فضالة بن ایوب: تفاوت میان نسخه‌ها

از ویکی‌وحدت
بدون خلاصۀ ویرایش
بدون خلاصۀ ویرایش
 
(۸ نسخهٔ میانی ویرایش شده توسط ۳ کاربر نشان داده نشد)
خط ۸: خط ۸:
| محل تولد = کوفه
| محل تولد = کوفه
| تاریخ درگذشت = 203 ق
| تاریخ درگذشت = 203 ق
| هم عصر امام = امام کاظم (علیه‌السلام) |امام رضا(علیه‌السلام)  
| هم عصر امام = امام کاظم (علیه‌السلام) |امام رضا(علیه‌السلام)  
| اساتید = {{فهرست جعبه افقی |ابان بن عثمان|ابن ابي عمير|ابن محبوب|ابن مسكان|احمد بن سليمان|اسماعيل بن ابي زياد|جميل بن دراج|الحسين بن ابي العلاء|الحسين بن عثمان|حماد بن عثمان|حماد بن عيسي|رفاعة بن موسي|زراره|سدير الصيرفي|السكوني|
| اساتید = {{فهرست جعبه افقی |ابان بن عثمان|ابن ابي عمير|ابن محبوب|ابن مسكان|احمد بن سليمان|اسماعيل بن ابي زياد|جميل بن دراج|الحسين بن ابي العلاء|الحسين بن عثمان|حماد بن عثمان|حماد بن عيسي|رفاعة بن موسي|زراره|سدير الصيرفي|السكوني|
صفوان|عبد الله بن ابي يعفور|عبد الله بن بكير|عبد الله بن سنان|العلاء بن رزين|علي بن ابي حمزة|عمر بن ابان|معاوية بن عمار|موسي بن بكر|
صفوان|عبدالله بن ابي يعفور|عبدالله بن بكير|عبدالله بن سنان|العلاء بن رزين|علي بن ابي حمزة|عمر بن ابان|معاوية بن عمار|موسي بن بكر|
  }}
  }}
| شاگردان = {{فهرست جعبه افقی |صفوان بن یحیی|محمّد بن عیسی |محمّد بن خالد برقی|احمد بن محمّد بن خالد برقی| حسن بن سعید اهوازی|علی بن اسماعیل میثمی|محمّد بن ابی عمیر|ابان بن عثمان الاحمر| حماد بن عيسي |ابن ابي نجران|ابن ابي يعفور|العباس بن معروف|علي بن فضال|علي بن مهزيار|
| شاگردان = {{فهرست جعبه افقی |صفوان بن یحیی|محمّد بن عیسی |محمّد بن خالد برقی|احمد بن محمّد بن خالد برقی| حسن بن سعید اهوازی|علی بن اسماعیل میثمی|محمّد بن ابی عمیر|ابان بن عثمان الاحمر| حماد بن عيسي |ابن ابي نجران|ابن ابي يعفور|العباس بن معروف|علي بن فضال|علي بن مهزيار|
  }}
  }}
| آثار = |کتاب الصلوة|النوادر  
| آثار = |کتاب الصلوة|النوادر  
}}
}}
'''فضالة بن ایّوب ازدى اهوازى''' از بزرگان رجال شیعه و محدّثان نامى  و معاصر امام کاظم (علیه‌السلام) و امام رضا(علیه‌السلام) بوده و از اصحاب اجماع شمرده می‌شود.
'''فضالة بن ایّوب ازدی اهوازی''' از بزرگان رجال شیعه و محدّثان نامی و معاصر امام کاظم (علیه‌السلام) و امام رضا (علیه‌السلام) بوده و از اصحاب اجماع شمرده می‌شود.
 
== زندگی‌نامه ==
== زندگی‌نامه ==
فضالة بن ایّوب ازدى اهوازى از بزرگان اهل حدیث و ثقات آنهاست. صداقت، امانت و پاکى طینت او را دانشمندان علم رجال ستوده و به مرویاتش اعتماد کرده‌اند. گروهى وى را از «اصحاب اجماع» مى‌دانند و به فقاهت او نیز اعتماد دارند.
فضالة بن ایّوب ازدی اهوازی از بزرگان اهل حدیث و ثقات آنهاست. صداقت، امانت و پاکی طینت او را دانشمندان علم رجال ستوده و به مرویاتش اعتماد کرده‌اند. گروهی وی را از «[[اصحاب اجماع]]» می‌دانند و به فقاهت او نیز اعتماد دارند.
فضالة بن ایّوب چون خاستگاهش از قبیله ازد است، به «ازدی» و چون زادگاهش شهر کوفه بود، به «کوفی» و به سبب آنکه در آخر عمر اهواز را برای زندگی برگزید، به «اهوازی» اشتهار دارد. <ref>رجال نجاشی، ص220، چاپ داوری قم، فهرست طوسی، ص136؛ رجال علامه حلی، ص132.</ref>
فضالة بن ایّوب چون خاستگاهش از قبیله ازد است، به «ازدی» و چون زادگاهش شهر کوفه بود، به «کوفی» و به سبب آنکه در آخر عمر اهواز را برای زندگی برگزید، به «اهوازی» اشتهار دارد<ref>رجال نجاشی، ص220، چاپ داوری قم، فهرست طوسی، ص136؛ رجال علامه حلی، ص132.</ref>
از تاریخ قطعی و دقیق تولّدش آگاهی نداریم، اما به قرائنی می‌توان اظهار نمود که «فضالة بن ایّوب» در اواسط سده دوم پا به عرصه گیتی نهاد. رشد جسمی و فکری وی در کوفه بود و بعد از چند سال برای افزایش دانش و کسب کمال و دستیابی به سرچشمه‌های موّاج علوم اهل بیت به مدینه هجرت کرد تا از محضر حضرت کاظم(ع) و حضرت رضا(ع) بهره برد. این محدّث گران‌قدر چندان در مدینه ماند که از اصحاب آن دو بزرگوار به‌شمار رفت<ref>رجال شیخ طوسی، ص357.</ref>.
از تاریخ قطعی و دقیق تولّدش آگاهی نداریم، اما به قرائنی می‌توان اظهار نمود که «فضالة بن ایّوب» در اواسط سده دوم پا به عرصه گیتی نهاد. رشد جسمی و فکری وی در کوفه بود و بعد از چند سال برای افزایش دانش و کسب کمال و دستیابی به سرچشمه‌های موّاج علوم اهل بیت به مدینه هجرت کرد تا از محضر [[موسی بن جعفر (کاظم)|حضرت کاظم (علیه‌السلام)]] و حضرت رضا (علیه‌السلام) بهره برد. این محدّث گران‌قدر چندان در مدینه ماند که از اصحاب آن دو بزرگوار به‌شمار رفت<ref>رجال شیخ طوسی، ص357.</ref>.  
ابوالعبّاس نجاشی می‌گوید:
ابوالعبّاس [[نجاشی]] می‌گوید:
فضالة بن ایّوب ازدی از نژاد اصیل عرب‌های کوفه بود که مدّت‌ها در شهر اهواز سکونت داشت. او صاحب دو ویژگی و صفت ممتاز و برجسته بود: نخست اینکه در حوزه نشر و فراگیری اخبار امامان معصوم: بسیار پر تلاش و از چهره‌های موفّق و موجّه محدّثان شیعی به‌شمار می‌رود و دوم اینکه همواره در مسیری مستقیم حرکت می‌کرد و علاقه و پیوند خویش را با اهل بیت: تا آخرین لحظه عمر خود حفظ کرد<ref>رجال نجاشی، ص220.</ref>.  
فضالة بن ایّوب ازدی از نژاد اصیل عرب‌های کوفه بود که مدّت‌ها در شهر اهواز سکونت داشت. او صاحب دو ویژگی و صفت ممتاز و برجسته بود: نخست اینکه در حوزه نشر و فراگیری اخبار امامان معصوم: بسیار پر تلاش و از چهره‌های موفّق و موجّه محدّثان شیعی به‌شمار می‌رود و دوم اینکه همواره در مسیری مستقیم حرکت می‌کرد و علاقه و پیوند خویش را با اهل بیت تا آخرین لحظه عمر خود حفظ کرد<ref>رجال نجاشی، ص220.</ref>.  
علامه کشّى پس از نقل اجماع اصحاب بر تصحیح روایات اصحاب اجماع، مى گوید: بعضى به جاى حسن بن محبوب، حسن بن على بن فضال و فضالة بن ایّوب را گفته اند. و قال بعضهم: مكان الحسن بن محبوب: الحسن بن علي بن فضال و فضالة بن أيوب، و قال بعضهم: مكان فضالة‌، عثمان بن عيسى، و أفقه هؤلاء يونس بن عبد الرحمن و صفوان بن يحيى <ref>إختيار معرفة الرجال المعروف بـ رجال الكشي، الشيخ الطوسي، ج1، ص556. ش1050.</ref>
[[محمد بن عمر کشی|علامه کشّی]] پس از نقل اجماع اصحاب بر تصحیح روایات اصحاب اجماع، می‌گوید: بعضی به جای حسن بن محبوب، حسن بن علی بن فضال و فضالة بن ایّوب را گفته‌اند. و قال بعضهم: مکان الحسن بن محبوب: الحسن بن علی بن فضال و فضالة بن أیوب، و قال بعضهم: مکان فضالة‌، عثمان بن عیسی، و أفقه هؤلاء یونس بن عبد الرحمن و صفوان بن یحیی <ref>إختيار معرفة الرجال المعروف بـ رجال الكشي، الشيخ الطوسي، ج1، ص556. ش1050.</ref>
مجلسی اول عبارت کشی را این گونه خوانده و معنایی از آن ارائه کرده است: و قال بعضهم: مكان الحسن بن محبوب: الحسن بن علي بن فضال، و فضالة بن أيوب و قال بعضهم: مكان فضالة عثمان بن عيسى.
مجلسی اول عبارت کشی را اینگونه خوانده و معنایی از آن ارائه کرده است: و قال بعضهم: مکان الحسن بن محبوب: الحسن بن علی بن فضال، و فضالة بن أیوب و قال بعضهم: مکان فضالة عثمان بن عیسی.
ولی همان گونه که حاجی نوری می‌گوید و حق هم با ایشان است عبارت فوق صحیح نیست بلکه صحیح چنین است: و قال بعضهم: مكان الحسن بن محبوب: الحسن بن علي بن فضال و فضالة بن أيوب، (یعنی به جای حسن بن محبوب دو نفر دیگر ذکر شده است.) و قال بعضهم: مكان فضالة‌، عثمان بن عيسى)
ولی همان گونه که حاجی نوری می‌گوید و حق هم با ایشان است عبارت فوق صحیح نیست بلکه صحیح چنین است: و قال بعضهم: مکان الحسن بن محبوب: الحسن بن علی بن فضال و فضالة بن أیوب، (یعنی به جای حسن بن محبوب دو نفر دیگر ذکر شده است.) و قال بعضهم: مکان فضالة‌، عثمان بن عیسی)
خلاصه اینکه دو دسته به جای حسن بن محبوب دو نفر دیگر را معرفی کرده‌اند: یک دسته به جای او حسن بن علی بن فضال و فضالة بن ایوب با نقل کرده‌اند و دسته‌ای دیگر به جای حسن بن محبوب حسن بن علی بن فضال و عثمان بن عیسی را ذکر کرده‌اند.
خلاصه اینکه دو دسته به جای حسن بن محبوب دو نفر دیگر را معرفی کرده‌اند: یک دسته به جای او حسن بن علی بن فضال و فضالة بن ایوب با نقل کرده‌اند و دسته‌ای دیگر به جای حسن بن محبوب حسن بن علی بن فضال و عثمان بن عیسی را ذکر کرده‌اند.
نه اینکه عده‌ای جای حسن بن محبوب، ابن فضال را ذکر کرده باشند و بعد کشی فضاله را به عنوان اصحاب اجماع بداند و بگوید که عده ای به جای او عثمان بن عیسی را ذکر کرده‌اند (کما اینکه مجلسی اول این تصور را کرده است.) <ref>https://www.eshia.ir/Feqh/Archive/text/shobeiry/rejal/62/011/</ref>
نه اینکه عده‌ای جای حسن بن محبوب، ابن فضال را ذکر کرده باشند و بعد کشی فضاله را به عنوان اصحاب اجماع بداند و بگوید که عده ای به جای او عثمان بن عیسی را ذکر کرده‌اند (کما اینکه مجلسی اول این تصور را کرده است.) <ref>https://www.eshia.ir/Feqh/Archive/text/shobeiry/rejal/62/011/</ref>


== در نگاه رجالیون ==
== در نگاه رجالیون ==
نجاشى درباره وى مى نویسد: کان ثقة فى حدیثه، مستقیما فى دینه <ref>رجال النجاشى، ص310، ش850.</ref>.
نجاشی درباره وی می‌نویسد: کان ثقة فی حدیثه، مستقیما فی دینه <ref>رجال النجاشى، ص310، ش850.</ref>.
علاّمه در «خلاصه»، عین همین تعبیر را آورده است <ref>خلاصة الأقوال، ص230، ش774 .</ref>
علاّمه در «خلاصه»، عین همین تعبیر را آورده است <ref>خلاصة الأقوال، ص230، ش774 .</ref>
در «وجیزه»، «البلغة»، «مشترکات کاظمى» و منابع دیگر، وثاقت فضاله آمده است.  
در «وجیزه»، «البلغة»، «مشترکات کاظمی» و منابع دیگر، وثاقت فضاله آمده است.  
شیخ طوسی و علّامه حلّی به تکریم مقام والای فضاله پرداخته و از این محدّث به عنوان چهره‌ای ماندگار و موجّه نام برده‌اند<ref>رجال طوسی، ص357؛ تنقیح المقال، ج2، ص6، باب الفاء.</ref>.  
شیخ طوسی و علّامه حلّی به تکریم مقام والای فضاله پرداخته و از این محدّث به عنوان چهره‌ای ماندگار و موجّه نام برده‌اند<ref>رجال طوسی، ص357؛ تنقیح المقال، ج2، ص6، باب الفاء.</ref>.  
آیت الله جعفر سبحانی در معرّفی این محدّث می‌نویسد: او یکی از محدّثان بزرگ و فقیهان صاحب نام تاریخ علم حدیث است؛ به گونه‌ای که در حدود 1307 حدیث از وی به یادگار مانده است<ref>رجال کشی، ج2، ص831، تنقیح المقال، ج2، ص6؛ موسوعة طبقات الفقهاء، ج2، ص446.</ref>.
آیت‌الله جعفر سبحانی در معرّفی این محدّث می‌نویسد: او یکی از محدّثان بزرگ و فقیهان صاحب نام تاریخ علم حدیث است؛ به گونه‌ای که در حدود 1307 حدیث از وی به یادگار مانده است<ref>رجال کشی، ج2، ص831، تنقیح المقال، ج2، ص6؛ موسوعة طبقات الفقهاء، ج2، ص446.</ref>.
 
== در محضر معصوم ==
== در محضر معصوم ==
فضالة بن ایوب در «رجال برقى»، از اصحاب امام کاظم(ع) شمرده شده است<ref>رجال البرقى، ص49.</ref>.  
فضالة بن ایوب در «رجال برقی»، از اصحاب امام کاظم (علیه‌السلام) شمرده شده است<ref>رجال البرقى، ص49.</ref>.  
شیخ طوسی در کتاب رجالی خود، او را در شمار اصحاب آن دو بزرگوار محسوب کرده و همچنین نجّاشی، علّامه حلّی و دیگران نگاشته‌اند که او از حضرت موسی بن جعفر(ع) روایت نقل می‌کرده است <ref>رجال طوسی، ص357 و 385؛ رجال نجاشی؛ ص220؛ رجال علّامه حلّی، ص131؛ جامع الرواة، ج2، ص2.</ref>
شیخ طوسی در کتاب رجالی خود، او را در شمار اصحاب آن دو بزرگوار محسوب کرده و همچنین نجّاشی، علّامه حلّی و دیگران نگاشته‌اند که او از حضرت موسی بن جعفر(علیه‌السلام) روایت نقل می‌کرده است <ref>رجال طوسی، ص357 و 385؛ رجال نجاشی؛ ص220؛ رجال علّامه حلّی، ص131؛ جامع الرواة، ج2، ص2.</ref>


== مشایخ و راویان ==
== مشایخ و راویان ==
فضاله علاوه بر این که از محضر دو امام بزرگوار بهره برد، نزد محدّثان و حافظان اخبار اهل بیت علیهم السلام نیز حضور یافت و از فضل و دانش و کمال آنان بهره‌ها جست<ref>جامع الرواة، ج2، ص3؛ تنقیح المقال، ج2، ص6، باب الفاء.</ref> که برخی از آنان عبارت‌اند از:  
فضاله علاوه بر این که از محضر دو امام بزرگوار بهره برد، نزد محدّثان و حافظان اخبار اهل بیت علیهم السلام نیز حضور یافت و از فضل و دانش و کمال آنان بهره‌ها جست<ref>جامع الرواة، ج2، ص3؛ تنقیح المقال، ج2، ص6، باب الفاء.</ref> که برخی از آنان عبارت‌اند از:  
{{فهرست ستونی|2}}
* ابان بن عثمان؛
* ابان بن عثمان؛
* ابن ابي عمير؛
* ابن ابي عمير؛
خط ۶۸: خط ۷۰:
* شعيب ابو صالح؛
* شعيب ابو صالح؛
* صفوان؛
* صفوان؛
* عبد الرحمن بن ابي عبد الله؛
* عبد الرحمن بن ابي عبدالله؛
* عبد الرحمن بن ابي نجران؛
* عبد الرحمن بن ابي نجران؛
* عبد الرحمن بن سيابة؛
* عبد الرحمن بن سيابة؛
* عبد الصمد بن بشير؛
* عبد الصمد بن بشير؛
* عبد الله بن ابي يعفور؛
* عبدالله بن ابي يعفور؛
* عبد الله بن بكير؛
* عبدالله بن بكير؛
* عبد الله بن سنان؛
* عبدالله بن سنان؛
* العلاء بن رزين؛
* العلاء بن رزين؛
* علي بن ابي حمزة؛
* علي بن ابي حمزة؛
خط ۸۸: خط ۹۰:
* موسي بن بكر؛
* موسي بن بكر؛
* نعيم بن الوليد؛
* نعيم بن الوليد؛
* يحيي الحلبي.<ref>نرم‌افزار جهاز راویان، مؤسسة ولي العصر عليه‌السلام للدراسات الإسلامية قم،https://hoveyat.valiasr-aj.com/</ref>
* يحيي الحلبي.<ref>نرم‌افزار جهاز راویان، مؤسسة ولي العصر (علیه‌السلام) للدراسات الإسلامية قم،https://hoveyat.valiasr-aj.com/</ref>
{{پایان}}


=== راویان ===
=== راویان ===
افرادی بسیاری در محضر او حدیث آموخته‌اند و از وی نقل روایت کرده‌اند<ref>جامع الرواة، ج2، ص3؛ تنقیح المقال، ج2، ص6، باب الفاء.</ref>، از جمله:  
افرادی بسیاری در محضر او حدیث آموخته‌اند و از وی نقل روایت کرده‌اند<ref>جامع الرواة، ج2، ص3؛ تنقیح المقال، ج2، ص6، باب الفاء.</ref>، از جمله:  
* صفوان بن یحیی؛
* صفوان بن یحیی؛
خط ۱۰۲: خط ۱۰۴:
* محمّد بن ابی عمیر؛
* محمّد بن ابی عمیر؛
* ابان بن عثمان الاحمر؛
* ابان بن عثمان الاحمر؛
* حماد بن عيسي؛
* حماد بن عیسی؛
* ابن ابي نجران؛
* ابن ابی نجران؛
* ابن ابي يعفور؛
* ابن ابی یعفور؛
* احمد بن ابي عبد الله؛
* احمد بن ابی عبدالله؛
* العباس بن معروف؛
* العباس بن معروف؛
* عبدالله [ ابنه ]؛
* عبدالله [ ابنه ]؛
* علي بن اسماعيل الميثمي؛
* علی بن اسماعیل المیثمی؛
* علي بن فضال؛
* علی بن فضال؛
* علي بن مهزيار؛
* علی بن مهزیار؛
* محمد بن جمهور؛
* محمد بن جمهور؛
* محمد بن علي بن محبوب؛
* محمد بن علی بن محبوب؛
* موسي بن بكر.<ref>نرم‌افزار جهاز راویان، مؤسسة ولي العصر عليه‌السلام للدراسات الإسلامية قم،https://hoveyat.valiasr-aj.com/
* موسی بن بکر.<ref>نرم‌افزار جهاز راویان، مؤسسة ولي العصر (علیه‌السلام) للدراسات الإسلامية قم،https://hoveyat.valiasr-aj.com/
</ref>
</ref>
== روایات و اثار ==
== روایات و اثار ==
نام شریفش در 417 مورد از اسناد روایات، وارد شده است<ref>أحسن التراجم، ج2، ص15.</ref> و از تعبیر فضالة بن ايوب در اسناد ۴۱۷ روایت آمده و ۹۰۰ روايت هم از فضالة داریم که مجموعا۱۳۱۷ روايت می‌شود.
نام شریفش در 417 مورد از اسناد روایات، وارد شده است<ref>أحسن التراجم، ج2، ص15.</ref> و از تعبیر فضالة بن ایوب در اسناد ۴۱۷ روایت آمده و ۹۰۰ روایت هم از فضالة داریم که مجموعا ۱۳۱۷ روایت می‌شود.
روایات فضاله بیشتر در سه محورِ کلّی است:
روایات فضاله بیشتر در سه محورِ کلّی است:
1. تبیین حقّانیت و اثبات ولایت و امامت امامان معصوم شیعه، و بیان فضیلت‌ها و منقبت‌ها و مقامات بلند آن بزرگواران؛
* 1. تبیین حقّانیت و اثبات ولایت و امامت امامان معصوم شیعه، و بیان فضیلت‌ها و منقبت‌ها و مقامات بلند آن بزرگواران؛
2. فضایل و رذایل اخلاقی؛
* 2. فضایل و رذایل اخلاقی؛
3. بیان احکام و قانون‌های دینی.
* 3. بیان احکام و قانون‌های دینی.
البته گرایش سوم، پررنگ‌تر از بقیه است<ref>اصول کافی، ج1، ص305 و 188؛ جامع الرواة، ج2، ص3؛ بهجة الآمال، ج6، ص27.</ref>.
البته گرایش سوم، پررنگ‌تر از بقیه است<ref>اصول کافی، ج1، ص305 و 188؛ جامع الرواة، ج2، ص3؛ بهجة الآمال، ج6، ص27.</ref>.
در «فهرست» شیخ طوسى، کتابى براى او ذکر شده است که احمد بن ابى عبداللّه برقى آن را روایت مى کند <ref>الفهرست، ص200، ش571.</ref> در «رجال نجاشى»، کتاب «الصلاة» را به او نسبت داده اند. <ref>رجال النجاشى، ص311.</ref> برخی از پژوهشگران کتاب الصلوة، و النوادر را از تألیفات او دانسته‌اند<ref>رجال نجاشی، ص220؛ فهرست طوسی، ص136؛ موسوعة طبقات الفقهاء، ج2، ص446؛ معجم الرّجال، ج13، ص271.</ref>.  
در «فهرست» شیخ طوسی، کتابی برای او ذکر شده است که احمد بن ابی عبداللّه برقی آن را روایت می‌کند <ref>الفهرست، ص200، ش571.</ref> در «رجال نجاشی»، کتاب «الصلاة» را به او نسبت داده اند. <ref>رجال النجاشى، ص311.</ref> برخی از پژوهشگران کتاب الصلوة، و النوادر را از تألیفات او دانسته‌اند<ref>رجال نجاشی، ص220؛ فهرست طوسی، ص136؛ موسوعة طبقات الفقهاء، ج2، ص446؛ معجم الرّجال، ج13، ص271.</ref>.
 
== درگذشت ==
== درگذشت ==
این بزرگوار، قبل از سال 203ق، در قید حیات بوده و در اهواز سکونت داشته است.
این بزرگوار، قبل از سال 203ق، در قید حیات بوده و در اهواز سکونت داشته است.
خط ۱۳۰: خط ۱۳۴:


== منابع ==
== منابع ==
{{فهرست ستونی|3}}
* علامه حلى، حسن بن يوسف، رجال العلامة الحلي، 1جلد، الشريف الرضي - ايران - قم، چاپ: 2، 1402 ه.ق.
* علامه حلى، حسن بن يوسف، رجال العلامة الحلي، 1جلد، الشريف الرضي - ايران - قم، چاپ: 2، 1402 ه.ق.
* كشى، محمد بن عمر، اختيار معرفة الرجال، 2جلد، موسسة آل البيت (علیه‌السلام) لإحياء التراث - ايران - قم، چاپ: 1، 1404 ه.ق.
* كشى، محمد بن عمر، اختيار معرفة الرجال، 2جلد، موسسة آل البيت (علیه‌السلام) لإحياء التراث - ايران - قم، چاپ: 1، 1404 ه.ق.
* نجاشى، احمد بن على، رجال النجاشي، 1جلد، جماعة المدرسين في الحوزة العلمية، مؤسسة النشر الإسلامي، قم، 1365ش.
* نجاشى، احمد بن على، رجال النجاشي، 1جلد، جماعة المدرسين في الحوزة العلمية، مؤسسة النشر الإسلامي، قم، 1365ش.
* طوسى، محمد بن حسن، رجال الطوسي(جامعه مدرسين)، 1جلد، جماعة المدرسين في الحوزة العلمية بقم، مؤسسة النشر الإسلامي، قم، چاپ: 3، 1373 ه.ش.
* طوسى، محمد بن حسن، رجال الطوسي(جامعه مدرسين)، 1جلد، جماعة المدرسين في الحوزة العلمية بقم، مؤسسة النشر الإسلامي، قم، چاپ: 3، 1373 ه.ش.
خط ۱۵۹: خط ۱۶۴:
* ابن ابی‌طی، یحیی بن حمید، الحاوي في رجال الشيعة الإمامية، جعفریان، رسول، 1379 ش.
* ابن ابی‌طی، یحیی بن حمید، الحاوي في رجال الشيعة الإمامية، جعفریان، رسول، 1379 ش.
* کلباسی، ابوالهدی، سماء المقال في علم الرجال، حسينی قزوينی، محمد، مؤسسة ولي العصر (علیه‌السلام) للدراسات الإسلامية، قم،1419 ق.
* کلباسی، ابوالهدی، سماء المقال في علم الرجال، حسينی قزوينی، محمد، مؤسسة ولي العصر (علیه‌السلام) للدراسات الإسلامية، قم،1419 ق.
* عباسی زنجانی، موسی الجامع في الرجال، حسینی قزوینی، سید محمد، مؤسسة ولي العصر عليه‌السلام للدراسات الإسلامية قم،1436ق.
* عباسی زنجانی، موسی الجامع في الرجال، حسینی قزوینی، سید محمد، مؤسسة ولي العصر (علیه‌السلام) للدراسات الإسلامية قم،1436ق.
* ابن قولویه قمی ، جعفر بن محمد، كامل الزيارات، انتشارات مؤسسه دارالحجة للثقافة قم،۱۳۷۵ ش
* ابن قولویه قمی ، جعفر بن محمد، كامل الزيارات، انتشارات مؤسسه دارالحجة للثقافة قم،۱۳۷۵ ش
* ابن داود، رجال ابن داوود، انتشارات حیدریه، نجف، ۱۳۹۲ق
* ابن داود، رجال ابن داوود، انتشارات حیدریه، نجف، ۱۳۹۲ق
* شوشتری، محمدتقی، قاموس الرجال، قم، جامعه مدرسین، چاپ دوم، ۱۴۱۰ق.
* شوشتری، محمدتقی، قاموس الرجال، قم، جامعه مدرسین، چاپ دوم، ۱۴۱۰ق.
* عسقلانی، ابن حجر، لسان‌ المیزان، انتشارات مؤسسة الأعلمي للمطبوعات، لبنان،۱۳۹۰ ق.
* عسقلانی، ابن حجر، لسان‌ المیزان، انتشارات مؤسسة الأعلمي للمطبوعات، لبنان،۱۳۹۰ ق.
* تجلیل تبریزی ابوطالب معجم الثقات و ترتیب الطبقات انتشارات مؤسسة النشر الاسلامی قم، ایران۱۳۸۲ ش
* تجلیل تبریزی ابوطالب معجم الثقات و ترتیب الطبقات انتشارات مؤسسة النشر الاسلامی قم، ایران۱۳۸۲ ش
* نوری‌همدانی حسین، معجم الرواه الثقات و ترتیب الطبقات فیضیه1391
* نوری‌همدانی حسین، معجم الرواه الثقات و ترتیب الطبقات فیضیه1391
خط ۱۷۹: خط ۱۸۴:
* جاپلقی بروجردی، علی‌اصغر بن محمد شفیع طرائف المقال في معرفة طبقات الرجال زير نظرمرعشی، محمود.
* جاپلقی بروجردی، علی‌اصغر بن محمد شفیع طرائف المقال في معرفة طبقات الرجال زير نظرمرعشی، محمود.
* مکتبة آیت‌الله المرعشي النجفي(ره)، قم ، 1410 ق.
* مکتبة آیت‌الله المرعشي النجفي(ره)، قم ، 1410 ق.
* اصحاب اجماع، ناصر باقری بیدهندی، علوم حدیث 1376 شماره 6.
* اصحاب اجماع، ناصر باقری بیدهندی، علوم حدیث 1376 شماره 6.
* نرم‌افزار جهاز راویان، مؤسسة ولي العصر عليه‌السلام للدراسات الإسلامية قم،https://hoveyat.valiasr-aj.com/
* نرم‌افزار جهاز راویان، مؤسسة ولي العصر (علیه‌السلام) للدراسات الإسلامية قم،https://hoveyat.valiasr-aj.com/
* حسن بن محبوب کوفى، محمدباقر بهبودى،فقه 1376 شماره 11 و 12.
* حسن بن محبوب کوفى، محمدباقر بهبودى،فقه 1376 شماره 11 و 12.
* خامنه‏‌اى، على، رهبر جمهورى اسلامى ايران، چهار كتاب اصلى علم رجال،دفتر نشر فرهنگ اسلامى، تهران، چاپ: 3، 1377 ه.ش.
* خامنه‏‌اى، على، رهبر جمهورى اسلامى ايران، چهار كتاب اصلى علم رجال،دفتر نشر فرهنگ اسلامى، تهران، چاپ: 3، 1377 ه.ش.
* مهريزى، مهدى، ميراث حديث شيعه، 21جلد، موسسه علمى فرهنگى دار الحديث، سازمان چاپ و نشر، قم، چاپ: 1، 1380 ه.ش.
* مهريزى، مهدى، ميراث حديث شيعه، 21جلد، موسسه علمى فرهنگى دار الحديث، سازمان چاپ و نشر، قم، چاپ: 1، 1380 ه.ش.
* ربانى، محمد حسن، سبک‌شناسی دانش رجال الحديث، 1جلد، مركز فقهى ائمه اطهار (عليهم السلام) ، قم، 1385 ش.  
* ربانى، محمد حسن، سبک‌شناسی دانش رجال الحديث، 1جلد، مركز فقهى ائمه اطهار (عليهم السلام) ، قم، 1385 ش.  
* جستجویی در ترجمه حسن بن محبوب فصلنامه علوم حدیث> شماره 6، محمد زارعی کریانی
* جستجویی در ترجمه حسن بن محبوب فصلنامه علوم حدیث> شماره 6، محمد زارعی کریانی
* طوسى، محمد بن الحسن، تهذيب الأحكام (تحقيق خرسان) - تهران، چاپ: چهارم، 1407 ق.
* طوسى، محمد بن الحسن، تهذيب الأحكام (تحقيق خرسان) - تهران، چاپ: چهارم، 1407 ق.
* مجلسى، محمد باقر بن محمد تقى، بحار الأنوار (ط - بيروت) - بيروت، چاپ: دوم، 1403 ق.
* مجلسى، محمد باقر بن محمد تقى، بحار الأنوار (ط - بيروت) - بيروت، چاپ: دوم، 1403 ق.
* قمى، عباس، سفينة البحار - قم، چاپ: اول، 1414 ق.
* قمى، عباس، سفينة البحار - قم، چاپ: اول، 1414 ق.
{{پایان}}


 
{{علمای اسلام}}
{{اصحاب اجماع}}


[[رده:عالمان]]
[[رده:عالمان]]
[[رده:عالمان شیعه]]
[[رده:عالمان شیعه]]
[[رده:اصحاب اجماع]]
[[رده:اصحاب اجماع]]

نسخهٔ کنونی تا ‏۲۴ آوریل ۲۰۲۴، ساعت ۱۲:۰۷

فضالة بن ایّوب
نامفضالة بن ایّوب
نام کاملفضالة بن ایّوب ازدى اهوازى
محل تولدکوفه
تاریخ درگذشت203 ق، ۱۹۷ ش‌، ۸۱۹ م
هم عصر امامامام کاظم (علیه‌السلام)
اساتید
  • ابان بن عثمان
  • ابن ابي عمير
  • ابن محبوب
  • ابن مسكان
  • احمد بن سليمان
  • اسماعيل بن ابي زياد
  • جميل بن دراج
  • الحسين بن ابي العلاء
  • الحسين بن عثمان
  • حماد بن عثمان
  • حماد بن عيسي
  • رفاعة بن موسي
  • زراره
  • سدير الصيرفي
  • السكوني
  • صفوان
  • عبدالله بن ابي يعفور
  • عبدالله بن بكير
  • عبدالله بن سنان
  • العلاء بن رزين
  • علي بن ابي حمزة
  • عمر بن ابان
  • معاوية بن عمار
  • موسي بن بكر
شاگردان
  • صفوان بن یحیی
  • محمّد بن عیسی
  • محمّد بن خالد برقی
  • احمد بن محمّد بن خالد برقی
  • حسن بن سعید اهوازی
  • علی بن اسماعیل میثمی
  • محمّد بن ابی عمیر
  • ابان بن عثمان الاحمر
  • حماد بن عيسي
  • ابن ابي نجران
  • ابن ابي يعفور
  • العباس بن معروف
  • علي بن فضال
  • علي بن مهزيار

فضالة بن ایّوب ازدی اهوازی از بزرگان رجال شیعه و محدّثان نامی و معاصر امام کاظم (علیه‌السلام) و امام رضا (علیه‌السلام) بوده و از اصحاب اجماع شمرده می‌شود.

زندگی‌نامه

فضالة بن ایّوب ازدی اهوازی از بزرگان اهل حدیث و ثقات آنهاست. صداقت، امانت و پاکی طینت او را دانشمندان علم رجال ستوده و به مرویاتش اعتماد کرده‌اند. گروهی وی را از «اصحاب اجماع» می‌دانند و به فقاهت او نیز اعتماد دارند. فضالة بن ایّوب چون خاستگاهش از قبیله ازد است، به «ازدی» و چون زادگاهش شهر کوفه بود، به «کوفی» و به سبب آنکه در آخر عمر اهواز را برای زندگی برگزید، به «اهوازی» اشتهار دارد[۱] از تاریخ قطعی و دقیق تولّدش آگاهی نداریم، اما به قرائنی می‌توان اظهار نمود که «فضالة بن ایّوب» در اواسط سده دوم پا به عرصه گیتی نهاد. رشد جسمی و فکری وی در کوفه بود و بعد از چند سال برای افزایش دانش و کسب کمال و دستیابی به سرچشمه‌های موّاج علوم اهل بیت به مدینه هجرت کرد تا از محضر حضرت کاظم (علیه‌السلام) و حضرت رضا (علیه‌السلام) بهره برد. این محدّث گران‌قدر چندان در مدینه ماند که از اصحاب آن دو بزرگوار به‌شمار رفت[۲]. ابوالعبّاس نجاشی می‌گوید: فضالة بن ایّوب ازدی از نژاد اصیل عرب‌های کوفه بود که مدّت‌ها در شهر اهواز سکونت داشت. او صاحب دو ویژگی و صفت ممتاز و برجسته بود: نخست اینکه در حوزه نشر و فراگیری اخبار امامان معصوم: بسیار پر تلاش و از چهره‌های موفّق و موجّه محدّثان شیعی به‌شمار می‌رود و دوم اینکه همواره در مسیری مستقیم حرکت می‌کرد و علاقه و پیوند خویش را با اهل بیت تا آخرین لحظه عمر خود حفظ کرد[۳]. علامه کشّی پس از نقل اجماع اصحاب بر تصحیح روایات اصحاب اجماع، می‌گوید: بعضی به جای حسن بن محبوب، حسن بن علی بن فضال و فضالة بن ایّوب را گفته‌اند. و قال بعضهم: مکان الحسن بن محبوب: الحسن بن علی بن فضال و فضالة بن أیوب، و قال بعضهم: مکان فضالة‌، عثمان بن عیسی، و أفقه هؤلاء یونس بن عبد الرحمن و صفوان بن یحیی [۴] مجلسی اول عبارت کشی را اینگونه خوانده و معنایی از آن ارائه کرده است: و قال بعضهم: مکان الحسن بن محبوب: الحسن بن علی بن فضال، و فضالة بن أیوب و قال بعضهم: مکان فضالة عثمان بن عیسی. ولی همان گونه که حاجی نوری می‌گوید و حق هم با ایشان است عبارت فوق صحیح نیست بلکه صحیح چنین است: و قال بعضهم: مکان الحسن بن محبوب: الحسن بن علی بن فضال و فضالة بن أیوب، (یعنی به جای حسن بن محبوب دو نفر دیگر ذکر شده است.) و قال بعضهم: مکان فضالة‌، عثمان بن عیسی) خلاصه اینکه دو دسته به جای حسن بن محبوب دو نفر دیگر را معرفی کرده‌اند: یک دسته به جای او حسن بن علی بن فضال و فضالة بن ایوب با نقل کرده‌اند و دسته‌ای دیگر به جای حسن بن محبوب حسن بن علی بن فضال و عثمان بن عیسی را ذکر کرده‌اند. نه اینکه عده‌ای جای حسن بن محبوب، ابن فضال را ذکر کرده باشند و بعد کشی فضاله را به عنوان اصحاب اجماع بداند و بگوید که عده ای به جای او عثمان بن عیسی را ذکر کرده‌اند (کما اینکه مجلسی اول این تصور را کرده است.) [۵]

در نگاه رجالیون

نجاشی درباره وی می‌نویسد: کان ثقة فی حدیثه، مستقیما فی دینه [۶]. علاّمه در «خلاصه»، عین همین تعبیر را آورده است [۷] در «وجیزه»، «البلغة»، «مشترکات کاظمی» و منابع دیگر، وثاقت فضاله آمده است. شیخ طوسی و علّامه حلّی به تکریم مقام والای فضاله پرداخته و از این محدّث به عنوان چهره‌ای ماندگار و موجّه نام برده‌اند[۸]. آیت‌الله جعفر سبحانی در معرّفی این محدّث می‌نویسد: او یکی از محدّثان بزرگ و فقیهان صاحب نام تاریخ علم حدیث است؛ به گونه‌ای که در حدود 1307 حدیث از وی به یادگار مانده است[۹].

در محضر معصوم

فضالة بن ایوب در «رجال برقی»، از اصحاب امام کاظم (علیه‌السلام) شمرده شده است[۱۰]. شیخ طوسی در کتاب رجالی خود، او را در شمار اصحاب آن دو بزرگوار محسوب کرده و همچنین نجّاشی، علّامه حلّی و دیگران نگاشته‌اند که او از حضرت موسی بن جعفر(علیه‌السلام) روایت نقل می‌کرده است [۱۱]

مشایخ و راویان

فضاله علاوه بر این که از محضر دو امام بزرگوار بهره برد، نزد محدّثان و حافظان اخبار اهل بیت علیهم السلام نیز حضور یافت و از فضل و دانش و کمال آنان بهره‌ها جست[۱۲] که برخی از آنان عبارت‌اند از:

  • ابان بن عثمان؛
  • ابن ابي عمير؛
  • ابن محبوب؛
  • ابن مسكان؛
  • ابو المغرا؛
  • ابو زيد الحلال؛
  • احمد بن سليمان؛
  • اسماعيل بن ابي زياد؛
  • جميل بن دراج؛
  • حريز؛
  • الحسن بن زياد؛
  • الحسين بن ابي العلاء؛
  • الحسين بن ابي حمزة؛
  • الحسين بن عثمان؛
  • حماد بن عثمان؛
  • حماد بن عيسي؛
  • حمزة بن محمد الطيار؛
  • داود بن فرقد؛
  • رفاعة بن موسي؛
  • زراره؛
  • سدير الصيرفي؛
  • سعدان؛
  • السكوني؛
  • سيف بن عميرة؛
  • شعيب ابو صالح؛
  • صفوان؛
  • عبد الرحمن بن ابي عبدالله؛
  • عبد الرحمن بن ابي نجران؛
  • عبد الرحمن بن سيابة؛
  • عبد الصمد بن بشير؛
  • عبدالله بن ابي يعفور؛
  • عبدالله بن بكير؛
  • عبدالله بن سنان؛
  • العلاء بن رزين؛
  • علي بن ابي حمزة؛
  • عمر بن ابان الكلبي؛
  • الفضيل بن عثمان؛
  • القاسم بن بريد؛
  • كليب الاسدي؛
  • كليب بن معاوية؛
  • محمد بن عمارة؛
  • معاوية بن عمار؛
  • معاوية بن وهب؛
  • المعلي ابي عثمان؛
  • موسي بن بكر؛
  • نعيم بن الوليد؛
  • يحيي الحلبي.[۱۳]

راویان

افرادی بسیاری در محضر او حدیث آموخته‌اند و از وی نقل روایت کرده‌اند[۱۴]، از جمله:

  • صفوان بن یحیی؛
  • محمّد بن عیسی؛
  • محمّد بن خالد برقی؛
  • احمد بن محمّد بن خالد برقی؛
  • حسین بن سعید؛
  • حسن بن سعید اهوازی؛
  • علی بن اسماعیل میثمی؛
  • محمّد بن ابی عمیر؛
  • ابان بن عثمان الاحمر؛
  • حماد بن عیسی؛
  • ابن ابی نجران؛
  • ابن ابی یعفور؛
  • احمد بن ابی عبدالله؛
  • العباس بن معروف؛
  • عبدالله [ ابنه ]؛
  • علی بن اسماعیل المیثمی؛
  • علی بن فضال؛
  • علی بن مهزیار؛
  • محمد بن جمهور؛
  • محمد بن علی بن محبوب؛
  • موسی بن بکر.[۱۵]

روایات و اثار

نام شریفش در 417 مورد از اسناد روایات، وارد شده است[۱۶] و از تعبیر فضالة بن ایوب در اسناد ۴۱۷ روایت آمده و ۹۰۰ روایت هم از فضالة داریم که مجموعا ۱۳۱۷ روایت می‌شود. روایات فضاله بیشتر در سه محورِ کلّی است:

  • 1. تبیین حقّانیت و اثبات ولایت و امامت امامان معصوم شیعه، و بیان فضیلت‌ها و منقبت‌ها و مقامات بلند آن بزرگواران؛
  • 2. فضایل و رذایل اخلاقی؛
  • 3. بیان احکام و قانون‌های دینی.

البته گرایش سوم، پررنگ‌تر از بقیه است[۱۷]. در «فهرست» شیخ طوسی، کتابی برای او ذکر شده است که احمد بن ابی عبداللّه برقی آن را روایت می‌کند [۱۸] در «رجال نجاشی»، کتاب «الصلاة» را به او نسبت داده اند. [۱۹] برخی از پژوهشگران کتاب الصلوة، و النوادر را از تألیفات او دانسته‌اند[۲۰].

درگذشت

این بزرگوار، قبل از سال 203ق، در قید حیات بوده و در اهواز سکونت داشته است.

پانویس

  1. رجال نجاشی، ص220، چاپ داوری قم، فهرست طوسی، ص136؛ رجال علامه حلی، ص132.
  2. رجال شیخ طوسی، ص357.
  3. رجال نجاشی، ص220.
  4. إختيار معرفة الرجال المعروف بـ رجال الكشي، الشيخ الطوسي، ج1، ص556. ش1050.
  5. https://www.eshia.ir/Feqh/Archive/text/shobeiry/rejal/62/011/
  6. رجال النجاشى، ص310، ش850.
  7. خلاصة الأقوال، ص230، ش774 .
  8. رجال طوسی، ص357؛ تنقیح المقال، ج2، ص6، باب الفاء.
  9. رجال کشی، ج2، ص831، تنقیح المقال، ج2، ص6؛ موسوعة طبقات الفقهاء، ج2، ص446.
  10. رجال البرقى، ص49.
  11. رجال طوسی، ص357 و 385؛ رجال نجاشی؛ ص220؛ رجال علّامه حلّی، ص131؛ جامع الرواة، ج2، ص2.
  12. جامع الرواة، ج2، ص3؛ تنقیح المقال، ج2، ص6، باب الفاء.
  13. نرم‌افزار جهاز راویان، مؤسسة ولي العصر (علیه‌السلام) للدراسات الإسلامية قم،https://hoveyat.valiasr-aj.com/
  14. جامع الرواة، ج2، ص3؛ تنقیح المقال، ج2، ص6، باب الفاء.
  15. نرم‌افزار جهاز راویان، مؤسسة ولي العصر (علیه‌السلام) للدراسات الإسلامية قم،https://hoveyat.valiasr-aj.com/
  16. أحسن التراجم، ج2، ص15.
  17. اصول کافی، ج1، ص305 و 188؛ جامع الرواة، ج2، ص3؛ بهجة الآمال، ج6، ص27.
  18. الفهرست، ص200، ش571.
  19. رجال النجاشى، ص311.
  20. رجال نجاشی، ص220؛ فهرست طوسی، ص136؛ موسوعة طبقات الفقهاء، ج2، ص446؛ معجم الرّجال، ج13، ص271.

منابع

  • علامه حلى، حسن بن يوسف، رجال العلامة الحلي، 1جلد، الشريف الرضي - ايران - قم، چاپ: 2، 1402 ه.ق.
  • كشى، محمد بن عمر، اختيار معرفة الرجال، 2جلد، موسسة آل البيت (علیه‌السلام) لإحياء التراث - ايران - قم، چاپ: 1، 1404 ه.ق.
  • نجاشى، احمد بن على، رجال النجاشي، 1جلد، جماعة المدرسين في الحوزة العلمية، مؤسسة النشر الإسلامي، قم، 1365ش.
  • طوسى، محمد بن حسن، رجال الطوسي(جامعه مدرسين)، 1جلد، جماعة المدرسين في الحوزة العلمية بقم، مؤسسة النشر الإسلامي، قم، چاپ: 3، 1373 ه.ش.
  • طوسى، محمد بن حسن، فهرست كتب الشيعة و أصولهم و أسماء المصنفين و أصحاب الأصول، 1جلد، مكتبة المحقق الطباطبائي - ايران - قم، چاپ: 1، 1420 ه.ق.
  • علامه حلى، حسن بن يوسف، ترتيب خلاصة الأقوال في معرفة الرجال، 1جلد، آستان قدس رضوى، بنياد پژوهشهاى اسلامى، مشهد مقدس، چاپ: 1، 1381 ه.ش.
  • استرآبادى، محمد بن على، منهج المقال في تحقيق أحوال الرجال، 7جلد، موسسة آل البيت (عليهم السلام) لإحياء التراث،قم، چاپ: 1، 1422 ه.ق.
  • قهپايى، عنايةالله، مجمع الرجال، 7جلد، اسماعيليان - ايران - قم، چاپ: 2، 1364 ه.ش.
  • ابن ندیم، محمد بن اسحاق، الفهرست، محمدرضا تجدد، تهران، انتشارات امیرکبیر، ۱۳۶۶ش.
  • حلی (علامه)، حسن بن یوسف، خلاصه الاقوال فی معرفه الرجال، نشرالفقاهه، ۱۴۱۷ق.
  • خویی، ابوالقاسم، معجم رجال الحدیث، قم، مرکز نشر الثقافة الاسلامیة فی العالم، ۱۳۷۲ش.
  • حسن‌زاده آملی، حسن، اضبط المقال فی ضبط اسماء الرجال، پدیدآوران محمودی، محمدکاظم ، مکتب الإعلام الإسلامی، مرکز النشر قم ، 1376.
  • امین، سید محسن، أعيان الشيعة (53 جلدی) مکان نشر بیروت - لبنان.
  • شبستری، عبدالحسین، أحسن التراجم لأصحاب الإمام موسی الکاظم (علیه‌السلام) المؤتمر العالمی للإمام الرضا (علیه‌السلام) ، مشهد،1369 .
  • ابان بن عثمان احمر، المبعث و المغازی و الوفاه و السقیفه و الرده، گردآورنده: رسول جعفریان، دفتر تبلیغات اسلامی، قم، 1375.
  • زرکلی، خیرالدین، الأعلام، قاموس تراجم لأشهر الرجال و النساء من العرب و المستعربین و المستشرقین، دار العلم للملايين، بیروت ، 1989 م.
  • شيخ صدوق ابن بابویه، ابوجعفر، محمد بن علی، أمالی شیخ صدوق، کمره‎‌ای، محمدباقر (مترجم)، کتابچی، تهران،1376 ش.
  • ‏ عتکی بزاز، احمد بن عمرو، البحر الزخار (مسند البزار)، دار الکتب العلمية مکتبة العلوم و الحکم، مدينه و لبنان1430ق
  • مازندرانی حائری، محمد بن اسماعیل، منتهی المقال في أحوال الرجال مؤسسة آل‌ البيت عليهم‌السلام لاحياء التراث، قم ،1416 ق
  • ‏ صدر، سید حسن تأسيس الشيعة لعلوم الإسلام، اعلمی، 1375 ش.
  • مرعشی، محمود، التحرير الطاووسي المستخرج من کتاب حل الاشکال للسید احمد بن طاوس الحسینی، ، کشی، محمد بن عمر
  • (ابن‌ طاووس، احمد بن موسی نویسنده) ابن شهید ثانی، حسن بن زین‌الدین (تلخيص) کتابخانه عمومی آیت‌الله‌مرعشی نجفی(ره) قم - ایران1411 ‌‎ق
  • قمی، علی بن ابراهیم تفسير القمي موسوی جزایری، سید طیب، دار الکتاب، قم، 1404 ق.
  • مامقانی، عبدالله، تنقیح المقال فی علم الرجال، تحقیق محی الدین و محمدرضا مامقانی، قم، موسسة آل البیت لإحیاء التراث، ۱۳۸۱ش.
  • علامه حلی، حسن بن یوسف إیضاح الإشتباه (ایضاح الاشتباه فی ضبط تراجم الرجال) حسون، محمد (محقق)،جماعة المدرسين في الحوزة العلمیة بقم، مؤسسة النشر الإسلامی، قم،1411 ق
  • اردبیلی، محمد بن علی، جامع الرواة، منشورات مکتبه آیه الله مرعشی نجفی، قم، ۱۴۰۳ق.
  • طریحی، فخرالدین بن محمدعلی، جامع المقال فیما یتعلق بأحوال الحدیث و الرجال، طریحی، محمدکاظم کتابفروشی جعفری تبريزی (بوذرجمهری)، تهران.
  • ابن ابی‌طی، یحیی بن حمید، الحاوي في رجال الشيعة الإمامية، جعفریان، رسول، 1379 ش.
  • کلباسی، ابوالهدی، سماء المقال في علم الرجال، حسينی قزوينی، محمد، مؤسسة ولي العصر (علیه‌السلام) للدراسات الإسلامية، قم،1419 ق.
  • عباسی زنجانی، موسی الجامع في الرجال، حسینی قزوینی، سید محمد، مؤسسة ولي العصر (علیه‌السلام) للدراسات الإسلامية قم،1436ق.
  • ابن قولویه قمی ، جعفر بن محمد، كامل الزيارات، انتشارات مؤسسه دارالحجة للثقافة قم،۱۳۷۵ ش
  • ابن داود، رجال ابن داوود، انتشارات حیدریه، نجف، ۱۳۹۲ق
  • شوشتری، محمدتقی، قاموس الرجال، قم، جامعه مدرسین، چاپ دوم، ۱۴۱۰ق.
  • عسقلانی، ابن حجر، لسان‌ المیزان، انتشارات مؤسسة الأعلمي للمطبوعات، لبنان،۱۳۹۰ ق.
  • تجلیل تبریزی ابوطالب معجم الثقات و ترتیب الطبقات انتشارات مؤسسة النشر الاسلامی قم، ایران۱۳۸۲ ش
  • نوری‌همدانی حسین، معجم الرواه الثقات و ترتیب الطبقات فیضیه1391
  • خویی، ابوالقاسم ، معجم رجال الحدیث و تفصیل طبقات الرواة [بی نا] [بی جا] 1413ق
  • طوسی، محمد بن حسن، معراج أهل الکمال إلی معرفة الرجال بحرانی، سلیمان بن عبدالله (نویسنده) رجایی، سید مهدی (محقق) عبدالزهراء العويناتي1412 ق
  • حر عاملی، محمد بن حسن وسائل الشيعة و مستدركها، نوری، حسین بن محمدتقی، مؤسسة النشر الإسلامي قم - 1424 ق
  • مقدس کاظمی، محمدامین بن محمدعلی هداية المحدثين إلی طريقة المحمدين المعروف ب مشتركات الكاظمي مرعشی، محمود، رجایی، سید مهدی (محقق) کتابخانه عمومی آیت‌الله‌مرعشی نجفی(ره) قم ، 1405 ق.
  • قلعجي‏، عبدالمعطي امين ، الضعفاء الكبير، عقیلی، محمد بن عمرو، دار الکتب العلمية، بيروت،1404ق.
  • شیخ بهایی، محمد بن حسین، الوجیزة في علم الدرایة، بصيرتی، قم، 1398 ق.
  • تفرشی، مصطفی بن حسین، نقد الرجال، مؤسسة آل البیت علیهم‌السلام لإحیاء التراث، قم،1377 ش.
  • مازندرانی حائری، محمد بن اسماعیل، منتهی المقال في أحوال الرجال، مؤسسة آل‌ البيت عليهم‌السلام لاحياء التراث، قم،1416 ق.
  • کحاله، عمر رضا، معجم المؤلفين (تراجم مصنفي الكتب العربية)، دار إحياء التراث العربي، بیروت،1376 ق
  • ابن شهرآشوب، محمد بن علی معالم العلماء في فهرست كتب الشيعة و أسماء المصنفين منهم قديماً و حديثاً (تتمة كتاب الفهرست للشيخ أبي‌جعفر الطوسي ) المطبعة الحيدرية نجف اشرف 1380
  • شیخ بهایی، محمد بن حسین مشرق الشمسین و إكسير السعادتین خواجویی، اسماعیل بن محمدحسین (معلق) رجایی، سید مهدی (محقق)،آستانة الرضوية المقدسة، مجمع البحوث الإسلامية، مشهد ،1429 ق.
  • جاپلقی بروجردی، علی‌اصغر بن محمد شفیع طرائف المقال في معرفة طبقات الرجال زير نظرمرعشی، محمود.
  • مکتبة آیت‌الله المرعشي النجفي(ره)، قم ، 1410 ق.
  • اصحاب اجماع، ناصر باقری بیدهندی، علوم حدیث 1376 شماره 6.
  • نرم‌افزار جهاز راویان، مؤسسة ولي العصر (علیه‌السلام) للدراسات الإسلامية قم،https://hoveyat.valiasr-aj.com/
  • حسن بن محبوب کوفى، محمدباقر بهبودى،فقه 1376 شماره 11 و 12.
  • خامنه‏‌اى، على، رهبر جمهورى اسلامى ايران، چهار كتاب اصلى علم رجال،دفتر نشر فرهنگ اسلامى، تهران، چاپ: 3، 1377 ه.ش.
  • مهريزى، مهدى، ميراث حديث شيعه، 21جلد، موسسه علمى فرهنگى دار الحديث، سازمان چاپ و نشر، قم، چاپ: 1، 1380 ه.ش.
  • ربانى، محمد حسن، سبک‌شناسی دانش رجال الحديث، 1جلد، مركز فقهى ائمه اطهار (عليهم السلام) ، قم، 1385 ش.
  • جستجویی در ترجمه حسن بن محبوب فصلنامه علوم حدیث> شماره 6، محمد زارعی کریانی
  • طوسى، محمد بن الحسن، تهذيب الأحكام (تحقيق خرسان) - تهران، چاپ: چهارم، 1407 ق.
  • مجلسى، محمد باقر بن محمد تقى، بحار الأنوار (ط - بيروت) - بيروت، چاپ: دوم، 1403 ق.
  • قمى، عباس، سفينة البحار - قم، چاپ: اول، 1414 ق.