فضالة بن ایوب: تفاوت میان نسخه‌ها
بدون خلاصۀ ویرایش |
بدون خلاصۀ ویرایش |
||
| (۸ نسخهٔ میانی ویرایش شده توسط ۳ کاربر نشان داده نشد) | |||
| خط ۸: | خط ۸: | ||
| محل تولد = کوفه | | محل تولد = کوفه | ||
| تاریخ درگذشت = 203 ق | | تاریخ درگذشت = 203 ق | ||
| هم عصر امام = | | هم عصر امام = امام کاظم (علیه‌السلام) |امام رضا(علیه‌السلام) | ||
| اساتید = {{فهرست جعبه افقی |ابان بن عثمان|ابن ابي عمير|ابن محبوب|ابن مسكان|احمد بن سليمان|اسماعيل بن ابي زياد|جميل بن دراج|الحسين بن ابي العلاء|الحسين بن عثمان|حماد بن عثمان|حماد بن عيسي|رفاعة بن موسي|زراره|سدير الصيرفي|السكوني| | | اساتید = {{فهرست جعبه افقی |ابان بن عثمان|ابن ابي عمير|ابن محبوب|ابن مسكان|احمد بن سليمان|اسماعيل بن ابي زياد|جميل بن دراج|الحسين بن ابي العلاء|الحسين بن عثمان|حماد بن عثمان|حماد بن عيسي|رفاعة بن موسي|زراره|سدير الصيرفي|السكوني| | ||
صفوان| | صفوان|عبدالله بن ابي يعفور|عبدالله بن بكير|عبدالله بن سنان|العلاء بن رزين|علي بن ابي حمزة|عمر بن ابان|معاوية بن عمار|موسي بن بكر| | ||
}} | }} | ||
| شاگردان = {{فهرست جعبه افقی |صفوان بن یحیی|محمّد بن عیسی |محمّد بن خالد برقی|احمد بن محمّد بن خالد برقی| حسن بن سعید اهوازی|علی بن اسماعیل میثمی|محمّد بن ابی عمیر|ابان بن عثمان الاحمر| حماد بن عيسي |ابن ابي نجران|ابن ابي يعفور|العباس بن معروف|علي بن فضال|علي بن مهزيار| | | شاگردان = {{فهرست جعبه افقی |صفوان بن یحیی|محمّد بن عیسی |محمّد بن خالد برقی|احمد بن محمّد بن خالد برقی| حسن بن سعید اهوازی|علی بن اسماعیل میثمی|محمّد بن ابی عمیر|ابان بن عثمان الاحمر| حماد بن عيسي |ابن ابي نجران|ابن ابي يعفور|العباس بن معروف|علي بن فضال|علي بن مهزيار| | ||
}} | }} | ||
| آثار = | | آثار = |کتاب الصلوة|النوادر | ||
}} | }} | ||
'''فضالة بن ایّوب | '''فضالة بن ایّوب ازدی اهوازی''' از بزرگان رجال شیعه و محدّثان نامی و معاصر امام کاظم (علیه‌السلام) و امام رضا (علیه‌السلام) بوده و از اصحاب اجماع شمرده می‌شود. | ||
== زندگی‌نامه == | == زندگی‌نامه == | ||
فضالة بن ایّوب | فضالة بن ایّوب ازدی اهوازی از بزرگان اهل حدیث و ثقات آنهاست. صداقت، امانت و پاکی طینت او را دانشمندان علم رجال ستوده و به مرویاتش اعتماد کرده‌اند. گروهی وی را از «[[اصحاب اجماع]]» می‌دانند و به فقاهت او نیز اعتماد دارند. | ||
فضالة بن ایّوب چون خاستگاهش از قبیله ازد است، به «ازدی» و چون زادگاهش شهر کوفه بود، به «کوفی» و به سبب آنکه در آخر عمر اهواز را برای زندگی برگزید، به «اهوازی» اشتهار دارد | فضالة بن ایّوب چون خاستگاهش از قبیله ازد است، به «ازدی» و چون زادگاهش شهر کوفه بود، به «کوفی» و به سبب آنکه در آخر عمر اهواز را برای زندگی برگزید، به «اهوازی» اشتهار دارد<ref>رجال نجاشی، ص220، چاپ داوری قم، فهرست طوسی، ص136؛ رجال علامه حلی، ص132.</ref> | ||
از تاریخ قطعی و دقیق تولّدش آگاهی نداریم، اما به قرائنی می‌توان اظهار نمود که «فضالة بن ایّوب» در اواسط سده دوم پا به عرصه گیتی نهاد. رشد جسمی و فکری وی در کوفه بود و بعد از چند سال برای افزایش دانش و کسب کمال و دستیابی به سرچشمه‌های موّاج علوم اهل بیت به مدینه هجرت کرد تا از محضر حضرت کاظم( | از تاریخ قطعی و دقیق تولّدش آگاهی نداریم، اما به قرائنی می‌توان اظهار نمود که «فضالة بن ایّوب» در اواسط سده دوم پا به عرصه گیتی نهاد. رشد جسمی و فکری وی در کوفه بود و بعد از چند سال برای افزایش دانش و کسب کمال و دستیابی به سرچشمه‌های موّاج علوم اهل بیت به مدینه هجرت کرد تا از محضر [[موسی بن جعفر (کاظم)|حضرت کاظم (علیه‌السلام)]] و حضرت رضا (علیه‌السلام) بهره برد. این محدّث گران‌قدر چندان در مدینه ماند که از اصحاب آن دو بزرگوار به‌شمار رفت<ref>رجال شیخ طوسی، ص357.</ref>. | ||
ابوالعبّاس نجاشی می‌گوید: | ابوالعبّاس [[نجاشی]] می‌گوید: | ||
فضالة بن ایّوب ازدی از نژاد اصیل عرب‌های کوفه بود که مدّت‌ها در شهر اهواز سکونت داشت. او صاحب دو ویژگی و صفت ممتاز و برجسته بود: نخست اینکه در حوزه نشر و فراگیری اخبار امامان معصوم: بسیار پر تلاش و از چهره‌های موفّق و موجّه محدّثان شیعی به‌شمار می‌رود و دوم اینکه همواره در مسیری مستقیم حرکت می‌کرد و علاقه و پیوند خویش را با اهل بیت | فضالة بن ایّوب ازدی از نژاد اصیل عرب‌های کوفه بود که مدّت‌ها در شهر اهواز سکونت داشت. او صاحب دو ویژگی و صفت ممتاز و برجسته بود: نخست اینکه در حوزه نشر و فراگیری اخبار امامان معصوم: بسیار پر تلاش و از چهره‌های موفّق و موجّه محدّثان شیعی به‌شمار می‌رود و دوم اینکه همواره در مسیری مستقیم حرکت می‌کرد و علاقه و پیوند خویش را با اهل بیت تا آخرین لحظه عمر خود حفظ کرد<ref>رجال نجاشی، ص220.</ref>. | ||
علامه | [[محمد بن عمر کشی|علامه کشّی]] پس از نقل اجماع اصحاب بر تصحیح روایات اصحاب اجماع، می‌گوید: بعضی به جای حسن بن محبوب، حسن بن علی بن فضال و فضالة بن ایّوب را گفته‌اند. و قال بعضهم: مکان الحسن بن محبوب: الحسن بن علی بن فضال و فضالة بن أیوب، و قال بعضهم: مکان فضالة، عثمان بن عیسی، و أفقه هؤلاء یونس بن عبد الرحمن و صفوان بن یحیی <ref>إختيار معرفة الرجال المعروف بـ رجال الكشي، الشيخ الطوسي، ج1، ص556. ش1050.</ref> | ||
مجلسی اول عبارت کشی را | مجلسی اول عبارت کشی را اینگونه خوانده و معنایی از آن ارائه کرده است: و قال بعضهم: مکان الحسن بن محبوب: الحسن بن علی بن فضال، و فضالة بن أیوب و قال بعضهم: مکان فضالة عثمان بن عیسی. | ||
ولی همان گونه که حاجی نوری می‌گوید و حق هم با ایشان است عبارت فوق صحیح نیست بلکه صحیح چنین است: و قال بعضهم: | ولی همان گونه که حاجی نوری می‌گوید و حق هم با ایشان است عبارت فوق صحیح نیست بلکه صحیح چنین است: و قال بعضهم: مکان الحسن بن محبوب: الحسن بن علی بن فضال و فضالة بن أیوب، (یعنی به جای حسن بن محبوب دو نفر دیگر ذکر شده است.) و قال بعضهم: مکان فضالة، عثمان بن عیسی) | ||
خلاصه اینکه دو دسته به جای حسن بن محبوب دو نفر دیگر را معرفی کرده‌اند: یک دسته به جای او حسن بن علی بن فضال و فضالة بن ایوب با نقل کرده‌اند و دسته‌ای دیگر به جای حسن بن محبوب حسن بن علی بن فضال و عثمان بن عیسی را ذکر کرده‌اند. | خلاصه اینکه دو دسته به جای حسن بن محبوب دو نفر دیگر را معرفی کرده‌اند: یک دسته به جای او حسن بن علی بن فضال و فضالة بن ایوب با نقل کرده‌اند و دسته‌ای دیگر به جای حسن بن محبوب حسن بن علی بن فضال و عثمان بن عیسی را ذکر کرده‌اند. | ||
نه اینکه عده‌ای جای حسن بن محبوب، ابن فضال را ذکر کرده باشند و بعد کشی فضاله را به عنوان اصحاب اجماع بداند و بگوید که عده ای به جای او عثمان بن عیسی را ذکر کرده‌اند (کما اینکه مجلسی اول این تصور را کرده است.) <ref>https://www.eshia.ir/Feqh/Archive/text/shobeiry/rejal/62/011/</ref> | نه اینکه عده‌ای جای حسن بن محبوب، ابن فضال را ذکر کرده باشند و بعد کشی فضاله را به عنوان اصحاب اجماع بداند و بگوید که عده ای به جای او عثمان بن عیسی را ذکر کرده‌اند (کما اینکه مجلسی اول این تصور را کرده است.) <ref>https://www.eshia.ir/Feqh/Archive/text/shobeiry/rejal/62/011/</ref> | ||
== در نگاه رجالیون == | == در نگاه رجالیون == | ||
نجاشی درباره وی می‌نویسد: کان ثقة فی حدیثه، مستقیما فی دینه <ref>رجال النجاشى، ص310، ش850.</ref>. | |||
علاّمه در «خلاصه»، عین همین تعبیر را آورده است <ref>خلاصة الأقوال، ص230، ش774 .</ref> | علاّمه در «خلاصه»، عین همین تعبیر را آورده است <ref>خلاصة الأقوال، ص230، ش774 .</ref> | ||
در «وجیزه»، «البلغة»، «مشترکات | در «وجیزه»، «البلغة»، «مشترکات کاظمی» و منابع دیگر، وثاقت فضاله آمده است. | ||
شیخ طوسی و علّامه حلّی به تکریم مقام والای فضاله پرداخته و از این محدّث به عنوان چهره‌ای ماندگار و موجّه نام برده‌اند<ref>رجال طوسی، ص357؛ تنقیح المقال، ج2، ص6، باب الفاء.</ref>. | شیخ طوسی و علّامه حلّی به تکریم مقام والای فضاله پرداخته و از این محدّث به عنوان چهره‌ای ماندگار و موجّه نام برده‌اند<ref>رجال طوسی، ص357؛ تنقیح المقال، ج2، ص6، باب الفاء.</ref>. | ||
آیت‌الله جعفر سبحانی در معرّفی این محدّث می‌نویسد: او یکی از محدّثان بزرگ و فقیهان صاحب نام تاریخ علم حدیث است؛ به گونه‌ای که در حدود 1307 حدیث از وی به یادگار مانده است<ref>رجال کشی، ج2، ص831، تنقیح المقال، ج2، ص6؛ موسوعة طبقات الفقهاء، ج2، ص446.</ref>. | |||
== در محضر معصوم == | == در محضر معصوم == | ||
فضالة بن ایوب در «رجال | فضالة بن ایوب در «رجال برقی»، از اصحاب امام کاظم (علیه‌السلام) شمرده شده است<ref>رجال البرقى، ص49.</ref>. | ||
شیخ طوسی در کتاب رجالی خود، او را در شمار اصحاب آن دو بزرگوار محسوب کرده و همچنین نجّاشی، علّامه حلّی و دیگران نگاشته‌اند که او از حضرت موسی بن جعفر( | شیخ طوسی در کتاب رجالی خود، او را در شمار اصحاب آن دو بزرگوار محسوب کرده و همچنین نجّاشی، علّامه حلّی و دیگران نگاشته‌اند که او از حضرت موسی بن جعفر(علیه‌السلام) روایت نقل می‌کرده است <ref>رجال طوسی، ص357 و 385؛ رجال نجاشی؛ ص220؛ رجال علّامه حلّی، ص131؛ جامع الرواة، ج2، ص2.</ref> | ||
== مشایخ و راویان == | == مشایخ و راویان == | ||
فضاله علاوه بر این که از محضر دو امام بزرگوار بهره برد، نزد محدّثان و حافظان اخبار اهل بیت علیهم السلام نیز حضور یافت و از فضل و دانش و کمال آنان بهره‌ها جست<ref>جامع الرواة، ج2، ص3؛ تنقیح المقال، ج2، ص6، باب الفاء.</ref> که برخی از آنان عبارت‌اند از: | فضاله علاوه بر این که از محضر دو امام بزرگوار بهره برد، نزد محدّثان و حافظان اخبار اهل بیت علیهم السلام نیز حضور یافت و از فضل و دانش و کمال آنان بهره‌ها جست<ref>جامع الرواة، ج2، ص3؛ تنقیح المقال، ج2، ص6، باب الفاء.</ref> که برخی از آنان عبارت‌اند از: | ||
{{فهرست ستونی|2}} | |||
* ابان بن عثمان؛ | * ابان بن عثمان؛ | ||
* ابن ابي عمير؛ | * ابن ابي عمير؛ | ||
| خط ۶۸: | خط ۷۰: | ||
* شعيب ابو صالح؛ | * شعيب ابو صالح؛ | ||
* صفوان؛ | * صفوان؛ | ||
* عبد الرحمن بن ابي | * عبد الرحمن بن ابي عبدالله؛ | ||
* عبد الرحمن بن ابي نجران؛ | * عبد الرحمن بن ابي نجران؛ | ||
* عبد الرحمن بن سيابة؛ | * عبد الرحمن بن سيابة؛ | ||
* عبد الصمد بن بشير؛ | * عبد الصمد بن بشير؛ | ||
* | * عبدالله بن ابي يعفور؛ | ||
* | * عبدالله بن بكير؛ | ||
* | * عبدالله بن سنان؛ | ||
* العلاء بن رزين؛ | * العلاء بن رزين؛ | ||
* علي بن ابي حمزة؛ | * علي بن ابي حمزة؛ | ||
| خط ۸۸: | خط ۹۰: | ||
* موسي بن بكر؛ | * موسي بن بكر؛ | ||
* نعيم بن الوليد؛ | * نعيم بن الوليد؛ | ||
* يحيي الحلبي.<ref>نرم‌افزار جهاز راویان، مؤسسة ولي العصر | * يحيي الحلبي.<ref>نرم‌افزار جهاز راویان، مؤسسة ولي العصر (علیه‌السلام) للدراسات الإسلامية قم،https://hoveyat.valiasr-aj.com/</ref> | ||
{{پایان}} | |||
=== راویان === | === راویان === | ||
افرادی بسیاری در محضر او حدیث آموخته‌اند و از وی نقل روایت کرده‌اند<ref>جامع الرواة، ج2، ص3؛ تنقیح المقال، ج2، ص6، باب الفاء.</ref>، از جمله: | افرادی بسیاری در محضر او حدیث آموخته‌اند و از وی نقل روایت کرده‌اند<ref>جامع الرواة، ج2، ص3؛ تنقیح المقال، ج2، ص6، باب الفاء.</ref>، از جمله: | ||
* صفوان بن یحیی؛ | * صفوان بن یحیی؛ | ||
| خط ۱۰۲: | خط ۱۰۴: | ||
* محمّد بن ابی عمیر؛ | * محمّد بن ابی عمیر؛ | ||
* ابان بن عثمان الاحمر؛ | * ابان بن عثمان الاحمر؛ | ||
* حماد بن | * حماد بن عیسی؛ | ||
* ابن | * ابن ابی نجران؛ | ||
* ابن | * ابن ابی یعفور؛ | ||
* احمد بن | * احمد بن ابی عبدالله؛ | ||
* العباس بن معروف؛ | * العباس بن معروف؛ | ||
* عبدالله [ ابنه ]؛ | * عبدالله [ ابنه ]؛ | ||
* | * علی بن اسماعیل المیثمی؛ | ||
* | * علی بن فضال؛ | ||
* | * علی بن مهزیار؛ | ||
* محمد بن جمهور؛ | * محمد بن جمهور؛ | ||
* محمد بن | * محمد بن علی بن محبوب؛ | ||
* | * موسی بن بکر.<ref>نرم‌افزار جهاز راویان، مؤسسة ولي العصر (علیه‌السلام) للدراسات الإسلامية قم،https://hoveyat.valiasr-aj.com/ | ||
</ref> | </ref> | ||
== روایات و اثار == | == روایات و اثار == | ||
نام شریفش در 417 مورد از اسناد روایات، وارد شده است<ref>أحسن التراجم، ج2، ص15.</ref> | نام شریفش در 417 مورد از اسناد روایات، وارد شده است<ref>أحسن التراجم، ج2، ص15.</ref> و از تعبیر فضالة بن ایوب در اسناد ۴۱۷ روایت آمده و ۹۰۰ روایت هم از فضالة داریم که مجموعا ۱۳۱۷ روایت می‌شود. | ||
روایات فضاله بیشتر در سه محورِ کلّی است: | روایات فضاله بیشتر در سه محورِ کلّی است: | ||
1. تبیین حقّانیت و اثبات ولایت و امامت امامان معصوم شیعه، و بیان فضیلت‌ها و منقبت‌ها و مقامات بلند آن بزرگواران؛ | * 1. تبیین حقّانیت و اثبات ولایت و امامت امامان معصوم شیعه، و بیان فضیلت‌ها و منقبت‌ها و مقامات بلند آن بزرگواران؛ | ||
2. فضایل و رذایل اخلاقی؛ | * 2. فضایل و رذایل اخلاقی؛ | ||
3. بیان احکام و قانون‌های دینی. | * 3. بیان احکام و قانون‌های دینی. | ||
البته گرایش سوم، پررنگ‌تر از بقیه است<ref>اصول کافی، ج1، ص305 و 188؛ جامع الرواة، ج2، ص3؛ بهجة الآمال، ج6، ص27.</ref>. | البته گرایش سوم، پررنگ‌تر از بقیه است<ref>اصول کافی، ج1، ص305 و 188؛ جامع الرواة، ج2، ص3؛ بهجة الآمال، ج6، ص27.</ref>. | ||
در «فهرست» شیخ | در «فهرست» شیخ طوسی، کتابی برای او ذکر شده است که احمد بن ابی عبداللّه برقی آن را روایت می‌کند <ref>الفهرست، ص200، ش571.</ref> در «رجال نجاشی»، کتاب «الصلاة» را به او نسبت داده اند. <ref>رجال النجاشى، ص311.</ref> برخی از پژوهشگران کتاب الصلوة، و النوادر را از تألیفات او دانسته‌اند<ref>رجال نجاشی، ص220؛ فهرست طوسی، ص136؛ موسوعة طبقات الفقهاء، ج2، ص446؛ معجم الرّجال، ج13، ص271.</ref>. | ||
== درگذشت == | == درگذشت == | ||
این بزرگوار، قبل از سال 203ق، در قید حیات بوده و در اهواز سکونت داشته است. | این بزرگوار، قبل از سال 203ق، در قید حیات بوده و در اهواز سکونت داشته است. | ||
| خط ۱۳۰: | خط ۱۳۴: | ||
== منابع == | == منابع == | ||
{{فهرست ستونی|3}} | |||
* علامه حلى، حسن بن يوسف، رجال العلامة الحلي، 1جلد، الشريف الرضي - ايران - قم، چاپ: 2، 1402 ه.ق. | * علامه حلى، حسن بن يوسف، رجال العلامة الحلي، 1جلد، الشريف الرضي - ايران - قم، چاپ: 2، 1402 ه.ق. | ||
* كشى، محمد بن عمر، اختيار معرفة الرجال، 2جلد، موسسة آل البيت | * كشى، محمد بن عمر، اختيار معرفة الرجال، 2جلد، موسسة آل البيت (علیه‌السلام) لإحياء التراث - ايران - قم، چاپ: 1، 1404 ه.ق. | ||
* نجاشى، احمد بن على، رجال النجاشي، 1جلد، جماعة المدرسين في الحوزة العلمية، مؤسسة النشر الإسلامي، قم، 1365ش. | * نجاشى، احمد بن على، رجال النجاشي، 1جلد، جماعة المدرسين في الحوزة العلمية، مؤسسة النشر الإسلامي، قم، 1365ش. | ||
* طوسى، محمد بن حسن، رجال الطوسي(جامعه مدرسين)، 1جلد، جماعة المدرسين في الحوزة العلمية بقم، مؤسسة النشر الإسلامي، قم، چاپ: 3، 1373 ه.ش. | * طوسى، محمد بن حسن، رجال الطوسي(جامعه مدرسين)، 1جلد، جماعة المدرسين في الحوزة العلمية بقم، مؤسسة النشر الإسلامي، قم، چاپ: 3، 1373 ه.ش. | ||
| خط ۱۵۹: | خط ۱۶۴: | ||
* ابن ابی‌طی، یحیی بن حمید، الحاوي في رجال الشيعة الإمامية، جعفریان، رسول، 1379 ش. | * ابن ابی‌طی، یحیی بن حمید، الحاوي في رجال الشيعة الإمامية، جعفریان، رسول، 1379 ش. | ||
* کلباسی، ابوالهدی، سماء المقال في علم الرجال، حسينی قزوينی، محمد، مؤسسة ولي العصر (علیه‌السلام) للدراسات الإسلامية، قم،1419 ق. | * کلباسی، ابوالهدی، سماء المقال في علم الرجال، حسينی قزوينی، محمد، مؤسسة ولي العصر (علیه‌السلام) للدراسات الإسلامية، قم،1419 ق. | ||
* عباسی زنجانی، موسی الجامع في الرجال، حسینی قزوینی، سید محمد، مؤسسة ولي العصر | * عباسی زنجانی، موسی الجامع في الرجال، حسینی قزوینی، سید محمد، مؤسسة ولي العصر (علیه‌السلام) للدراسات الإسلامية قم،1436ق. | ||
* ابن قولویه قمی ، جعفر بن محمد، كامل الزيارات، انتشارات مؤسسه دارالحجة للثقافة قم،۱۳۷۵ ش | * ابن قولویه قمی ، جعفر بن محمد، كامل الزيارات، انتشارات مؤسسه دارالحجة للثقافة قم،۱۳۷۵ ش | ||
* ابن داود، رجال ابن داوود، انتشارات حیدریه، نجف، ۱۳۹۲ق | * ابن داود، رجال ابن داوود، انتشارات حیدریه، نجف، ۱۳۹۲ق | ||
* شوشتری، محمدتقی، قاموس الرجال، قم، جامعه مدرسین، چاپ دوم، ۱۴۱۰ق. | * شوشتری، محمدتقی، قاموس الرجال، قم، جامعه مدرسین، چاپ دوم، ۱۴۱۰ق. | ||
* عسقلانی، ابن حجر، | * عسقلانی، ابن حجر، لسان المیزان، انتشارات مؤسسة الأعلمي للمطبوعات، لبنان،۱۳۹۰ ق. | ||
* تجلیل تبریزی ابوطالب معجم الثقات و ترتیب الطبقات انتشارات مؤسسة النشر الاسلامی قم، ایران۱۳۸۲ ش | * تجلیل تبریزی ابوطالب معجم الثقات و ترتیب الطبقات انتشارات مؤسسة النشر الاسلامی قم، ایران۱۳۸۲ ش | ||
* نوری‌همدانی حسین، معجم الرواه الثقات و ترتیب الطبقات فیضیه1391 | * نوری‌همدانی حسین، معجم الرواه الثقات و ترتیب الطبقات فیضیه1391 | ||
| خط ۱۷۹: | خط ۱۸۴: | ||
* جاپلقی بروجردی، علی‌اصغر بن محمد شفیع طرائف المقال في معرفة طبقات الرجال زير نظرمرعشی، محمود. | * جاپلقی بروجردی، علی‌اصغر بن محمد شفیع طرائف المقال في معرفة طبقات الرجال زير نظرمرعشی، محمود. | ||
* مکتبة آیت‌الله المرعشي النجفي(ره)، قم ، 1410 ق. | * مکتبة آیت‌الله المرعشي النجفي(ره)، قم ، 1410 ق. | ||
* اصحاب اجماع، ناصر باقری بیدهندی، علوم حدیث 1376 شماره 6. | |||
* نرم‌افزار جهاز راویان، مؤسسة ولي العصر | * نرم‌افزار جهاز راویان، مؤسسة ولي العصر (علیه‌السلام) للدراسات الإسلامية قم،https://hoveyat.valiasr-aj.com/ | ||
* حسن بن محبوب کوفى، | * حسن بن محبوب کوفى، محمدباقر بهبودى،فقه 1376 شماره 11 و 12. | ||
* خامنهاى، على، رهبر جمهورى اسلامى ايران، چهار كتاب اصلى علم رجال،دفتر نشر فرهنگ اسلامى، تهران، چاپ: 3، 1377 ه.ش. | * خامنهاى، على، رهبر جمهورى اسلامى ايران، چهار كتاب اصلى علم رجال،دفتر نشر فرهنگ اسلامى، تهران، چاپ: 3، 1377 ه.ش. | ||
* مهريزى، مهدى، ميراث حديث شيعه، 21جلد، موسسه علمى فرهنگى دار الحديث، سازمان چاپ و نشر، قم، چاپ: 1، 1380 ه.ش. | * مهريزى، مهدى، ميراث حديث شيعه، 21جلد، موسسه علمى فرهنگى دار الحديث، سازمان چاپ و نشر، قم، چاپ: 1، 1380 ه.ش. | ||
* ربانى، محمد حسن، سبک‌شناسی دانش رجال الحديث، 1جلد، مركز فقهى ائمه اطهار (عليهم السلام) ، قم، | * ربانى، محمد حسن، سبک‌شناسی دانش رجال الحديث، 1جلد، مركز فقهى ائمه اطهار (عليهم السلام) ، قم، 1385 ش. | ||
* جستجویی در ترجمه حسن بن محبوب فصلنامه علوم حدیث> شماره 6، محمد زارعی کریانی | * جستجویی در ترجمه حسن بن محبوب فصلنامه علوم حدیث> شماره 6، محمد زارعی کریانی | ||
* طوسى، محمد بن الحسن، تهذيب الأحكام (تحقيق خرسان) - تهران، چاپ: چهارم، 1407 ق. | * طوسى، محمد بن الحسن، تهذيب الأحكام (تحقيق خرسان) - تهران، چاپ: چهارم، 1407 ق. | ||
* مجلسى، محمد باقر بن محمد تقى، بحار الأنوار (ط - بيروت) - بيروت، چاپ: دوم، 1403 ق. | * مجلسى، محمد باقر بن محمد تقى، بحار الأنوار (ط - بيروت) - بيروت، چاپ: دوم، 1403 ق. | ||
* قمى، عباس، سفينة البحار - قم، چاپ: اول، 1414 ق. | * قمى، عباس، سفينة البحار - قم، چاپ: اول، 1414 ق. | ||
{{پایان}} | |||
{{علمای اسلام}} | |||
{{اصحاب اجماع}} | |||
[[رده:عالمان]] | [[رده:عالمان]] | ||
[[رده:عالمان شیعه]] | [[رده:عالمان شیعه]] | ||
[[رده:اصحاب اجماع]] | [[رده:اصحاب اجماع]] | ||
نسخهٔ کنونی تا ۲۴ آوریل ۲۰۲۴، ساعت ۱۲:۰۷
| فضالة بن ایّوب | |
|---|---|
 | |
| نام | فضالة بن ایّوب |
| نام کامل | فضالة بن ایّوب ازدى اهوازى |
| محل تولد | کوفه |
| تاریخ درگذشت | 203 ق، ۱۹۷ ش، ۸۱۹ م |
| هم عصر امام | امام کاظم (علیه‌السلام) |
| اساتید |
|
| شاگردان |
|
فضالة بن ایّوب ازدی اهوازی از بزرگان رجال شیعه و محدّثان نامی و معاصر امام کاظم (علیه‌السلام) و امام رضا (علیه‌السلام) بوده و از اصحاب اجماع شمرده می‌شود.
زندگی‌نامه
فضالة بن ایّوب ازدی اهوازی از بزرگان اهل حدیث و ثقات آنهاست. صداقت، امانت و پاکی طینت او را دانشمندان علم رجال ستوده و به مرویاتش اعتماد کرده‌اند. گروهی وی را از «اصحاب اجماع» می‌دانند و به فقاهت او نیز اعتماد دارند. فضالة بن ایّوب چون خاستگاهش از قبیله ازد است، به «ازدی» و چون زادگاهش شهر کوفه بود، به «کوفی» و به سبب آنکه در آخر عمر اهواز را برای زندگی برگزید، به «اهوازی» اشتهار دارد[۱] از تاریخ قطعی و دقیق تولّدش آگاهی نداریم، اما به قرائنی می‌توان اظهار نمود که «فضالة بن ایّوب» در اواسط سده دوم پا به عرصه گیتی نهاد. رشد جسمی و فکری وی در کوفه بود و بعد از چند سال برای افزایش دانش و کسب کمال و دستیابی به سرچشمه‌های موّاج علوم اهل بیت به مدینه هجرت کرد تا از محضر حضرت کاظم (علیه‌السلام) و حضرت رضا (علیه‌السلام) بهره برد. این محدّث گران‌قدر چندان در مدینه ماند که از اصحاب آن دو بزرگوار به‌شمار رفت[۲]. ابوالعبّاس نجاشی می‌گوید: فضالة بن ایّوب ازدی از نژاد اصیل عرب‌های کوفه بود که مدّت‌ها در شهر اهواز سکونت داشت. او صاحب دو ویژگی و صفت ممتاز و برجسته بود: نخست اینکه در حوزه نشر و فراگیری اخبار امامان معصوم: بسیار پر تلاش و از چهره‌های موفّق و موجّه محدّثان شیعی به‌شمار می‌رود و دوم اینکه همواره در مسیری مستقیم حرکت می‌کرد و علاقه و پیوند خویش را با اهل بیت تا آخرین لحظه عمر خود حفظ کرد[۳]. علامه کشّی پس از نقل اجماع اصحاب بر تصحیح روایات اصحاب اجماع، می‌گوید: بعضی به جای حسن بن محبوب، حسن بن علی بن فضال و فضالة بن ایّوب را گفته‌اند. و قال بعضهم: مکان الحسن بن محبوب: الحسن بن علی بن فضال و فضالة بن أیوب، و قال بعضهم: مکان فضالة، عثمان بن عیسی، و أفقه هؤلاء یونس بن عبد الرحمن و صفوان بن یحیی [۴] مجلسی اول عبارت کشی را اینگونه خوانده و معنایی از آن ارائه کرده است: و قال بعضهم: مکان الحسن بن محبوب: الحسن بن علی بن فضال، و فضالة بن أیوب و قال بعضهم: مکان فضالة عثمان بن عیسی. ولی همان گونه که حاجی نوری می‌گوید و حق هم با ایشان است عبارت فوق صحیح نیست بلکه صحیح چنین است: و قال بعضهم: مکان الحسن بن محبوب: الحسن بن علی بن فضال و فضالة بن أیوب، (یعنی به جای حسن بن محبوب دو نفر دیگر ذکر شده است.) و قال بعضهم: مکان فضالة، عثمان بن عیسی) خلاصه اینکه دو دسته به جای حسن بن محبوب دو نفر دیگر را معرفی کرده‌اند: یک دسته به جای او حسن بن علی بن فضال و فضالة بن ایوب با نقل کرده‌اند و دسته‌ای دیگر به جای حسن بن محبوب حسن بن علی بن فضال و عثمان بن عیسی را ذکر کرده‌اند. نه اینکه عده‌ای جای حسن بن محبوب، ابن فضال را ذکر کرده باشند و بعد کشی فضاله را به عنوان اصحاب اجماع بداند و بگوید که عده ای به جای او عثمان بن عیسی را ذکر کرده‌اند (کما اینکه مجلسی اول این تصور را کرده است.) [۵]
در نگاه رجالیون
نجاشی درباره وی می‌نویسد: کان ثقة فی حدیثه، مستقیما فی دینه [۶]. علاّمه در «خلاصه»، عین همین تعبیر را آورده است [۷] در «وجیزه»، «البلغة»، «مشترکات کاظمی» و منابع دیگر، وثاقت فضاله آمده است. شیخ طوسی و علّامه حلّی به تکریم مقام والای فضاله پرداخته و از این محدّث به عنوان چهره‌ای ماندگار و موجّه نام برده‌اند[۸]. آیت‌الله جعفر سبحانی در معرّفی این محدّث می‌نویسد: او یکی از محدّثان بزرگ و فقیهان صاحب نام تاریخ علم حدیث است؛ به گونه‌ای که در حدود 1307 حدیث از وی به یادگار مانده است[۹].
در محضر معصوم
فضالة بن ایوب در «رجال برقی»، از اصحاب امام کاظم (علیه‌السلام) شمرده شده است[۱۰]. شیخ طوسی در کتاب رجالی خود، او را در شمار اصحاب آن دو بزرگوار محسوب کرده و همچنین نجّاشی، علّامه حلّی و دیگران نگاشته‌اند که او از حضرت موسی بن جعفر(علیه‌السلام) روایت نقل می‌کرده است [۱۱]
مشایخ و راویان
فضاله علاوه بر این که از محضر دو امام بزرگوار بهره برد، نزد محدّثان و حافظان اخبار اهل بیت علیهم السلام نیز حضور یافت و از فضل و دانش و کمال آنان بهره‌ها جست[۱۲] که برخی از آنان عبارت‌اند از:
- ابان بن عثمان؛
- ابن ابي عمير؛
- ابن محبوب؛
- ابن مسكان؛
- ابو المغرا؛
- ابو زيد الحلال؛
- احمد بن سليمان؛
- اسماعيل بن ابي زياد؛
- جميل بن دراج؛
- حريز؛
- الحسن بن زياد؛
- الحسين بن ابي العلاء؛
- الحسين بن ابي حمزة؛
- الحسين بن عثمان؛
- حماد بن عثمان؛
- حماد بن عيسي؛
- حمزة بن محمد الطيار؛
- داود بن فرقد؛
- رفاعة بن موسي؛
- زراره؛
- سدير الصيرفي؛
- سعدان؛
- السكوني؛
- سيف بن عميرة؛
- شعيب ابو صالح؛
- صفوان؛
- عبد الرحمن بن ابي عبدالله؛
- عبد الرحمن بن ابي نجران؛
- عبد الرحمن بن سيابة؛
- عبد الصمد بن بشير؛
- عبدالله بن ابي يعفور؛
- عبدالله بن بكير؛
- عبدالله بن سنان؛
- العلاء بن رزين؛
- علي بن ابي حمزة؛
- عمر بن ابان الكلبي؛
- الفضيل بن عثمان؛
- القاسم بن بريد؛
- كليب الاسدي؛
- كليب بن معاوية؛
- محمد بن عمارة؛
- معاوية بن عمار؛
- معاوية بن وهب؛
- المعلي ابي عثمان؛
- موسي بن بكر؛
- نعيم بن الوليد؛
- يحيي الحلبي.[۱۳]
راویان
افرادی بسیاری در محضر او حدیث آموخته‌اند و از وی نقل روایت کرده‌اند[۱۴]، از جمله:
- صفوان بن یحیی؛
- محمّد بن عیسی؛
- محمّد بن خالد برقی؛
- احمد بن محمّد بن خالد برقی؛
- حسین بن سعید؛
- حسن بن سعید اهوازی؛
- علی بن اسماعیل میثمی؛
- محمّد بن ابی عمیر؛
- ابان بن عثمان الاحمر؛
- حماد بن عیسی؛
- ابن ابی نجران؛
- ابن ابی یعفور؛
- احمد بن ابی عبدالله؛
- العباس بن معروف؛
- عبدالله [ ابنه ]؛
- علی بن اسماعیل المیثمی؛
- علی بن فضال؛
- علی بن مهزیار؛
- محمد بن جمهور؛
- محمد بن علی بن محبوب؛
- موسی بن بکر.[۱۵]
روایات و اثار
نام شریفش در 417 مورد از اسناد روایات، وارد شده است[۱۶] و از تعبیر فضالة بن ایوب در اسناد ۴۱۷ روایت آمده و ۹۰۰ روایت هم از فضالة داریم که مجموعا ۱۳۱۷ روایت می‌شود. روایات فضاله بیشتر در سه محورِ کلّی است:
- 1. تبیین حقّانیت و اثبات ولایت و امامت امامان معصوم شیعه، و بیان فضیلت‌ها و منقبت‌ها و مقامات بلند آن بزرگواران؛
- 2. فضایل و رذایل اخلاقی؛
- 3. بیان احکام و قانون‌های دینی.
البته گرایش سوم، پررنگ‌تر از بقیه است[۱۷]. در «فهرست» شیخ طوسی، کتابی برای او ذکر شده است که احمد بن ابی عبداللّه برقی آن را روایت می‌کند [۱۸] در «رجال نجاشی»، کتاب «الصلاة» را به او نسبت داده اند. [۱۹] برخی از پژوهشگران کتاب الصلوة، و النوادر را از تألیفات او دانسته‌اند[۲۰].
درگذشت
این بزرگوار، قبل از سال 203ق، در قید حیات بوده و در اهواز سکونت داشته است.
پانویس
- ↑ رجال نجاشی، ص220، چاپ داوری قم، فهرست طوسی، ص136؛ رجال علامه حلی، ص132.
- ↑ رجال شیخ طوسی، ص357.
- ↑ رجال نجاشی، ص220.
- ↑ إختيار معرفة الرجال المعروف بـ رجال الكشي، الشيخ الطوسي، ج1، ص556. ش1050.
- ↑ https://www.eshia.ir/Feqh/Archive/text/shobeiry/rejal/62/011/
- ↑ رجال النجاشى، ص310، ش850.
- ↑ خلاصة الأقوال، ص230، ش774 .
- ↑ رجال طوسی، ص357؛ تنقیح المقال، ج2، ص6، باب الفاء.
- ↑ رجال کشی، ج2، ص831، تنقیح المقال، ج2، ص6؛ موسوعة طبقات الفقهاء، ج2، ص446.
- ↑ رجال البرقى، ص49.
- ↑ رجال طوسی، ص357 و 385؛ رجال نجاشی؛ ص220؛ رجال علّامه حلّی، ص131؛ جامع الرواة، ج2، ص2.
- ↑ جامع الرواة، ج2، ص3؛ تنقیح المقال، ج2، ص6، باب الفاء.
- ↑ نرم‌افزار جهاز راویان، مؤسسة ولي العصر (علیه‌السلام) للدراسات الإسلامية قم،https://hoveyat.valiasr-aj.com/
- ↑ جامع الرواة، ج2، ص3؛ تنقیح المقال، ج2، ص6، باب الفاء.
- ↑ نرم‌افزار جهاز راویان، مؤسسة ولي العصر (علیه‌السلام) للدراسات الإسلامية قم،https://hoveyat.valiasr-aj.com/
- ↑ أحسن التراجم، ج2، ص15.
- ↑ اصول کافی، ج1، ص305 و 188؛ جامع الرواة، ج2، ص3؛ بهجة الآمال، ج6، ص27.
- ↑ الفهرست، ص200، ش571.
- ↑ رجال النجاشى، ص311.
- ↑ رجال نجاشی، ص220؛ فهرست طوسی، ص136؛ موسوعة طبقات الفقهاء، ج2، ص446؛ معجم الرّجال، ج13، ص271.
منابع
- علامه حلى، حسن بن يوسف، رجال العلامة الحلي، 1جلد، الشريف الرضي - ايران - قم، چاپ: 2، 1402 ه.ق.
- كشى، محمد بن عمر، اختيار معرفة الرجال، 2جلد، موسسة آل البيت (علیه‌السلام) لإحياء التراث - ايران - قم، چاپ: 1، 1404 ه.ق.
- نجاشى، احمد بن على، رجال النجاشي، 1جلد، جماعة المدرسين في الحوزة العلمية، مؤسسة النشر الإسلامي، قم، 1365ش.
- طوسى، محمد بن حسن، رجال الطوسي(جامعه مدرسين)، 1جلد، جماعة المدرسين في الحوزة العلمية بقم، مؤسسة النشر الإسلامي، قم، چاپ: 3، 1373 ه.ش.
- طوسى، محمد بن حسن، فهرست كتب الشيعة و أصولهم و أسماء المصنفين و أصحاب الأصول، 1جلد، مكتبة المحقق الطباطبائي - ايران - قم، چاپ: 1، 1420 ه.ق.
- علامه حلى، حسن بن يوسف، ترتيب خلاصة الأقوال في معرفة الرجال، 1جلد، آستان قدس رضوى، بنياد پژوهشهاى اسلامى، مشهد مقدس، چاپ: 1، 1381 ه.ش.
- استرآبادى، محمد بن على، منهج المقال في تحقيق أحوال الرجال، 7جلد، موسسة آل البيت (عليهم السلام) لإحياء التراث،قم، چاپ: 1، 1422 ه.ق.
- قهپايى، عنايةالله، مجمع الرجال، 7جلد، اسماعيليان - ايران - قم، چاپ: 2، 1364 ه.ش.
- ابن ندیم، محمد بن اسحاق، الفهرست، محمدرضا تجدد، تهران، انتشارات امیرکبیر، ۱۳۶۶ش.
- حلی (علامه)، حسن بن یوسف، خلاصه الاقوال فی معرفه الرجال، نشرالفقاهه، ۱۴۱۷ق.
- خویی، ابوالقاسم، معجم رجال الحدیث، قم، مرکز نشر الثقافة الاسلامیة فی العالم، ۱۳۷۲ش.
- حسن‌زاده آملی، حسن، اضبط المقال فی ضبط اسماء الرجال، پدیدآوران محمودی، محمدکاظم ، مکتب الإعلام الإسلامی، مرکز النشر قم ، 1376.
- امین، سید محسن، أعيان الشيعة (53 جلدی) مکان نشر بیروت - لبنان.
- شبستری، عبدالحسین، أحسن التراجم لأصحاب الإمام موسی الکاظم (علیه‌السلام) المؤتمر العالمی للإمام الرضا (علیه‌السلام) ، مشهد،1369 .
- ابان بن عثمان احمر، المبعث و المغازی و الوفاه و السقیفه و الرده، گردآورنده: رسول جعفریان، دفتر تبلیغات اسلامی، قم، 1375.
- زرکلی، خیرالدین، الأعلام، قاموس تراجم لأشهر الرجال و النساء من العرب و المستعربین و المستشرقین، دار العلم للملايين، بیروت ، 1989 م.
- شيخ صدوق ابن بابویه، ابوجعفر، محمد بن علی، أمالی شیخ صدوق، کمرهای، محمدباقر (مترجم)، کتابچی، تهران،1376 ش.
- عتکی بزاز، احمد بن عمرو، البحر الزخار (مسند البزار)، دار الکتب العلمية مکتبة العلوم و الحکم، مدينه و لبنان1430ق
- مازندرانی حائری، محمد بن اسماعیل، منتهی المقال في أحوال الرجال مؤسسة آل البيت عليهم‌السلام لاحياء التراث، قم ،1416 ق
- صدر، سید حسن تأسيس الشيعة لعلوم الإسلام، اعلمی، 1375 ش.
- مرعشی، محمود، التحرير الطاووسي المستخرج من کتاب حل الاشکال للسید احمد بن طاوس الحسینی، ، کشی، محمد بن عمر
- (ابن طاووس، احمد بن موسی نویسنده) ابن شهید ثانی، حسن بن زین‌الدین (تلخيص) کتابخانه عمومی آیت‌الله‌مرعشی نجفی(ره) قم - ایران1411 ق
- قمی، علی بن ابراهیم تفسير القمي موسوی جزایری، سید طیب، دار الکتاب، قم، 1404 ق.
- مامقانی، عبدالله، تنقیح المقال فی علم الرجال، تحقیق محی الدین و محمدرضا مامقانی، قم، موسسة آل البیت لإحیاء التراث، ۱۳۸۱ش.
- علامه حلی، حسن بن یوسف إیضاح الإشتباه (ایضاح الاشتباه فی ضبط تراجم الرجال) حسون، محمد (محقق)،جماعة المدرسين في الحوزة العلمیة بقم، مؤسسة النشر الإسلامی، قم،1411 ق
- اردبیلی، محمد بن علی، جامع الرواة، منشورات مکتبه آیه الله مرعشی نجفی، قم، ۱۴۰۳ق.
- طریحی، فخرالدین بن محمدعلی، جامع المقال فیما یتعلق بأحوال الحدیث و الرجال، طریحی، محمدکاظم کتابفروشی جعفری تبريزی (بوذرجمهری)، تهران.
- ابن ابی‌طی، یحیی بن حمید، الحاوي في رجال الشيعة الإمامية، جعفریان، رسول، 1379 ش.
- کلباسی، ابوالهدی، سماء المقال في علم الرجال، حسينی قزوينی، محمد، مؤسسة ولي العصر (علیه‌السلام) للدراسات الإسلامية، قم،1419 ق.
- عباسی زنجانی، موسی الجامع في الرجال، حسینی قزوینی، سید محمد، مؤسسة ولي العصر (علیه‌السلام) للدراسات الإسلامية قم،1436ق.
- ابن قولویه قمی ، جعفر بن محمد، كامل الزيارات، انتشارات مؤسسه دارالحجة للثقافة قم،۱۳۷۵ ش
- ابن داود، رجال ابن داوود، انتشارات حیدریه، نجف، ۱۳۹۲ق
- شوشتری، محمدتقی، قاموس الرجال، قم، جامعه مدرسین، چاپ دوم، ۱۴۱۰ق.
- عسقلانی، ابن حجر، لسان المیزان، انتشارات مؤسسة الأعلمي للمطبوعات، لبنان،۱۳۹۰ ق.
- تجلیل تبریزی ابوطالب معجم الثقات و ترتیب الطبقات انتشارات مؤسسة النشر الاسلامی قم، ایران۱۳۸۲ ش
- نوری‌همدانی حسین، معجم الرواه الثقات و ترتیب الطبقات فیضیه1391
- خویی، ابوالقاسم ، معجم رجال الحدیث و تفصیل طبقات الرواة [بی نا] [بی جا] 1413ق
- طوسی، محمد بن حسن، معراج أهل الکمال إلی معرفة الرجال بحرانی، سلیمان بن عبدالله (نویسنده) رجایی، سید مهدی (محقق) عبدالزهراء العويناتي1412 ق
- حر عاملی، محمد بن حسن وسائل الشيعة و مستدركها، نوری، حسین بن محمدتقی، مؤسسة النشر الإسلامي قم - 1424 ق
- مقدس کاظمی، محمدامین بن محمدعلی هداية المحدثين إلی طريقة المحمدين المعروف ب مشتركات الكاظمي مرعشی، محمود، رجایی، سید مهدی (محقق) کتابخانه عمومی آیت‌الله‌مرعشی نجفی(ره) قم ، 1405 ق.
- قلعجي، عبدالمعطي امين ، الضعفاء الكبير، عقیلی، محمد بن عمرو، دار الکتب العلمية، بيروت،1404ق.
- شیخ بهایی، محمد بن حسین، الوجیزة في علم الدرایة، بصيرتی، قم، 1398 ق.
- تفرشی، مصطفی بن حسین، نقد الرجال، مؤسسة آل البیت علیهم‌السلام لإحیاء التراث، قم،1377 ش.
- مازندرانی حائری، محمد بن اسماعیل، منتهی المقال في أحوال الرجال، مؤسسة آل البيت عليهم‌السلام لاحياء التراث، قم،1416 ق.
- کحاله، عمر رضا، معجم المؤلفين (تراجم مصنفي الكتب العربية)، دار إحياء التراث العربي، بیروت،1376 ق
- ابن شهرآشوب، محمد بن علی معالم العلماء في فهرست كتب الشيعة و أسماء المصنفين منهم قديماً و حديثاً (تتمة كتاب الفهرست للشيخ أبي‌جعفر الطوسي ) المطبعة الحيدرية نجف اشرف 1380
- شیخ بهایی، محمد بن حسین مشرق الشمسین و إكسير السعادتین خواجویی، اسماعیل بن محمدحسین (معلق) رجایی، سید مهدی (محقق)،آستانة الرضوية المقدسة، مجمع البحوث الإسلامية، مشهد ،1429 ق.
- جاپلقی بروجردی، علی‌اصغر بن محمد شفیع طرائف المقال في معرفة طبقات الرجال زير نظرمرعشی، محمود.
- مکتبة آیت‌الله المرعشي النجفي(ره)، قم ، 1410 ق.
- اصحاب اجماع، ناصر باقری بیدهندی، علوم حدیث 1376 شماره 6.
- نرم‌افزار جهاز راویان، مؤسسة ولي العصر (علیه‌السلام) للدراسات الإسلامية قم،https://hoveyat.valiasr-aj.com/
- حسن بن محبوب کوفى، محمدباقر بهبودى،فقه 1376 شماره 11 و 12.
- خامنهاى، على، رهبر جمهورى اسلامى ايران، چهار كتاب اصلى علم رجال،دفتر نشر فرهنگ اسلامى، تهران، چاپ: 3، 1377 ه.ش.
- مهريزى، مهدى، ميراث حديث شيعه، 21جلد، موسسه علمى فرهنگى دار الحديث، سازمان چاپ و نشر، قم، چاپ: 1، 1380 ه.ش.
- ربانى، محمد حسن، سبک‌شناسی دانش رجال الحديث، 1جلد، مركز فقهى ائمه اطهار (عليهم السلام) ، قم، 1385 ش.
- جستجویی در ترجمه حسن بن محبوب فصلنامه علوم حدیث> شماره 6، محمد زارعی کریانی
- طوسى، محمد بن الحسن، تهذيب الأحكام (تحقيق خرسان) - تهران، چاپ: چهارم، 1407 ق.
- مجلسى، محمد باقر بن محمد تقى، بحار الأنوار (ط - بيروت) - بيروت، چاپ: دوم، 1403 ق.
- قمى، عباس، سفينة البحار - قم، چاپ: اول، 1414 ق.
| گروه اول |  | |
|---|---|---|
| گروه دوم | ||
| گروه سوم | ||
 | ||