غالب،  
    * ثابت بن دینار (ابوحمزه ثمالى)؛
    * جمیل بن درّاج؛
    * جمیل بن درّاج؛
    * جمیل بن صالح؛
    * جمیل بن صالح؛
    * حارث بن نعمان؛
    * حارث بن نعمان؛
    * حدید بن حکیم؛
    * حدید بن حکیم؛
    * حدید مدائنى؛
    *حدید مدائنی؛
    * حماد بن عیسى؛
    * حماد بن عیسی؛
    * حماد بن زیاد؛
    * حماد بن زیاد؛
    * حماد بن عثمان؛
    * حماد بن عثمان؛
    * زید شحّام؛
    *زید شحّام؛
    * سدیر صیرفى؛
    *سدیر صیرفی؛
    * صفوان جمّال؛  
    *صفوان جمّال؛
    * عبداللّه بن ابى یعفور؛  
    *عبداللّه بن ابی یعفور؛
    * عبداللّه بن بکیر؛
    *عبداللّه بن بکیر؛
    * عبداللّه بن غالب؛
    *عبداللّه بن غالب؛
    * عبداللّه بن مسکان؛  
    *عبداللّه بن مسکان؛
    * علاء بن رزین؛
    *علاء بن رزین؛
    * على بن ابى حمزة؛
    * علی بن ابی حمزة؛
    * على بن رئاب قمى؛
    * علی بن رئاب قمی؛
    * مؤمن الطاق؛
    *مؤمن الطاق؛
    * محمد بن سنان؛
    *محمد بن سنان؛
    * معاویة بن عمار؛
    *معاویة بن عمار؛
    * مفضّل بن صالح؛
    *مفضّل بن صالح؛
    * مقاتل بن سلیمان؛
    *مقاتل بن سلیمان؛
    * هشام بن سالم؛
    *هشام بن سالم؛
    * یونس بن عمار.
    *یونس بن عمار.
    {{پایان}}


    === راویان ===
    ===راویان===
    روایت‌کنندگان از حسن‏ بن‏ محبوب، بالغ بر یک‌صد نفر هستند؛ بزرگانی چون:
    *ابراهیم بن هاشم قمی؛
    *ابراهیم بن حسن؛
    *ابراهیم بن سلیمان؛
    *احمد بن محمد؛
    *احمد بن حسین؛
    *حسین بن سعید اهوازی؛
    *احمد بن ابی‌عبدالله برقی؛
    *فضل بن شادان؛
    *احمد بن محمد بن عیسی اشعری؛
    * حضرت عبدالعظیم حسنی؛
    *حسن بن محمد ابزاری؛
    *حسن بن حسین لؤلؤی؛
    *سهل بن زیاد؛
    *عبداللّه بن صلت؛
    *عبداللّه بن مغیرة؛
    *علی بن فضّال؛
    * محمد بن علی بن محبوب؛
    *یونس بن عبدالرحمن.


    روایت‌کنندگان از حسن‏ بن‏ محبوب، بالغ بر یک‌صد نفر هستند؛ بزرگانى چون:
    ==روایات و آثار==
    * ابراهیم بن هاشم قمى؛
    ===روایات===
    * ابراهیم بن حسن؛
    ابن محبوب روایتگری است در تمامی ابواب فقه، پدرش ابن محبوب چون  در تربیت فرزند خود اهتمام داشت، وی را با پاداش مالی به کتابت احادیث از ثقه بزرگوار، علی بن رئاب کوفی تشویق می‌کرد<ref>بنگرید به: قاموس الرجال، ج3، ص227؛ أعیان الشیعة، ج5، ص233؛ رجال الطوسى، ص372؛ بهجة الآمال، ج3، ص181ـ193.</ref> لذا آثار روایات منقول از ایشان بسیار است و کتب بسیاری هم دارد.  
    * ابراهیم بن سلیمان؛
    * احمد بن محمد؛
    * احمد بن حسین؛
    * حسین بن سعید اهوازى؛
    * احمد بن ابی‌عبدالله برقى؛
    * فضل بن شادان؛
    * احمد بن محمد بن عیسى اشعرى؛
    * حضرت عبدالعظیم حسنى؛
    * حسن بن محمد ابزارى؛
    * حسن بن حسین لؤلؤى؛
    * سهل بن زیاد؛
    * عبداللّه بن صلت؛
    * عبداللّه بن مغیرة؛
    * على بن فضّال؛
    * محمد بن على بن محبوب؛
    * یونس بن عبدالرحمن.
    == روایات و آثار ==
    === روایات ===
    ابن محبوب روایتگری است در تمامی ابواب فقه، پدرش ابن محبوب چون  در تربیت فرزند خود اهتمام داشت، وی را با پاداش مالی به کتابت احادیث از ثقه بزرگوار، على بن رئاب کوفى تشویق می‌کرد<ref>بنگرید به: قاموس الرجال، ج3، ص227؛ أعیان الشیعة، ج5، ص233؛ رجال الطوسى، ص372؛ بهجة الآمال، ج3، ص181ـ193.</ref> لذا آثار روایات منقول از ایشان بسیار است و کتب بسیاری هم دارد.  
    نام شریف حسن‏ بن‏ محبوب، بیش از 3068 بار در اسناد روایات وارد شده است<ref>أحسن التراجم، ج1، ص159.</ref>.
    نام شریف حسن‏ بن‏ محبوب، بیش از 3068 بار در اسناد روایات وارد شده است<ref>أحسن التراجم، ج1، ص159.</ref>.
    سه روایت به طور شفاهی از حضور امام(ع) و پنج روایت دیگر را به وسیله نامه از محضر امام (ع) اخذ کرده است از روایات حضوری او دو روایت از امام رضا(ع) و یک روایت از امام جواد(ع) است. روایات مکاتبه ای را نیز از محضر امام رضا(ع) اخذ کرده است.
    سه روایت به طور شفاهی از حضور امام (علیه‌السلام) و پنج روایت دیگر را به وسیله نامه از محضر امام (علیه‌السلام) اخذ کرده است از روایات حضوری او دو روایت از امام رضا (علیه‌السلام) و یک روایت از امام جواد (علیه‌السلام) است. روایات مکاتبه ای را نیز از محضر امام رضا (علیه‌السلام) اخذ کرده است.
    === آثار ===
    === آثار===
    این راوى جلیل‌القدر، آثار فراوانى هم داشته است، از جمله کتاب‌های وى عبارت‌اند از:
    این راوی جلیل‌القدر، آثار فراوانی هم داشته است، از جمله کتاب‌های وی عبارت‌اند از:
    • المشیخة که مهم‌تر از همه است، این کتاب ابتدا به ترتیب نام رجال، توسط ابوجعفر اودى احمد بن حسین بن عبدالملک، (از شاگردان ابن محبوب) فصل‌بندی شد رجال النجاشى، ص80، ش193. که کار مراجعه را براى محدّثان و محقّقان، آسان‌تر می‌کرد و الگوی کتب بعدی رجال گردید. در مرحله بعد به گونه ترتیب موضوعات در کتاب‌های فقهى توسط ابو سلیمان داوود بن کوره قمى ترتیب‌بندی شد<ref>نک: رجال النجاشى، ص80.</ref>،  
    *المشیخة که مهم‌تر از همه است، این کتاب ابتدا به ترتیب نام رجال، توسط ابوجعفر اودی احمد بن حسین بن عبدالملک، (از شاگردان ابن محبوب) فصل‌بندی شد رجال النجاشی، ص80، ش193. که کار مراجعه را برای محدّثان و محقّقان، آسان‌تر می‌کرد و الگوی کتب بعدی رجال گردید. در مرحله بعد به گونه ترتیب موضوعات در کتاب‌های فقهی توسط ابو سلیمان داوود بن کوره قمی ترتیب‌بندی شد<ref>نک: رجال النجاشى، ص80.</ref>،
    • الفرائض؛  
    *الفرائض؛
    • الحدود؛
    *الحدود؛
    • الدیات؛
    *الدیات؛
    • النکاح؛
    *النکاح؛
    • الطلاق؛
    *الطلاق؛
    • النوادر (حدود هزار ورق)؛
    *النوادر (حدود هزار ورق)؛
    • التفسیر؛
    *التفسیر؛
    • العتق .<ref>الفهرست، شیخ طوسى، ص96 و 97 .</ref>
    *العتق .<ref>الفهرست، شیخ طوسى، ص96 و 97 .</ref>
    • المزاح این را ابن ندیم به آنها اضافه کرده است<ref>ر.ک  الفهرست، ابن ندیم، چاپ مهر، ج1، ص276؛ الأعلام، زرکلى، ج2، ص212.</ref>.  
    *المزاح این را ابن ندیم به آنها اضافه کرده است<ref>ر.ک  الفهرست، ابن ندیم، چاپ مهر، ج1، ص276؛ الأعلام، زرکلى، ج2، ص212.</ref>.
    • معرفة رواة الاخبار  که یکی از كتب رجالى مهم قرن سوم است<ref>معالم العلماء. تأليف محمد بن على بن شهرآشوب ( متوفی به سال 588) چاپ عباس اقبال ص 28.</ref> ولى در فهرست شيخ طوسى فقط از مشيخه يادشده و از اين كتاب ذكرى نرفته است  و اين غير از كتاب ديگر اوست در مشيخه كه ابوجعفر اودى آن را به ترتيب نام رجال فصل‏بندى كرده است<ref>چهارکتاب اصلى علم رجال؛ ص9.</ref>
    *معرفة رواة الاخبار  که یکی از كتب رجالی مهم قرن سوم است<ref>معالم العلماء. تأليف محمد بن على بن شهرآشوب ( متوفی به سال 588) چاپ عباس اقبال ص 28.</ref> ولی در فهرست شيخ طوسی فقط از مشيخه يادشده و از اين كتاب ذكری نرفته است  و اين غير از كتاب ديگر اوست در مشيخه كه ابوجعفر اودی آن را به ترتيب نام رجال فصل‏بندی كرده است<ref>چهارکتاب اصلى علم رجال؛ ص9.</ref>
    ‏ ابن محبوب راوى اصلی اصل ابراهیم بن مهزم الأسدي الكوفي (ابن أبي بردة) که معاصر  امام صادق و امام كاظم (علیهماالسلام) بوده است<ref>رجال النجاشي، ج 1، ص 108؛ الفهرست، ص 18؛ معالم العلماء، ص 3؛ أعيان الشيعة ج 2، ص 231؛ الذريعة، ج 2، ص 137؛ قاموس الرجال، ج 1، ص 314) ميراث حديث شيعه ؛ ج‏11 ؛ ص23.</ref>.<ref>براى آگاهى بیشتر از تفصیل حالات ایشان، رجوع شود به: اتقان المقال، ص45؛ أحسن التراجم، ج1، ص159؛ الأعلام، ج2، ص212؛ أعیان الشیعة، ج5، ص233؛ بهجة الآمال، ج3، ص188؛ تأسیس الشیعة، ص301؛ التحریرالطاووسى، ص74؛ تنقیح المقال، ج1، ص304؛ تهذیب المقال، ج2، ص330؛ جامع الرواة، ج1، ص221ـ224؛ جامع المقال، ص61؛ الذریعة، ج24، ص327و ج21، ص69 و ج4، ص276؛ رجال البرقى، ص48؛ رجال الکشى، ص556، ش1050؛ ریحانة الأدب،ج3، ص10؛ الفهرست، ابن ندیم، ص255؛ الکنى والألقاب، ج2، ص281؛ لغتنامه دهخدا، ص579(ماده حسن)؛ مجمع الرجال، ج2، ص143ـ146؛ معجم رجال الحدیث،ج5، ص89، 105و 106و ج23، ص18ـ30؛ معالم العلماء، ص33؛ معجم المؤلفین، ج3، ص273؛ منتهى المقال، ص102؛ منهج المقال، ص106؛ نقد الرجال، ص97؛ هدایة المحدّثین،ص4؛ هدیة الأحباب، ص148؛ هدیة العارفین، ج1، ص266؛ الوجیزة، ص31</ref>
    ‏ ابن محبوب راوی اصلی اصل ابراهیم بن مهزم الأسدي الكوفي (ابن أبي بردة) که معاصر  امام صادق و امام كاظم (علیهماالسلام) بوده است<ref>رجال النجاشي، ج 1، ص 108؛ الفهرست، ص 18؛ معالم العلماء، ص 3؛ أعيان الشيعة ج 2، ص 231؛ الذريعة، ج 2، ص 137؛ قاموس الرجال، ج 1، ص 314) ميراث حديث شيعه ؛ ج‏11 ؛ ص23.</ref>.<ref>براى آگاهى بیشتر از تفصیل حالات ایشان، رجوع شود به: اتقان المقال، ص45؛ أحسن التراجم، ج1، ص159؛ الأعلام، ج2، ص212؛ أعیان الشیعة، ج5، ص233؛ بهجة الآمال، ج3، ص188؛ تأسیس الشیعة، ص301؛ التحریرالطاووسى، ص74؛ تنقیح المقال، ج1، ص304؛ تهذیب المقال، ج2، ص330؛ جامع الرواة، ج1، ص221ـ224؛ جامع المقال، ص61؛ الذریعة، ج24، ص327و ج21، ص69 و ج4، ص276؛ رجال البرقى، ص48؛ رجال الکشى، ص556، ش1050؛ ریحانة الأدب،ج3، ص10؛ الفهرست، ابن ندیم، ص255؛ الکنى والألقاب، ج2، ص281؛ لغتنامه دهخدا، ص579(ماده حسن)؛ مجمع الرجال، ج2، ص143ـ146؛ معجم رجال الحدیث،ج5، ص89، 105و 106و ج23، ص18ـ30؛ معالم العلماء، ص33؛ معجم المؤلفین، ج3، ص273؛ منتهى المقال، ص102؛ منهج المقال، ص106؛ نقد الرجال، ص97؛ هدایة المحدّثین،ص4؛ هدیة الأحباب، ص148؛ هدیة العارفین، ج1، ص266؛ الوجیزة، ص31</ref>


    == درگذشت ==
    ==درگذشت==
    ابن محبوب در سن هفتاد و پنج‌سالگی در 224ق، رحلت کرد.<ref>اختیار معرفة الرجال، المعروف برجال الکشى)، شیخ طوسى/584، شماره 1094، دانشگاه مشهد.</ref>
    ابن محبوب در سن هفتاد و پنج‌سالگی در 224ق، رحلت کرد<ref>اختیار معرفة الرجال، المعروف برجال الکشى)، شیخ طوسى/584، شماره 1094، دانشگاه مشهد.</ref>.


     
    ==پانویس==
     
     
     
     
    == پانویس ==
    {{پانویس}}
    {{پانویس}}


    == منابع ==
    ==منابع==
    * علامه حلى، حسن بن يوسف، رجال العلامة الحلي، 1جلد، الشريف الرضي - ايران - قم، چاپ: 2، 1402 ه.ق.
    {{فهرست ستونی|3}}
    * كشى، محمد بن عمر، اختيار معرفة الرجال، 2جلد، موسسة آل البيت (ع) لإحياء التراث - ايران - قم، چاپ: 1، 1404 ه.ق.
    *علامه حلی، حسن بن يوسف، رجال العلامة الحلي، 1جلد، الشريف الرضي - ايران - قم، چاپ: 2، 1402 ه.ق.
    * نجاشى، احمد بن على، رجال النجاشي، 1جلد، جماعة المدرسين في الحوزة العلمية، مؤسسة النشر الإسلامي، قم، 1365ش.
    * كشی، محمد بن عمر، اختيار معرفة الرجال، 2جلد، موسسة آل البيت (علیه‌السلام) لإحياء التراث - ايران - قم، چاپ: 1، 1404 ه.ق.
    * طوسى، محمد بن حسن، رجال الطوسي(جامعه مدرسين)، 1جلد، جماعة المدرسين في الحوزة العلمية بقم، مؤسسة النشر الإسلامي، قم، چاپ: 3، 1373 ه.ش.
    *نجاشی، احمد بن علی، رجال النجاشي، 1جلد، جماعة المدرسين في الحوزة العلمية، مؤسسة النشر الإسلامي، قم، 1365ش.
    * طوسى، محمد بن حسن، فهرست كتب الشيعة و أصولهم و أسماء المصنفين و أصحاب الأصول، 1جلد، مكتبة المحقق الطباطبائي - ايران - قم، چاپ: 1، 1420 ه.ق.
    *طوسی، محمد بن حسن، رجال الطوسي(جامعه مدرسين)، 1جلد، جماعة المدرسين في الحوزة العلمية بقم، مؤسسة النشر الإسلامي، قم، چاپ: 3، 1373 ه.ش.
    * علامه حلى، حسن بن يوسف، ترتيب خلاصة الأقوال في معرفة الرجال، 1جلد، آستان قدس رضوى، بنياد پژوهشهاى اسلامى، مشهد مقدس، چاپ: 1، 1381 ه.ش.
    *طوسی، محمد بن حسن، فهرست كتب الشيعة و أصولهم و أسماء المصنفين و أصحاب الأصول، 1جلد، مكتبة المحقق الطباطبائي - ايران - قم، چاپ: 1، 1420 ه.ق.
    * استرآبادى، محمد بن على، منهج المقال في تحقيق أحوال الرجال، 7جلد، موسسة آل البيت (عليهم السلام) لإحياء التراث،قم، چاپ: 1، 1422 ه.ق.
    *علامه حلی، حسن بن يوسف، ترتيب خلاصة الأقوال في معرفة الرجال، 1جلد، آستان قدس رضوی، بنياد پژوهشهای اسلامی، مشهد مقدس، چاپ: 1، 1381 ه.ش.
    * قهپايى، عنايةالله، مجمع الرجال، 7جلد، اسماعيليان - ايران - قم، چاپ: 2، 1364 ه.ش.
    *استرآبادی، محمد بن علی، منهج المقال في تحقيق أحوال الرجال، 7جلد، موسسة آل البيت (عليهم السلام) لإحياء التراث،قم، چاپ: 1، 1422 ه.ق.
    * ابن ندیم، محمد بن اسحاق، الفهرست، محمدرضا تجدد، تهران، انتشارات امیرکبیر، ۱۳۶۶ش.
    *قهپايی، عنايةالله، مجمع الرجال، 7جلد، اسماعيليان - ايران - قم، چاپ: 2، 1364 ه.ش.
    * حلی (علامه)، حسن بن یوسف، خلاصه الاقوال فی معرفه الرجال، نشرالفقاهه، ۱۴۱۷ق.
    *ابن ندیم، محمد بن اسحاق، الفهرست، محمدرضا تجدد، تهران، انتشارات امیرکبیر، ۱۳۶۶ش.
    * خویی، ابوالقاسم، معجم رجال الحدیث، قم، مرکز نشر الثقافة الاسلامیة فی العالم، ۱۳۷۲ش.
    *حلی (علامه)، حسن بن یوسف، خلاصه الاقوال فی معرفه الرجال، نشرالفقاهه، ۱۴۱۷ق.
    * حسن‌زاده آملی، حسن، اضبط المقال فی ضبط اسماء الرجال، پدیدآوران محمودی، محمدکاظم ، مکتب الإعلام الإسلامی، مرکز النشر قم ، 1376.
    *خویی، ابوالقاسم، معجم رجال الحدیث، قم، مرکز نشر الثقافة الاسلامیة فی العالم، ۱۳۷۲ش.
    * امین، سید محسن، أعيان الشيعة (53 جلدی) مکان نشر بیروت - لبنان.
    *حسن‌زاده آملی، حسن، اضبط المقال فی ضبط اسماء الرجال، پدیدآوران محمودی، محمدکاظم ، مکتب الإعلام الإسلامی، مرکز النشر قم ، 1376.
    * شبستری، عبدالحسین، أحسن التراجم لأصحاب الإمام موسی الکاظم (علیه‌السلام) المؤتمر العالمی للإمام الرضا(ع) ، مشهد،1369 .
    *امین، سید محسن، أعيان الشيعة (53 جلدی) مکان نشر بیروت - لبنان.
    *شبستری، عبدالحسین، أحسن التراجم لأصحاب الإمام موسی الکاظم (علیه‌السلام) المؤتمر العالمی للإمام الرضا (علیه‌السلام) ، مشهد،1369 .
    * ابان بن عثمان احمر، المبعث و المغازی و الوفاه و السقیفه و الرده، گردآورنده: رسول جعفریان، دفتر تبلیغات اسلامی، قم، 1375.
    * ابان بن عثمان احمر، المبعث و المغازی و الوفاه و السقیفه و الرده، گردآورنده: رسول جعفریان، دفتر تبلیغات اسلامی، قم، 1375.
    * زرکلی، خیرالدین، الأعلام، قاموس تراجم لأشهر الرجال و النساء من العرب و المستعربین و المستشرقین، دار العلم للملايين، بیروت ، 1989 م.
    *زرکلی، خیرالدین، الأعلام، قاموس تراجم لأشهر الرجال و النساء من العرب و المستعربین و المستشرقین، دار العلم للملايين، بیروت ، 1989 م.
    * شيخ صدوق ابن بابویه، ابوجعفر، محمد بن علی، أمالی شیخ صدوق، کمره‎‌ای، محمدباقر (مترجم)، کتابچی، تهران،1376 ش.
    *شيخ صدوق ابن بابویه، ابوجعفر، محمد بن علی، أمالی شیخ صدوق، کمره‎‌ای، محمدباقر (مترجم)، کتابچی، تهران،1376 ش.
    * ‏ عتکی بزاز، احمد بن عمرو، البحر الزخار (مسند البزار)، دار الکتب العلمية مکتبة العلوم و الحکم، مدينه و لبنان1430ق
    *‏ عتکی بزاز، احمد بن عمرو، البحر الزخار (مسند البزار)، دار الکتب العلمية مکتبة العلوم و الحکم، مدينه و لبنان1430ق
    * مازندرانی حائری، محمد بن اسماعیل، منتهی المقال في أحوال الرجال مؤسسة آل‌ البيت عليهم‌السلام لاحياء التراث، قم ،1416 ق
    *مازندرانی حائری، محمد بن اسماعیل، منتهی المقال في أحوال الرجال مؤسسة آل‌ البيت عليهم‌السلام لاحياء التراث، قم ،1416 ق
    * ‏ صدر، سید حسن تأسيس الشيعة لعلوم الإسلام، اعلمی، 1375 ش.
    *‏ صدر، سید حسن تأسيس الشيعة لعلوم الإسلام، اعلمی، 1375 ش.
    * مرعشی، محمود، التحرير الطاووسي المستخرج من کتاب حل الاشکال للسید احمد بن طاوس الحسینی، ، کشی، محمد بن عمر
    *مرعشی، محمود، التحرير الطاووسي المستخرج من کتاب حل الاشکال للسید احمد بن طاوس الحسینی، ، کشی، محمد بن عمر
    * (ابن‌ طاووس، احمد بن موسی نویسنده) ابن شهید ثانی، حسن بن زین‌الدین (تلخيص) کتابخانه عمومی آیت‌الله‌مرعشی نجفی(ره) قم - ایران1411 ‌‎ق
    *(ابن‌ طاووس، احمد بن موسی نویسنده) ابن شهید ثانی، حسن بن زین‌الدین (تلخيص) کتابخانه عمومی آیت‌الله‌مرعشی نجفی(ره) قم - ایران1411 ‌‎ق
    * قمی، علی بن ابراهیم تفسير القمي موسوی جزایری، سید طیب، دار الکتاب، قم، 1404 ق.
    * قمی، علی بن ابراهیم تفسير القمي موسوی جزایری، سید طیب، دار الکتاب، قم، 1404 ق.
    * مامقانی، عبدالله، تنقیح المقال فی علم الرجال، تحقیق محی الدین و محمدرضا مامقانی، قم، موسسة آل البیت لإحیاء التراث، ۱۳۸۱ش.
    *مامقانی، عبدالله، تنقیح المقال فی علم الرجال، تحقیق محی الدین و محمدرضا مامقانی، قم، موسسة آل البیت لإحیاء التراث، ۱۳۸۱ش.
    * علامه حلی، حسن بن یوسف إیضاح الإشتباه (ایضاح الاشتباه فی ضبط تراجم الرجال) حسون، محمد (محقق)،جماعة المدرسين في الحوزة العلمیة بقم، مؤسسة النشر الإسلامی، قم،1411 ق
    *علامه حلی، حسن بن یوسف إیضاح الإشتباه (ایضاح الاشتباه فی ضبط تراجم الرجال) حسون، محمد (محقق)،جماعة المدرسين في الحوزة العلمیة بقم، مؤسسة النشر الإسلامی، قم،1411 ق
    * اردبیلی، محمد بن علی، جامع الرواة، منشورات مکتبه آیه الله مرعشی نجفی، قم، ۱۴۰۳ق.
    *اردبیلی، محمد بن علی، جامع الرواة، منشورات مکتبه آیه الله مرعشی نجفی، قم، ۱۴۰۳ق.
    * طریحی، فخرالدین بن محمدعلی، جامع المقال فیما یتعلق بأحوال الحدیث و الرجال، طریحی، محمدکاظم کتابفروشی جعفری تبريزی (بوذرجمهری)، تهران.
    *طریحی، فخرالدین بن محمدعلی، جامع المقال فیما یتعلق بأحوال الحدیث و الرجال، طریحی، محمدکاظم کتابفروشی جعفری تبريزی (بوذرجمهری)، تهران.
    * ابن ابی‌طی، یحیی بن حمید، الحاوي في رجال الشيعة الإمامية، جعفریان، رسول، 1379 ش.
    *ابن ابی‌طی، یحیی بن حمید، الحاوي في رجال الشيعة الإمامية، جعفریان، رسول، 1379 ش.
    * کلباسی، ابوالهدی، سماء المقال في علم الرجال، حسينی قزوينی، محمد، مؤسسة ولي العصر (علیه‌السلام) للدراسات الإسلامية، قم،1419 ق.
    *کلباسی، ابوالهدی، سماء المقال في علم الرجال، حسينی قزوينی، محمد، مؤسسة ولي العصر (علیه‌السلام) للدراسات الإسلامية، قم،1419 ق.
    * عباسی زنجانی، موسی الجامع في الرجال، حسینی قزوینی، سید محمد، مؤسسة ولي العصر عليه‌السلام للدراسات الإسلامية قم،1436ق.
    *عباسی زنجانی، موسی الجامع في الرجال، حسینی قزوینی، سید محمد، مؤسسة ولي العصر عليه‌السلام للدراسات الإسلامية قم،1436ق.
    * ابن قولویه قمی ، جعفر بن محمد، كامل الزيارات، انتشارات مؤسسه دارالحجة للثقافة قم،۱۳۷۵ ش
    *ابن قولویه قمی ، جعفر بن محمد، كامل الزيارات، انتشارات مؤسسه دارالحجة للثقافة قم،۱۳۷۵ ش
    * ابن داود، رجال ابن داوود، انتشارات حیدریه، نجف، ۱۳۹۲ق
    *ابن داود، رجال ابن داوود، انتشارات حیدریه، نجف، ۱۳۹۲ق
    * شوشتری، محمدتقی، قاموس الرجال، قم، جامعه مدرسین، چاپ دوم، ۱۴۱۰ق.
    *شوشتری، محمدتقی، قاموس الرجال، قم، جامعه مدرسین، چاپ دوم، ۱۴۱۰ق.
    * عسقلانی، ابن حجر،  لسان‌ المیزان، انتشارات مؤسسة الأعلمي للمطبوعات، لبنان،۱۳۹۰ ق.
    *عسقلانی، ابن حجر،  لسان‌ المیزان، انتشارات مؤسسة الأعلمي للمطبوعات، لبنان،۱۳۹۰ ق.
    * تجلیل تبریزی ابوطالب معجم الثقات و ترتیب الطبقات انتشارات مؤسسة النشر الاسلامی قم، ایران۱۳۸۲ ش
    *تجلیل تبریزی ابوطالب معجم الثقات و ترتیب الطبقات انتشارات مؤسسة النشر الاسلامی قم، ایران۱۳۸۲ ش
    * نوری‌همدانی حسین، معجم الرواه الثقات و ترتیب الطبقات فیضیه1391
    *نوری‌همدانی حسین، معجم الرواه الثقات و ترتیب الطبقات فیضیه1391
    * خویی، ابوالقاسم ، معجم رجال الحدیث و تفصیل طبقات الرواة [بی نا] [بی جا] 1413ق
    *خویی، ابوالقاسم ، معجم رجال الحدیث و تفصیل طبقات الرواة [بی نا] [بی جا] 1413ق
    * طوسی، محمد بن حسن، معراج أهل الکمال إلی معرفة الرجال بحرانی، سلیمان بن عبدالله (نویسنده) رجایی، سید مهدی (محقق) عبدالزهراء العويناتي1412 ق
    *طوسی، محمد بن حسن، معراج أهل الکمال إلی معرفة الرجال بحرانی، سلیمان بن عبدالله (نویسنده) رجایی، سید مهدی (محقق) عبدالزهراء العويناتي1412 ق
    * حر عاملی، محمد بن حسن وسائل الشيعة و مستدركها، نوری، حسین بن محمدتقی، مؤسسة النشر الإسلامي قم - 1424 ق
    *حر عاملی، محمد بن حسن وسائل الشيعة و مستدركها، نوری، حسین بن محمدتقی، مؤسسة النشر الإسلامي قم - 1424 ق
    * مقدس کاظمی، محمدامین بن محمدعلی هداية المحدثين إلی طريقة المحمدين المعروف ب مشتركات الكاظمي مرعشی، محمود، رجایی، سید مهدی (محقق) کتابخانه عمومی آیت‌الله‌مرعشی نجفی(ره) قم ، 1405 ق.
    * مقدس کاظمی، محمدامین بن محمدعلی هداية المحدثين إلی طريقة المحمدين المعروف ب مشتركات الكاظمي مرعشی، محمود، رجایی، سید مهدی (محقق) کتابخانه عمومی آیت‌الله‌مرعشی نجفی(ره) قم ، 1405 ق.
    * قلعجي‏، عبدالمعطي امين ، الضعفاء الكبير، عقیلی، محمد بن عمرو، دار الکتب العلمية، بيروت،1404ق.
    *قلعجي‏، عبدالمعطي امين ، الضعفاء الكبير، عقیلی، محمد بن عمرو، دار الکتب العلمية، بيروت،1404ق.
    * شیخ بهایی، محمد بن حسین، الوجیزة في علم الدرایة، بصيرتی، قم، 1398 ق.
    *شیخ بهایی، محمد بن حسین، الوجیزة في علم الدرایة، بصيرتی، قم، 1398 ق.
    * تفرشی، مصطفی بن حسین، نقد الرجال، مؤسسة آل البیت علیهم‌السلام لإحیاء التراث، قم،1377 ش.
    *تفرشی، مصطفی بن حسین، نقد الرجال، مؤسسة آل البیت علیهم‌السلام لإحیاء التراث، قم،1377 ش.
    * مازندرانی حائری، محمد بن اسماعیل، منتهی المقال في أحوال الرجال، مؤسسة آل‌ البيت عليهم‌السلام لاحياء التراث، قم،1416 ق.
    *مازندرانی حائری، محمد بن اسماعیل، منتهی المقال في أحوال الرجال، مؤسسة آل‌ البيت عليهم‌السلام لاحياء التراث، قم،1416 ق.
    * کحاله، عمر رضا، معجم المؤلفين (تراجم مصنفي الكتب العربية)، دار إحياء التراث العربي، بیروت،1376 ق
    *کحاله، عمر رضا، معجم المؤلفين (تراجم مصنفي الكتب العربية)، دار إحياء التراث العربي، بیروت،1376 ق
    * ابن شهرآشوب، محمد بن علی معالم العلماء في فهرست كتب الشيعة و أسماء المصنفين منهم قديماً و حديثاً (تتمة كتاب الفهرست للشيخ أبي‌جعفر الطوسي ) المطبعة الحيدرية نجف اشرف 1380
    *ابن شهرآشوب، محمد بن علی معالم العلماء في فهرست كتب الشيعة و أسماء المصنفين منهم قديماً و حديثاً (تتمة كتاب الفهرست للشيخ أبي‌جعفر الطوسي ) المطبعة الحيدرية نجف اشرف 1380
    * شیخ بهایی، محمد بن حسین مشرق الشمسین و إكسير السعادتین خواجویی، اسماعیل بن محمدحسین (معلق) رجایی، سید مهدی (محقق)،آستانة الرضوية المقدسة، مجمع البحوث الإسلامية، مشهد ،1429 ق.
    *شیخ بهایی، محمد بن حسین مشرق الشمسین و إكسير السعادتین خواجویی، اسماعیل بن محمدحسین (معلق) رجایی، سید مهدی (محقق)،آستانة الرضوية المقدسة، مجمع البحوث الإسلامية، مشهد ،1429 ق.
    * جاپلقی بروجردی، علی‌اصغر بن محمد شفیع طرائف المقال في معرفة طبقات الرجال زير نظرمرعشی، محمود.
    *جاپلقی بروجردی، علی‌اصغر بن محمد شفیع طرائف المقال في معرفة طبقات الرجال زير نظرمرعشی، محمود.
    * مکتبة آیت‌الله المرعشي النجفي(ره)، قم ، 1410 ق.
    *مکتبة آیت‌الله المرعشي النجفي(ره)، قم ، 1410 ق.
    * اصحاب اجماع، ناصر باقری بیدهندی، علوم حدیث 1376 شماره 6.
    * اصحاب اجماع، ناصر باقری بیدهندی، علوم حدیث 1376 شماره 6.
    * نرم‌افزار جهاز راویان، مؤسسة ولي العصر عليه‌السلام للدراسات الإسلامية قم،https://hoveyat.valiasr-aj.com/
    *نرم‌افزار جهاز راویان، مؤسسة ولي العصر عليه‌السلام للدراسات الإسلامية قم،https://hoveyat.valiasr-aj.com/
    * حسن بن محبوب کوفى، محمدباقر بهبودى،فقه 1376 شماره 11 و 12.
    *حسن بن محبوب کوفی، محمدباقر بهبودی،فقه 1376 شماره 11 و 12.
    * خامنه‏‌اى، على، رهبر جمهورى اسلامى ايران، چهار كتاب اصلى علم رجال،دفتر نشر فرهنگ اسلامى، تهران، چاپ: 3، 1377 ه.ش.
    *خامنه‏‌ای، علی، رهبر جمهوری اسلامی ايران، چهار كتاب اصلی علم رجال،دفتر نشر فرهنگ اسلامی، تهران، چاپ: 3، 1377 ه.ش.
    * مهريزى، مهدى، ميراث حديث شيعه، 21جلد، موسسه علمى فرهنگى دار الحديث، سازمان چاپ و نشر، قم، چاپ: 1، 1380 ه.ش.
    *مهريزی، مهدی، ميراث حديث شيعه، 21جلد، موسسه علمی فرهنگی دار الحديث، سازمان چاپ و نشر، قم، چاپ: 1، 1380 ه.ش.
    * ربانى، محمد حسن، سبک‌شناسی دانش رجال الحديث، 1جلد، مركز فقهى ائمه اطهار (عليهم السلام) ، قم،  1385 ش.  
    *ربانی، محمد حسن، سبک‌شناسی دانش رجال الحديث، 1جلد، مركز فقهی ائمه اطهار (عليهم السلام) ، قم،  1385 ش.
    * جستجویی در ترجمه حسن بن محبوب فصلنامه علوم حدیث> شماره 6، محمد زارعی کریانی
    *جستجویی در ترجمه حسن بن محبوب فصلنامه علوم حدیث> شماره 6، محمد زارعی کریانی
    * طوسى، محمد بن الحسن، تهذيب الأحكام (تحقيق خرسان) - تهران، چاپ: چهارم، 1407 ق.
    *طوسی، محمد بن الحسن، تهذيب الأحكام (تحقيق خرسان) - تهران، چاپ: چهارم، 1407 ق.
    * مجلسى، محمد باقر بن محمد تقى، بحار الأنوار (ط - بيروت) - بيروت، چاپ: دوم، 1403 ق.
    *مجلسی، محمد باقر بن محمد تقی، بحار الأنوار (ط - بيروت) - بيروت، چاپ: دوم، 1403 ق.
    * قمى، عباس، سفينة البحار - قم، چاپ: اول، 1414 ق.
    *قمی، عباس، سفينة البحار - قم، چاپ: اول، 1414 ق.
     
    {{پایان}}
     


    {{علمای اسلام}}
    {{اصحاب اجماع}}
    [[رده:عالمان]]
    [[رده:عالمان]]
    [[رده:عالمان شیعه]]
    [[رده:عالمان شیعه]]
    [[رده:اصحاب اجماع]]
    [[رده:اصحاب اجماع]]

    نسخهٔ کنونی تا ‏۳ مارس ۲۰۲۴، ساعت ۱۴:۴۵

    حسن بن محبوب
    نامحسن بن محبوب
    نام کاملابوعلى حسن بن محبوب بن وهب بجلى معروف به سرّاد و یا زرّاد
    تاریخ تولد149 ق، ۱۴۵ ش‌، ۷۶۶ م
    محل تولدکوفه
    هم عصر امامامام رضا(علیه‌السلام)، امام جواد(علیه‌السلام) و امام هادی(علیه‌السلام)
    اساتید
    • ابان بن تغلب
    • ابان بن عثمان
    • ابن ابى عمیر
    • احمد بن ابى نصر بزنظى
    • اسحاق بن حریز
    • اسحاق بن عمار
    • اسحاق بن غالب
    • ثابت بن دینار (ابوحمزه ثمالى)
    • جمیل بن درّاج
    • جمیل بن صالح
    • حارث بن نعمان
    • حدید بن حکیم
    • حدید مدائنى
    • حماد بن عیسى
    • حماد بن زیاد
    • حماد بن عثمان
    • زید شحّام
    • سدیر صیرفى
    • صفوان جمّال
    • عبداللّه بن ابى یعفور
    • عبداللّه بن بکیر
    • عبداللّه بن غالب
    • عبداللّه بن مسکان
    • علاء بن رزین
    • على بن ابى حمزة
    • على بن رئاب قمى
    • مؤمن الطاق
    • محمد بن سنان
    • معاویة بن عمار
    • مفضّل بن صالح
    • مقاتل بن سلیمان
    • هشام بن سالم
    • یونس بن عمار.
    شاگردان
    • ابراهیم بن هاشم قمى
    • ابراهیم بن حسن
    • ابراهیم بن سلیمان
    • احمد بن محمد
    • احمد بن حسین
    • حسین بن سعید اهوازى
    • احمد بن ابی‌عبدالله برقى
    • فضل بن شادان
    • احمد بن محمد بن عیسى اشعرى
    • حضرت عبدالعظیم حسنى
    • حسن بن محمد ابزارى
    • حسن بن حسین لؤلؤى
    • سهل بن زیاد
    • عبداللّه بن صلت
    • عبداللّه بن مغیرة
    • على بن فضّال
    • محمد بن على بن محبوب
    • یونس بن عبدالرحمن.

    حسن بن محبوب بن وهب بجلیّ از بزرگان رجال شیعه و محدّثان نامی و فقهای امامی کوفه و از مشایخ عظیم‌الشأن و جلیل‌القدر است که کلیه دانشمندان رجال به وثاقت او شهادت داده‌اند. وی معاصر امام رضا (علیه‌السلام)، امام جواد (علیه‌السلام) و مدت کمی از امامت امام هادی (علیه‌السلام) بوده و از اصحاب اجماع شمرده می‌شود.

    زندگی‌نامه

    حسن بن محبوب بجلی، مکنّی به ابوعلی و معروف به سرّاد و یا زرّاد (زره‌ساز) است. نژاد حسن بن محبوب، از مردم سند پاکستان بوده و در شمار موالیان اعراب است، جد اعلای وی، وهب، از برده‌های صحابی مشهور جریر بن عبداللّه بجلی (51 ق) بوده است. تولدش بنابر یک قول سال 149هجری و بنابر قول دیگر در سال 129 هجری بوده که در قول دوم نقل‌های ایشان منطقی‌تر و بدون حذف می‌شوند. وهب در خدمت جریر بن عبداللّه به حضور امیرالمؤمنین علی (علیه‌السلام) رسیده و از حضرت تقاضا کرده که مرا از مولایم، جریر، خریداری بفرمایید، تا پیوسته و هماره در خدمت و همراه شما باشم. امیرالمؤمنین، خریدار غلام شد و مولای وی که با حضرت یکدل و یک‌رنگ نبود، در پاسخ آن سرور گفت: این برده آزاد است. من او را از قید بردگی آزاد کرده‌ام. چون نتوانست حرفِ خود را پس بگیرد، آزادی غلام قطعی شد و وی به امیرالمؤمنین پیوست، ولی ولاء عتق، یعنی وابستگی قانونی او به جریر بن عبداللّه بجلی، برقرار ماند و نسل وی، به‌عنوان مولای بجلیه و مولای جریر، معروف شدند. حسن بن محبوب از لحاظ ظاهری، گندمگون و تیره رنگ بوده و دو سوی پیشانی وی، مو نداشته، موهای سرش صاف و موهای صورت او، کم پُشت بوده است. از نظر استخوان‌بندی بدن، چهارشانه و از سمت راست، می‌لنگیده است.[۱]

    شغل حسن بن محبوب

    وهب، استاد زره‌بافی بوده و به (سرّاد) و یا (زرّاد) لقب گرفته و این لقب بر تمام نسل وی گفته می‌شده است، ولی در کتب رجالی به اینکه شغل او مانند جدّش وهب سندی زره‌سازی بوده است، اشاره‌ای نشده است. پدرش محبوب شترهایی داشته که آنها را کرایه می‌داده است. از او نقل شده که: زمانی که ساکن مدینه بودم، خدمت امام موسی بن جعفر (علیه‌السلام) رسیدم و از شتران خود با حضرت سخن گفتم. حضرت فرمود: مگر نمی‌دانی شتر سختی‌های فراوان دارد. از آن پس شترانم را کرایه دادم و به همراه غلامانم به کوفه فرستادم[۲]. در مورد شغل خود ابن محبوب مطلبی در کتب رجالی نیامده است. شیخ انصاری در مکاسب محرّمه، هنگام نقل روایتی می‌گوید: «بعضی از گچکاران نقل کرده اند.»[۳] این روایت را فقط ابن محبوب از امام رضا (علیه‌السلام) نقل کرده است[۴].

    فرزندان ابن محبوب

    پسران او محمد و هارون هر دو از اصحاب امام جواد (علیه‌السلام) بوده اند. معجم رجال الحدیث، آیة اللّه خویی، چاپ دوم، نشر مدینة العلم، 1403ه.، ج19، ص227 شیخ طوسی هم، هارون بن حسن بن محبوب و برادر وی، محمد بن حسن بن محبوب را در شمار راویان یاد می‌کند.[۵] هارون از اصحاب امام جواد (علیه‌السلام) و مردی مورد اعتماد و راستگو بوده است که از پدر و سایر راویان، روایت کرده و کتابی به نام «النوادر» داشته است. فرزند دیگر او، محمد نام دارد که شیخ طوسی وی را از اصحاب امام جواد (علیه‌السلام) و در زمره راویان به حساب آورده است[۶]. این می‌رساند که خاندان ابن محبوب، همگان، به راه پدر می‌رفته‌اند و از میراث امامت پاس می‌داشته‌اند.

    ابن محبوب و واقفیه

    گفته شده که ابن محبوب اگر چه در بطن آشوب کورِ واقفیه قرار داشت اما در آن غرق نشد. حق را شناخت و به آن تمسک جست. در این باره روایاتی را در ردّ واقفیه و گمراهی آنان برای دیگران نقل کرده است[۷] البته از این روایت چنین امری قابل اصطیاد نیست.

    تشویق‌شدن به کتابت حدیث

    رجال معاصر وی، گفته‌اند: … سمعت اصحابنا ان محبوبا اباحسن، کان یعطی الحسن بکل حدیث یکتبه عن علی بن رئاب، درهماً واحدا.[۸]ابن محبوب، برای هر حدیثی که از علی بن رئاب جَرْمی در دفتر خود به ثبت می‌رساند، یک درهم نقره از پدرش دریافت می‌داشت. ابن محبوب، در نوجوانی تحصیل حدیث را آغاز کرده و بیش‌تر، با تشویق پدر در درس استادان دانش حدیث، شرکت می‌جسته است.

    در نگاه رجالیون

    • کشی نام او را در اصحاب امام رضا (علیه‌السلام) و اصحاب اجماع ذکر کرده است.[۹]
    • ابن داود حلی می‌گوید: «فقهاء آنچه را که او روایت کند، صحیح می‌دانند.»[۱۰]
    • شهید ثانی او را در زمره زبده ترین اصحاب امام صادق (علیه‌السلام) برشمرده است[۱۱]
    • علامه حلّی درباره وی، تعبیر «ثقه» و «عین» به کار می‌برد.[۱۲]
    • شیخ طوسی او را مورد اطمینان و از مردم کوفه می‌داند[۱۳]شیخ طوسی، ابن محبوب را در زمره یاران امامان موسی بن جعفر (علیه‌السلام)[۱۴]و علی بن موسی (علیه‌السلام) و[۱۵]ذکر کرده و به توثیق او پرداخته است.

    شیخ طوسی در الفهرست هم ابن محبوب را ثقه و مورد اعتماد دانسته است[۱۶] اما در اختیار معرفه الرجال در مورد وی نقل شده که قال نصر بن الصبّاح: ابن محبوب، لم یکن یروی عن ابن فضال، بل هو اقدم من ابن فضّال واسن. واصحابنا، یتّهمون ابن محبوب فی روایته من ابن ابی حمزه و سمعت اصحابنا ان محبوبا ابا حسن کان یعطی الحسن بکل حدیث یکتبه عن علی بن ریاب درهماً واحدا.)[۱۷] یعنی شماری از ناقدان معاصرش، بر وی خرده می‌گرفتند که چرا تقوای علمی ندارد و اصول فنی را رعایت نمی‌کند و چرا بدون سماع و اجازه و قراءت از نسخه های کهن روایت می‌کند و یادآور نمی‌شود که این رشته احادیث، به گونه (وجاده) به دست آمده است: البته بعدها این مورد اعتماد بودن، شهرت یافت و اکنون کسی در مورد اعتماد بودن وی، تردیدی ندارد. در این باره، از همه بیشتر، ابوجعفر اشعری، رئیس حوزه قم، بر او خرده میگرفته و با آن که سالها به رسم شاگردی از محضر وی بهره برده و روایات فراوانی از وی به دست آورده بوده، در عهد زعامت خود، روایت از کتاب وی را حرام کرده است: قال نصربن الصبّاح: احمد بن محمد بن عیسی لایروی عن ابن محبوب، من اجل ان اصحابنا یتّهمون ابن محبوب فی روایته عن ابی حمزه.[۱۸] این اتهام از آن نظر قوی به نظر می‌رسد که ابن محبوب تفسیر ابوحمزه را روایت می‌کرد، درحالی‌که با توجه به سن و سال وی، امکان نداشت که ابوحمزه ثمالی[۱۹] را ملاقات کرده باشد. ابن محبوب از رجال دیگری هم روایت می‌کرد که از دیدگاه معاصرانش، زمان حیات آنان را درک نکرده بود، از جمله، محمد بن اسحاق بن یسار مدنی (ت:151) صاحب سیره معروف که ابن محبوب، بی‌واسطه از وی روایت کرده است: علی بن ابراهیم، عن ابیه، عن ابن محبوب، عن محمد بن اسحاق المدنی، عن ابی جعفر (علیه‌السلام) کافی)،[۲۰] این اتهام، با توجه به سن و سالی که نوه وی، جعفر بن محمد بن حسن بن محبوب برای جد خود اعلام کرده و ولادت او را در حدود سال 149 هجرت مشخص می‌کند، قاطعیت کامل دارد و درخور دفاع نخواهد بود. البته در همان تاریخ هم، روایت از نسخه‌های معتبر که شواهد علمی بر درستی آنها گواهی دهد و یا براساس وصیت مؤلف به دوستانش تحویل شود، در نظر گروهی حجّت و معتبر بود: لم یکن لاحد من هذه الاصول والمؤلفات، الاّ بالمُناوَله وهو أن یتناول النسخة الاصلیه من مؤلفها فیکتب عنها نسخة صحیحة لنفسه، أو بالسَّماع وهو أن یقرأ صاحب الاصل من نسخته ویکتب الراوی عنه باملائه أو بالتملیک وهو أن یستوهب نسخة الاصل من صاحبها أو یشتریها من وُرّاثه أو یرثها من ابیه أو جدّه أو من صدیقه بالوصایة الشرعیّة أن یُسَجِّلَ علی ظهرنسخته أنها خطُّ فلان. أو منقولة عن خطّ فلان مقروة علی فلان یرویها عن فلان. أو مأخوذة عن فلان بالوصایه أو الوراثة أو الابتیاع، لیکون ثبت ذلک تذکرة لنفسه و وثیقة للآخرین من بعده[۲۱] پس از مدتی که درستی این دیدگاه در روایت از نسخه های معتبر که شواهد علمی بر درستی آنها گواهی دهد و… وجدانی شد و مورد پذیرش قرار گرفت. رئیس حوزه قم هم کم‌کم از سخت‌گیری‌های خود دست برداشت و حتی در عهد امام حسن عسکری (علیه‌السلام) روایت از ضعفا را هم جایز می‌شمرد، با این شرط که ضعف آنان بر همگان روشن و آشکار شده باشد و نتوانند عیب‌پوشی کنند و مردم را بفریبند.[۲۲] در نتیجه، حیثیت ابن محبوب اعاده شد و دیگر کسی بر او نکوهش و جرمی روا نداشت، تا آن جا که ابوجعفر اشعری، تحریم پیشین خود را شکست: (ثم تاب ورجع عن هذا القول) نه‌تنها کتاب‌های ابن محبوب را روایت می‌کرد که به‌تنهایی کتاب نوادر ابوحمزه ثمالی را از طریق همین حسن بن محبوب، روایت می‌کرد: أخبرنا الحسین بن عبیداللّه، قال حدثنا جعفر بن محمد، قال حدثنا ابی، عن سعد، عن احمد و عبداللّه، ابنی محمد بن عیسی، عن الحسن بن محبوب، عن ابی حمزة: به.[۲۳] شیخ طوسی درباره حسن بن محبوب می‌نگارد: الحسن بن محبوب السراد و یقال له الزراد ویکنی أبا علی، مولی بجیله، کوفی ثقة روی عن ابی‌الحسن الرضا، علیه‌السلام، و روی عن ستین رجلاً من اصحاب ابی‌عبدالله، علیه‌السلام، و کان جلیل‌القدر و یعد فی الارکان الاربعة فی عصره وله کتب کثیرة، منها کتاب المشیخة، کتاب الحدود، کتاب الدیات، کتاب الفرائض، کتاب النکاح، کتاب الطلاق، کتاب النوادر نحو الف ورقة وزاد ابن الندیم، کتاب التفسیر، کتاب العتق…)[۲۴] حسن بن محبوب علاوه بر یونس بن عبدالرحمن، احمد بن محمد بن ابی نصر بزنطی و صفوان بن یحیی از ارکان اربعه ایام خویش بود[۲۵] وی مرجع و ملجأ شیعیان به شمار می‌رفت[۲۶].

    ارسال خفی در نقل های حسن بن محبوب

    آیت‌الله بروجردی رحمه‌الله در «رسالة الخمس» روايتی را از «محمّد بن مسلم» نقل می‌‏كند كه درباره خمس معادن تفصيل می‏ دهد، و راوی از «محمّد بن مسلم»، «حسن بن محبوب» است؛ ايشان در توضيح و شناسايی خلل واقع شده در سلسله سند و بيان ارسال خفیّ آن، بنابر آن‏چه آیت‌الله‌العظمی فاضل لنكرانی «دام عزّه» نقل كرده است، فرموده‏‌اند: «صحيح در سند روايت آن است كه راوی از «محمّد بن مسلم» بايد «ابوایوب» باشد نه «حسن بن محبوب»؛ چه آنکه «محمّد بن مسلم» در آن طبقاتی كه ما بيان كرده و ترتيب داده‏‌ايم، از طبقه چهارم است و وفاتش در سال 150 هجری قمری واقع شده است‏[۲۷] ؛ درحالی‏ كه وفات «حسن بن محبوب» در سال 224 هجری قمری واقع شده و او از طبقه ششم می‌‏باشد و آن‌چنان كه مرحوم كشّی نقل می‏ كند، عمر حسن بن محبوب 75 سال بود[۲۸] بنابراين، امكان ندارد كه «حسن بن محبوب» از «محمّد بن مسلم» بدون واسطه روايت كند. ظاهر آن است كه حتما بين «محمّد بن مسلم» و «حسن بن محبوب» واسطه‏‌ای وجود داشته كه همان ابوایوب است و از طبقه پنجم می‏ باشد؛ همان‏گونه كه در نسخه‏های صحيح «وسائل الشيعة» وجود دارد.»[۲۹] توضيح اين نكته لازم است كه گروه تحقيق كتاب «تفصيل الشريعه، كتاب الخمس» در توضيح مطلب بالا می‏ نويسند: آن‏چه آیت‌الله‌العظمی فاضل لنكرانی «دام‌ظله» از استاد بزرگوار خود، آیت‌الله‌العظمی آقای بروجردی رحمه‌الله نقل كرده است، براساس نسخه «وسائل الشيعة» چاپ شده در سال 1324 هجری قمری[۳۰] می‏باشد؛ ولی در «تهذيب الأحكام، جامع أحاديث الشيعة و وسائل الشيعة- چه چاپ اسلاميه و چه چاپ مؤسسه آل البيت- سند روايت بدين‏گونه آمده است: «حسن بن محبوب عن ابوایوب عن محمّد بن مسلم».[۳۱] مثال ديگری كه در آثار آقای بروجردی رحمه‌الله وجود دارد و مبحث فوق را به‌خوبی روشن می‏‌كند، روايتی است كه در باب خمس زمين ذمّی وارد شده و تنها روايتی است كه خمس را در زمينی كه ذمّی آن را از مسلمان می‏ خرد، اثبات می‏ نمايد؛ آن بزرگوار فرموده است: «و كيف كان، فالأصل في هذا الحكم ما رواه الشيخ بإسناده، عن سعد بن عبدالله، عن أحمد بن محمّد، عن الحسن بن محبوب، عن أبي أيّوب إبراهيم بن عثمان، عن أبي عبيدة الحذّاء، قال: سمعت أبا جعفر علیه‌السلام يقول: «أيّما ذمّي إشتري من مسلم أرضا فإنّ عليه الخمس»[۳۲] شيخ صدوق رحمه‌الله اين روايت را با اسناد خود از «ابو عبيدة حذّاء» روايت كرده است[۳۳] ؛ مرحوم محقق حلّی نيز آن را به‌صورت مرسل در «المعتبر» آورده و از «حسن بن محبوب» روايت كرده است[۳۴]‏ ؛ شيخ مفيد رحمه‌الله نيز در «المقنعة» آن را با كمی اختلاف به‌صورت مرسل نقل كرده است، منتهی روايات را از حضرت امام صادق (عليه‌السّلام) به اين صورت نقل كرده است: أنّه قال: «الذمّي إذا اشتری من المسلم الأرض فعليه فيها الخمس»[۳۵] آقای بروجردی رحمه‌الله بيان می‏كند: ظاهر آن است كه مرویّ عنه همان ابوجعفر امام باقر علیه‌السلام بوده و نقل روايت از حضرت صادق علیه‌السلام، اشتباه است؛ زيرا، در مقام بحث، فقط يك روايت وجود دارد و نه دو روايت. مرحوم صاحب جواهر در «جواهر الكلام» به صحّت سند روايت حكم كرده است[۳۶]‏؛ همچنین سيّد محمّد موسوی عاملی رحمه‌الله (1009 ه. ق) در «مدارك الأحكام» فرموده است: اين روايت در حدّ اعلای صحّت است[۳۷]؛ البته بايد توجّه داشت كه در ترجمه «احمد بن محمّد بن عيسی» آمده است كه وی از «حسن‏ بن‏ محبوب‏» روايت نقل نمی‌كرد؛ چون، «حسن‏ بن‏ محبوب‏» از «ابی حمزه ثمالی» روايت می‏‌كرده است؛ هرچند بعدها توبه نمود و از «حسن‏ بن‏ محبوب‏» نيز روايت نقل كرد. ظاهراً آن‏چه باعث شده كه «احمد بن عيسی» از «حسن‏ بن‏ محبوب‏» روايتی نقل نكند، اين است كه «حسن‏ بن‏ محبوب‏» رواياتی داشت كه چه‏ بسا بيست روايت آن بدون واسطه از «ابوحمزه ثمالی» بود؛ با اين‏كه وفات «ابوحمزه ثمالی» در سال 150 هجری قمری اتّفاق افتاده است[۳۸] ؛ و «حسن‏ بن‏ محبوب‏» در سال 224 هجری قمری فوت كرده و گفته شده است كه مدّت حيات او 75 سال بوده است[۳۹]. بنابراين، ايّام وفات «ابی حمزه ثمالی» با ايّام ولادت «ابن محبوب» نزديك است؛ پس، چگونه ممكن است كه «حسن‏ بن‏ محبوب‏» از «ابی حمزه ثمالی» بدون واسطه روايت كند؟!. خلاصه آنکه «ابوحمزه ثمالی»، در طبقه چهارم قرار می‏ گيرد؛ و «ابن محبوب» از طبقه ششم آن طبقات است. بنابراين، امكان ندارد كه «ابن محبوب» از «ابوحمزه» بدون واسطه روايت كند؛ و ظاهراً علّت و فلسفه اين‏كه «احمد بن محمّد بن عيسی» روايت از «حسن بن محبوب» را رها كرده، همين جهت است؛ زيرا، مشاهده كرده كه «حسن بن محبوب» از «ابوحمزه ثمالی» بدون واسطه روايت می‏ كند و اين‏گونه نقل روايت امكان ندارد. امّا نكته‌‏ای كه مطلب را مشكل می‏ كند، آن است كه:

    • اگر علّت ترك روايت از«ابوحمزه» اين جهت باشد. نبايد «احمد بن محمّد بن عيسی» از او هيچ روايتی را نقل كند و وجهی برای توبه و رجوع به روايت از او، وجود ندارد.
    • توجيه دیگر اینكه دليل روايت «ابن محبوب» از «ابوحمزه ثمالی» بدون واسطه، آن است كه اين روايت در نزد «محبوب ابی‌الحسن»- پدر حسن بن محبوب- مضبوط و محفوظ از زياده و نقيصه بوده است؛ چرا كه آن روايات را برای «ابوحمزه ثمالی» قرائت كرده، و اجازه نقل آن را از «ابوحمزه ثمالی» برای پسرش كه در سنين خردسالی بود، گرفته است؛ «ابوحمزه» نيز به او اجازه روايت داده، «ابن محبوب» نيز پس از بالغ‌شدن، روايت را بدون واسطه از «ابوحمزه» روايت كرده است؛ چه آن‏كه از ناحيه «ابوحمزه ثمالی» اجازه نقل روايت، بعد از استجازه پدرش صادر شده بود؛ هرچند كه «ابوحمزه ثمالی» تا آن زمان باقی نمانده است.
    • نكته‌‏ای كه اين مسئله را تأييد می‏ كند، شدّت اهتمام «محبوب» بوده است به اين كه فرزندش از متحمّلين حديث باشد؛ همان‏گونه كه از ترجمه «محبوب» بر می‌آيد، و به‌ازای هر حديثی كه «حسن بن محبوب» ياد می‏ گرفت و حفظ می‏ كرد، يك درهم به او می‏ داد[۴۰]

    مصاحبت معصوم

    ابن محبوب از امام رضا (علیه‌السلام) روایت نقل می‌کند و از ارکان اربعه عصر خود بوده است.[۴۱] حضرت رضا (علیه‌السلام) در شأن او فرمود: «اِنَّ اللهَ قَد اَیَّدَکَ بِحِکمَتِهِ، اَنطَقَها عَلی لِسانِکَ، قَد اَحسَنتَ وَ اَصَبتَ، اَصابَ اللهُ بِکَ الرَّشادَ، وَ یَسَّرَکَ لِلخَیرِ وَ وَفَّقَکَ لِطاعَتِهِ: همانا خداوند به حکمت خود تو را تأیید کرد، و زبانت را گویا ساخت، براستی که نیکو عمل کردی و به حقیقت رسیدی، خداوند تو را به رشد و کمال هدایت فرماید، خیر و سعادت را برای تو آسان گرداند، و در راه اطاعت و بندگی توفیق بخشد.»[۴۲]

    مشایخ و راویان

    مشایخ

    ابن محبوب در این نگاشته، تمامی استادان و مشایخ خود را، شاید به ترتیب زمان دیدار، می‌آورد و آنچه از آنان با سماع و اجازه، روایت کرده، در زیر نام هر یک یادآور می‌شود که پس از بررسی همه‌سویه، روشن شده که در بین صد تن از استادان و مشایخ وی، شصت تن از شاگردانِ امام صادق (علیه‌السلام)، بوده‌اند[۴۳]، از جمله:

    • ابان بن تغلب؛
    • ابان بن عثمان؛
    • ابن ابی عمیر؛
    • احمد بن ابی نصر بزنظی؛
    • اسحاق بن حریز؛
    • اسحاق بن عمار؛
    • اسحاق بن غالب،
    • ثابت بن دینار (ابوحمزه ثمالی)؛
    • جمیل بن درّاج؛
    • جمیل بن صالح؛
    • حارث بن نعمان؛
    • حدید بن حکیم؛
    • حدید مدائنی؛
    • حماد بن عیسی؛
    • حماد بن زیاد؛
    • حماد بن عثمان؛
    • زید شحّام؛
    • سدیر صیرفی؛
    • صفوان جمّال؛
    • عبداللّه بن ابی یعفور؛
    • عبداللّه بن بکیر؛
    • عبداللّه بن غالب؛
    • عبداللّه بن مسکان؛
    • علاء بن رزین؛
    • علی بن ابی حمزة؛
    • علی بن رئاب قمی؛
    • مؤمن الطاق؛
    • محمد بن سنان؛
    • معاویة بن عمار؛
    • مفضّل بن صالح؛
    • مقاتل بن سلیمان؛
    • هشام بن سالم؛
    • یونس بن عمار.

    راویان

    روایت‌کنندگان از حسن‏ بن‏ محبوب، بالغ بر یک‌صد نفر هستند؛ بزرگانی چون:

    • ابراهیم بن هاشم قمی؛
    • ابراهیم بن حسن؛
    • ابراهیم بن سلیمان؛
    • احمد بن محمد؛
    • احمد بن حسین؛
    • حسین بن سعید اهوازی؛
    • احمد بن ابی‌عبدالله برقی؛
    • فضل بن شادان؛
    • احمد بن محمد بن عیسی اشعری؛
    • حضرت عبدالعظیم حسنی؛
    • حسن بن محمد ابزاری؛
    • حسن بن حسین لؤلؤی؛
    • سهل بن زیاد؛
    • عبداللّه بن صلت؛
    • عبداللّه بن مغیرة؛
    • علی بن فضّال؛
    • محمد بن علی بن محبوب؛
    • یونس بن عبدالرحمن.

    روایات و آثار

    روایات

    ابن محبوب روایتگری است در تمامی ابواب فقه، پدرش ابن محبوب چون در تربیت فرزند خود اهتمام داشت، وی را با پاداش مالی به کتابت احادیث از ثقه بزرگوار، علی بن رئاب کوفی تشویق می‌کرد[۴۴] لذا آثار روایات منقول از ایشان بسیار است و کتب بسیاری هم دارد. نام شریف حسن‏ بن‏ محبوب، بیش از 3068 بار در اسناد روایات وارد شده است[۴۵]. سه روایت به طور شفاهی از حضور امام (علیه‌السلام) و پنج روایت دیگر را به وسیله نامه از محضر امام (علیه‌السلام) اخذ کرده است از روایات حضوری او دو روایت از امام رضا (علیه‌السلام) و یک روایت از امام جواد (علیه‌السلام) است. روایات مکاتبه ای را نیز از محضر امام رضا (علیه‌السلام) اخذ کرده است.

    آثار

    این راوی جلیل‌القدر، آثار فراوانی هم داشته است، از جمله کتاب‌های وی عبارت‌اند از:

    • المشیخة که مهم‌تر از همه است، این کتاب ابتدا به ترتیب نام رجال، توسط ابوجعفر اودی احمد بن حسین بن عبدالملک، (از شاگردان ابن محبوب) فصل‌بندی شد رجال النجاشی، ص80، ش193. که کار مراجعه را برای محدّثان و محقّقان، آسان‌تر می‌کرد و الگوی کتب بعدی رجال گردید. در مرحله بعد به گونه ترتیب موضوعات در کتاب‌های فقهی توسط ابو سلیمان داوود بن کوره قمی ترتیب‌بندی شد[۴۶]،
    • الفرائض؛
    • الحدود؛
    • الدیات؛
    • النکاح؛
    • الطلاق؛
    • النوادر (حدود هزار ورق)؛
    • التفسیر؛
    • العتق .[۴۷]
    • المزاح این را ابن ندیم به آنها اضافه کرده است[۴۸].
    • معرفة رواة الاخبار که یکی از كتب رجالی مهم قرن سوم است[۴۹] ولی در فهرست شيخ طوسی فقط از مشيخه يادشده و از اين كتاب ذكری نرفته است و اين غير از كتاب ديگر اوست در مشيخه كه ابوجعفر اودی آن را به ترتيب نام رجال فصل‏بندی كرده است[۵۰]

    ‏ ابن محبوب راوی اصلی اصل ابراهیم بن مهزم الأسدي الكوفي (ابن أبي بردة) که معاصر امام صادق و امام كاظم (علیهماالسلام) بوده است[۵۱].[۵۲]

    درگذشت

    ابن محبوب در سن هفتاد و پنج‌سالگی در 224ق، رحلت کرد[۵۳].

    پانویس

    1. ↑ اختیار معرفة الرجال، المعروف برجال الکشى)، شیخ طوسى/584، شماره 1094، دانشگاه مشهد.
    2. ↑ بحارالانوار، ج64، ص135.
    3. ↑ المکاسب المحرمة، شیخ انصاری، چاپ دوم، تبریز، 1375ه.، ص14.
    4. ↑ کافی، کلینی، بیروت، دارالاضواء، 1405ه.، ج3، ص33.
    5. ↑ (رجال)، شیخ طوسى 408/، اصحاب امام جواد (علیه‌السلام)، چاپ نجف.
    6. ↑ رجال الطوسى، ص379، ش5618 و5620
    7. ↑ بحارالانوار، ج49، ص15.
    8. ↑ اختیار معرفة الرجال)585/، شماره 1095.
    9. ↑ اختیار معرفة الرجال (رجال الکشی)، تحقیق: حسن مصطفوی، چاپ دانشگاه مشهد، ص556.
    10. ↑ رجال ابن داود، دانشگاه تهران، 1342ش، ص115.
    11. ↑ اصحاب الاجماع وثلاثون من فطاحل العلماء، ابراهیم مشکینی، چاپ اول، موسسه امام حسین، 1413ه.، ص36
    12. ↑ خلاصة الأقوال، ص97،ش222
    13. ↑ رجال الطوسی، ص347.
    14. ↑ رجال الطوسى، ص334، ش4978.
    15. ↑ رجال الطوسى، ص354، ش5251.
    16. ↑ فهرست،46.
    17. ↑ اختیار معرفة الرجال)585/، شماره 1095
    18. ↑ همان مدرک512/، شماره 989.
    19. ↑ (ت:150)
    20. ↑ ثقة الاسلام کلینى، ج95/8، دارالتعارف، بیروت.
    21. ↑ معرفة الحدیث)28/، 29.
    22. ↑ اختیار معرفة الرجال)512/، شماره 989.
    23. ↑ رجال النجاشى)، ج291/1، شماره 296.
    24. ↑ الفهرست، شیخ طوسى46/، شماره 151، چاپ نجف.
    25. ↑ مجمع الرجال، علامه قهپایی، اصفهان، نشر مصحح، 1384ه، ص145.
    26. ↑ راویان امام رضا (علیه‌السلام) در مسندالرضا (علیه‌السلام)، ص123.
    27. ↑ شيخ طوسى، رجال شيخ، ص 294، شماره 4393.
    28. ↑ اختيار معرفة الرجال، المعروف برجال الكشّى، ص 584، شماره 1094.
    29. ↑ فاضل لنكرانى، محمّد، تفصيل الشريعه فى شرح تحرير الوسيلة، كتاب الخمس، رسالة فى الخمس ( تقريرات بحث السيّد البروجردى)، ص 355.
    30. ↑ - ج 2، ص 60-
    31. ↑ همان، پاورقى شماره 4.
    32. ↑ طوسى، محمّد بن الحسن، تهذيب الأحكام، ج 4، ص 139، حديث 393.
    33. ↑ صدوق، محمّد بن على، من لا يحضره الفقيه، ج 2، ص 22، حديث 81.‏
    34. ↑ حلّى، جعفر بن الحسن، المعتبر، ج 2، ص 624.
    35. ↑ مفيد، محمّد بن النعمان، المقنعة، ص 283.
    36. ↑ نجفى، محمدحسن، جواهر الكلام، ج 16، ص 65.
    37. ↑ موسوى عاملى، سيّد محمّد، مدارك الأحكام، ج 5، ص 386.
    38. ↑ طوسى، محمّد بن الحسن، رجال طوسى، ص 110، شماره 1083 و ص 174، شماره 2047.‏
    39. ↑ كشى، محمّد بن عمر، إختيار معرفة الرجال، ص 584، شماره 1094.
    40. ↑ سبک‌شناسی دانش رجال الحديث ؛ صص324تا 327.
    41. ↑ الفهرست، ص96، ش162
    42. ↑ سفينة البحار ؛ ج‏2 ؛ ص227؛ بحار الأنوار (ط - بيروت) ؛ ج‏85 ؛ ص311؛ تهذيب الأحكام (تحقيق خرسان) ؛ المشيخة ؛ ص53.
    43. ↑ الفهرست، ص96، ش162
    44. ↑ بنگرید به: قاموس الرجال، ج3، ص227؛ أعیان الشیعة، ج5، ص233؛ رجال الطوسى، ص372؛ بهجة الآمال، ج3، ص181ـ193.
    45. ↑ أحسن التراجم، ج1، ص159.
    46. ↑ نک: رجال النجاشى، ص80.
    47. ↑ الفهرست، شیخ طوسى، ص96 و 97 .
    48. ↑ ر.ک الفهرست، ابن ندیم، چاپ مهر، ج1، ص276؛ الأعلام، زرکلى، ج2، ص212.
    49. ↑ معالم العلماء. تأليف محمد بن على بن شهرآشوب ( متوفی به سال 588) چاپ عباس اقبال ص 28.
    50. ↑ چهارکتاب اصلى علم رجال؛ ص9.
    51. ↑ رجال النجاشي، ج 1، ص 108؛ الفهرست، ص 18؛ معالم العلماء، ص 3؛ أعيان الشيعة ج 2، ص 231؛ الذريعة، ج 2، ص 137؛ قاموس الرجال، ج 1، ص 314) ميراث حديث شيعه ؛ ج‏11 ؛ ص23.
    52. ↑ براى آگاهى بیشتر از تفصیل حالات ایشان، رجوع شود به: اتقان المقال، ص45؛ أحسن التراجم، ج1، ص159؛ الأعلام، ج2، ص212؛ أعیان الشیعة، ج5، ص233؛ بهجة الآمال، ج3، ص188؛ تأسیس الشیعة، ص301؛ التحریرالطاووسى، ص74؛ تنقیح المقال، ج1، ص304؛ تهذیب المقال، ج2، ص330؛ جامع الرواة، ج1، ص221ـ224؛ جامع المقال، ص61؛ الذریعة، ج24، ص327و ج21، ص69 و ج4، ص276؛ رجال البرقى، ص48؛ رجال الکشى، ص556، ش1050؛ ریحانة الأدب،ج3، ص10؛ الفهرست، ابن ندیم، ص255؛ الکنى والألقاب، ج2، ص281؛ لغتنامه دهخدا، ص579(ماده حسن)؛ مجمع الرجال، ج2، ص143ـ146؛ معجم رجال الحدیث،ج5، ص89، 105و 106و ج23، ص18ـ30؛ معالم العلماء، ص33؛ معجم المؤلفین، ج3، ص273؛ منتهى المقال، ص102؛ منهج المقال، ص106؛ نقد الرجال، ص97؛ هدایة المحدّثین،ص4؛ هدیة الأحباب، ص148؛ هدیة العارفین، ج1، ص266؛ الوجیزة، ص31
    53. ↑ اختیار معرفة الرجال، المعروف برجال الکشى)، شیخ طوسى/584، شماره 1094، دانشگاه مشهد.

    منابع

    • علامه حلی، حسن بن يوسف، رجال العلامة الحلي، 1جلد، الشريف الرضي - ايران - قم، چاپ: 2، 1402 ه.ق.
    • كشی، محمد بن عمر، اختيار معرفة الرجال، 2جلد، موسسة آل البيت (علیه‌السلام) لإحياء التراث - ايران - قم، چاپ: 1، 1404 ه.ق.
    • نجاشی، احمد بن علی، رجال النجاشي، 1جلد، جماعة المدرسين في الحوزة العلمية، مؤسسة النشر الإسلامي، قم، 1365ش.
    • طوسی، محمد بن حسن، رجال الطوسي(جامعه مدرسين)، 1جلد، جماعة المدرسين في الحوزة العلمية بقم، مؤسسة النشر الإسلامي، قم، چاپ: 3، 1373 ه.ش.
    • طوسی، محمد بن حسن، فهرست كتب الشيعة و أصولهم و أسماء المصنفين و أصحاب الأصول، 1جلد، مكتبة المحقق الطباطبائي - ايران - قم، چاپ: 1، 1420 ه.ق.
    • علامه حلی، حسن بن يوسف، ترتيب خلاصة الأقوال في معرفة الرجال، 1جلد، آستان قدس رضوی، بنياد پژوهشهای اسلامی، مشهد مقدس، چاپ: 1، 1381 ه.ش.
    • استرآبادی، محمد بن علی، منهج المقال في تحقيق أحوال الرجال، 7جلد، موسسة آل البيت (عليهم السلام) لإحياء التراث،قم، چاپ: 1، 1422 ه.ق.
    • قهپايی، عنايةالله، مجمع الرجال، 7جلد، اسماعيليان - ايران - قم، چاپ: 2، 1364 ه.ش.
    • ابن ندیم، محمد بن اسحاق، الفهرست، محمدرضا تجدد، تهران، انتشارات امیرکبیر، ۱۳۶۶ش.
    • حلی (علامه)، حسن بن یوسف، خلاصه الاقوال فی معرفه الرجال، نشرالفقاهه، ۱۴۱۷ق.
    • خویی، ابوالقاسم، معجم رجال الحدیث، قم، مرکز نشر الثقافة الاسلامیة فی العالم، ۱۳۷۲ش.
    • حسن‌زاده آملی، حسن، اضبط المقال فی ضبط اسماء الرجال، پدیدآوران محمودی، محمدکاظم ، مکتب الإعلام الإسلامی، مرکز النشر قم ، 1376.
    • امین، سید محسن، أعيان الشيعة (53 جلدی) مکان نشر بیروت - لبنان.
    • شبستری، عبدالحسین، أحسن التراجم لأصحاب الإمام موسی الکاظم (علیه‌السلام) المؤتمر العالمی للإمام الرضا (علیه‌السلام) ، مشهد،1369 .
    • ابان بن عثمان احمر، المبعث و المغازی و الوفاه و السقیفه و الرده، گردآورنده: رسول جعفریان، دفتر تبلیغات اسلامی، قم، 1375.
    • زرکلی، خیرالدین، الأعلام، قاموس تراجم لأشهر الرجال و النساء من العرب و المستعربین و المستشرقین، دار العلم للملايين، بیروت ، 1989 م.
    • شيخ صدوق ابن بابویه، ابوجعفر، محمد بن علی، أمالی شیخ صدوق، کمره‎‌ای، محمدباقر (مترجم)، کتابچی، تهران،1376 ش.
    • ‏ عتکی بزاز، احمد بن عمرو، البحر الزخار (مسند البزار)، دار الکتب العلمية مکتبة العلوم و الحکم، مدينه و لبنان1430ق
    • مازندرانی حائری، محمد بن اسماعیل، منتهی المقال في أحوال الرجال مؤسسة آل‌ البيت عليهم‌السلام لاحياء التراث، قم ،1416 ق
    • ‏ صدر، سید حسن تأسيس الشيعة لعلوم الإسلام، اعلمی، 1375 ش.
    • مرعشی، محمود، التحرير الطاووسي المستخرج من کتاب حل الاشکال للسید احمد بن طاوس الحسینی، ، کشی، محمد بن عمر
    • (ابن‌ طاووس، احمد بن موسی نویسنده) ابن شهید ثانی، حسن بن زین‌الدین (تلخيص) کتابخانه عمومی آیت‌الله‌مرعشی نجفی(ره) قم - ایران1411 ‌‎ق
    • قمی، علی بن ابراهیم تفسير القمي موسوی جزایری، سید طیب، دار الکتاب، قم، 1404 ق.
    • مامقانی، عبدالله، تنقیح المقال فی علم الرجال، تحقیق محی الدین و محمدرضا مامقانی، قم، موسسة آل البیت لإحیاء التراث، ۱۳۸۱ش.
    • علامه حلی، حسن بن یوسف إیضاح الإشتباه (ایضاح الاشتباه فی ضبط تراجم الرجال) حسون، محمد (محقق)،جماعة المدرسين في الحوزة العلمیة بقم، مؤسسة النشر الإسلامی، قم،1411 ق
    • اردبیلی، محمد بن علی، جامع الرواة، منشورات مکتبه آیه الله مرعشی نجفی، قم، ۱۴۰۳ق.
    • طریحی، فخرالدین بن محمدعلی، جامع المقال فیما یتعلق بأحوال الحدیث و الرجال، طریحی، محمدکاظم کتابفروشی جعفری تبريزی (بوذرجمهری)، تهران.
    • ابن ابی‌طی، یحیی بن حمید، الحاوي في رجال الشيعة الإمامية، جعفریان، رسول، 1379 ش.
    • کلباسی، ابوالهدی، سماء المقال في علم الرجال، حسينی قزوينی، محمد، مؤسسة ولي العصر (علیه‌السلام) للدراسات الإسلامية، قم،1419 ق.
    • عباسی زنجانی، موسی الجامع في الرجال، حسینی قزوینی، سید محمد، مؤسسة ولي العصر عليه‌السلام للدراسات الإسلامية قم،1436ق.
    • ابن قولویه قمی ، جعفر بن محمد، كامل الزيارات، انتشارات مؤسسه دارالحجة للثقافة قم،۱۳۷۵ ش
    • ابن داود، رجال ابن داوود، انتشارات حیدریه، نجف، ۱۳۹۲ق
    • شوشتری، محمدتقی، قاموس الرجال، قم، جامعه مدرسین، چاپ دوم، ۱۴۱۰ق.
    • عسقلانی، ابن حجر، لسان‌ المیزان، انتشارات مؤسسة الأعلمي للمطبوعات، لبنان،۱۳۹۰ ق.
    • تجلیل تبریزی ابوطالب معجم الثقات و ترتیب الطبقات انتشارات مؤسسة النشر الاسلامی قم، ایران۱۳۸۲ ش
    • نوری‌همدانی حسین، معجم الرواه الثقات و ترتیب الطبقات فیضیه1391
    • خویی، ابوالقاسم ، معجم رجال الحدیث و تفصیل طبقات الرواة [بی نا] [بی جا] 1413ق
    • طوسی، محمد بن حسن، معراج أهل الکمال إلی معرفة الرجال بحرانی، سلیمان بن عبدالله (نویسنده) رجایی، سید مهدی (محقق) عبدالزهراء العويناتي1412 ق
    • حر عاملی، محمد بن حسن وسائل الشيعة و مستدركها، نوری، حسین بن محمدتقی، مؤسسة النشر الإسلامي قم - 1424 ق
    • مقدس کاظمی، محمدامین بن محمدعلی هداية المحدثين إلی طريقة المحمدين المعروف ب مشتركات الكاظمي مرعشی، محمود، رجایی، سید مهدی (محقق) کتابخانه عمومی آیت‌الله‌مرعشی نجفی(ره) قم ، 1405 ق.
    • قلعجي‏، عبدالمعطي امين ، الضعفاء الكبير، عقیلی، محمد بن عمرو، دار الکتب العلمية، بيروت،1404ق.
    • شیخ بهایی، محمد بن حسین، الوجیزة في علم الدرایة، بصيرتی، قم، 1398 ق.
    • تفرشی، مصطفی بن حسین، نقد الرجال، مؤسسة آل البیت علیهم‌السلام لإحیاء التراث، قم،1377 ش.
    • مازندرانی حائری، محمد بن اسماعیل، منتهی المقال في أحوال الرجال، مؤسسة آل‌ البيت عليهم‌السلام لاحياء التراث، قم،1416 ق.
    • کحاله، عمر رضا، معجم المؤلفين (تراجم مصنفي الكتب العربية)، دار إحياء التراث العربي، بیروت،1376 ق
    • ابن شهرآشوب، محمد بن علی معالم العلماء في فهرست كتب الشيعة و أسماء المصنفين منهم قديماً و حديثاً (تتمة كتاب الفهرست للشيخ أبي‌جعفر الطوسي ) المطبعة الحيدرية نجف اشرف 1380
    • شیخ بهایی، محمد بن حسین مشرق الشمسین و إكسير السعادتین خواجویی، اسماعیل بن محمدحسین (معلق) رجایی، سید مهدی (محقق)،آستانة الرضوية المقدسة، مجمع البحوث الإسلامية، مشهد ،1429 ق.
    • جاپلقی بروجردی، علی‌اصغر بن محمد شفیع طرائف المقال في معرفة طبقات الرجال زير نظرمرعشی، محمود.
    • مکتبة آیت‌الله المرعشي النجفي(ره)، قم ، 1410 ق.
    • اصحاب اجماع، ناصر باقری بیدهندی، علوم حدیث 1376 شماره 6.
    • نرم‌افزار جهاز راویان، مؤسسة ولي العصر عليه‌السلام للدراسات الإسلامية قم،https://hoveyat.valiasr-aj.com/
    • حسن بن محبوب کوفی، محمدباقر بهبودی،فقه 1376 شماره 11 و 12.
    • خامنه‏‌ای، علی، رهبر جمهوری اسلامی ايران، چهار كتاب اصلی علم رجال،دفتر نشر فرهنگ اسلامی، تهران، چاپ: 3، 1377 ه.ش.
    • مهريزی، مهدی، ميراث حديث شيعه، 21جلد، موسسه علمی فرهنگی دار الحديث، سازمان چاپ و نشر، قم، چاپ: 1، 1380 ه.ش.
    • ربانی، محمد حسن، سبک‌شناسی دانش رجال الحديث، 1جلد، مركز فقهی ائمه اطهار (عليهم السلام) ، قم، 1385 ش.
    • جستجویی در ترجمه حسن بن محبوب فصلنامه علوم حدیث> شماره 6، محمد زارعی کریانی
    • طوسی، محمد بن الحسن، تهذيب الأحكام (تحقيق خرسان) - تهران، چاپ: چهارم، 1407 ق.
    • مجلسی، محمد باقر بن محمد تقی، بحار الأنوار (ط - بيروت) - بيروت، چاپ: دوم، 1403 ق.
    • قمی، عباس، سفينة البحار - قم، چاپ: اول، 1414 ق.
    برگرفته از «https://fa.wikivahdat.com/w/index.php?title=حسن_بن_محبوب&oldid=197733»