افزودن پیوند

    ابومخنف: تفاوت میان نسخه‌ها

    از ویکی‌وحدت
    بدون خلاصۀ ویرایش
     
    (۲۷ نسخهٔ میانی ویرایش شده توسط ۳ کاربر نشان داده نشد)
    خط ۱: خط ۱:
    {{جعبه اطلاعات شخصیت
    {{جعبه اطلاعات شخصیت
    | عنوان = ابومِخنَف، لوط بن يحيي ازدي
    | عنوان = ابومخنف
    | تصویر =  
    | تصویر = عالمان شیعه.jpg
    | نام = ابومِخنَف، لوط بن يحيي ازدي
    | نام = ابومخنف
    | نام‌های دیگر =  
    | نام‌های دیگر = ابومِخنَف، لوط بن یحیی ازدی
    | سال تولد = 90 ق
    | سال تولد = 90 ق
    | تاریخ تولد =  
    | تاریخ تولد =  
    خط ۱۹: خط ۱۸:
    | وبگاه =  
    | وبگاه =  
    }}
    }}
    '''ابو مخنف '''  
     
    ابومِخنَف، لوط بن يحيي ازدي بن يحيي بن سعيد بن مخنف بن سليم ازدي از برجسته ترين راويان اخبار تاريخي در قرن دوم هجري است.
    '''ابومخنف''' (ابومِخنَف)، لوط بن یحیی ازدی بن یحیی بن سعید بن مخنف بن سلیم ازدی از برجسته‌ترین راویان اخبار تاریخی در قرن دوم هجری است.
    == نسب و زندگینامه ==  
     
    ابومخنف از خانداني بزرگ و مشهور از تيرة غامد و از قبيلة بزرگ يمني‌اَزْد در كوفه <ref>(كلْبي،2/481-482)</ref>است. جد او مخنف بن سليم در 6ق،زماني كه پيامبر(ص)به دعوت ابوظبيان ازدي پرداخت،اسلام آورد. <ref>(نكـ:ابن سعد،1(3)/30)</ref> به همين سبب او را از اصحاب و محدثان از پيامبر(ص) می شمارند<ref>(نكـ:طبراني،20/310-311؛ابوالشيخ،1/279-282؛ابن عبدالبر،4/1467؛ابونعيم،معرفة،2/گ 206الف؛مزي،تحفة،8/367-368؛ابن حجر،الاصابة،6/72).</ref>
    == نسب و زندگی‌نامه ==  
    مخنف بن سليم،پيش از خلافت اميرالمؤمنين علي(ع)، در فتوح عراق شركت داشته است<ref>(دينوري،114).</ref>در جنگ جمل در لشگر عراقيان شركت كرد و پرچمدار بود<ref>(نصر بن مزاحم،117؛بلاذري،انساب،2/236؛دينوري،146)</ref>و دو برادرش عبدالله و صَقْعَبْ در همين پيكار جان باختند<ref>(نكـ:طبري،تاريخ،4/521،«المنتخب»،547؛ني نكـ:بلاذري،همان،2/241)</ref> پس از آن از سوي امام(ع)به امارت اصفهان و همدان گماشته شد<ref>(نصر بن مزاحم،11؛ابوالشيخ،1/277-278؛ابونعيم،ذكر اخبار،1/72)</ref>،اما در آستانة جنگ صفين، توسط امام علي(ع) فراخوانده شد و در جنگ صفين حضور یافت. به روايت ابن حجر وي در 64قمري در جنبش توابين به رهبري سليمان بن صُرَد خزاعي كشته شد<ref>(تهذيب،10/78).</ref>.
    ابومخنف از خاندانی بزرگ و مشهور از تیره غامد و از قبیله بزرگ یمنی‌اَزْد در کوفه<ref>(كلْبی،2/481-482)</ref> است. جد او مخنف بن سلیم در 6ق، زمانی که [[محمد بن عبد‌الله (خاتم الانبیا)|پیامبر(صلی‌الله‌ علیه‌ و‌آله‌ وسلّم)]] به دعوت ابوظبیان ازدی پرداخت، اسلام آورد<ref>(نكـ:ابن سعد،1(3)/30)</ref>. به همین سبب او را از اصحاب و محدثان از پیامبر (صلی‌الله‌ علیه‌ و‌آله‌ وسلّم) می‌شمارند<ref>(نكـ:طبرانی،20/310-311؛ابوالشیخ،1/279-282؛ابن عبدالبر،4/1467؛ابونعیم،معرفة،2/گ 206الف؛مزی،تحفة،8/367-368؛ابن حجر،الاصابة،6/72).</ref>.
    يحيي پدر ابومخنف را نيز تنها از طريق چند روايتي كه ابومخنف در برخي حوادث تاريخي از او نقل كرده،مي‌شناسيم و واپسين زمان آن روايات مربوط به 96ق است <ref>(نكـ:طبري،تاريخ،6/124،295،500؛نيز نكـ:ابوالفرج،34،35).</ref>
     
    مخنف بن سلیم پیش از خلافت امیرالمؤمنین علی (علیه‌السلام)، در فتوح عراق شرکت داشته است<ref>(دینوری،114).</ref> و در [[جنگ جمل]] در لشکر عراقیان شرکت کرد و پرچمدار بود<ref>(نصر بن مزاحم،117؛بلاذری،انساب،2/236؛دینوری،146)</ref>و دو برادرش عبدالله و صَقْعَبْ در همین پیکار جان باختند<ref>(نكـ:طبری،تاریخ،4/521،«المنتخب»،547؛نی نكـ:بلاذری،همان،2/241)</ref>، پس از آن از سوی [[علی بن ابی‌طالب|امام علی (علیه‌السلام)]] به امارت اصفهان و همدان گماشته شد<ref>(نصر بن مزاحم،11؛ابوالشیخ،1/277-278؛ابونعیم،ذكر اخبار،1/72)</ref>، اما در آستانه [[جنگ صفین]]، توسط امام علی(علیه‌السلام) فراخوانده شد و در جنگ صفین حضور یافت. به روایت [[ابن حجر عسقلانی|ابن حجر]] وی در 64قمری در جنبش [[توابین]] به رهبری [[سلیمان بن صرد خزاعی|سلیمان بن صُرَد خزاعی]] کشته شد<ref>(تهذیب،10/78).</ref>.
     
    یحیی پدر ابومخنف را نیز تنها از طریق چند روایتی که ابومخنف در برخی حوادث تاریخی از او نقل کرده، می‌شناسیم و واپسین زمان آن روایات مربوط به 96ق است <ref>(نكـ:طبری،تاریخ،6/124،295،500؛نیز نكـ:ابوالفرج،34،35).</ref>.
     
    === تولد ===
    === تولد ===
    در مورد تاریخ تولد وی نیز نظرات مختلفی وجود دارد:
    در مورد تاریخ تولد وی نیز نظرات مختلفی وجود دارد:
    ولهاوزن ضمن وي را متولد حدود سال 75 دانسته است<ref>ولهاوزن، تاريخ الدولة العربية، مقدمه، ق 6.</ref>، سزگين نيز سال 70 را پيشنهاد كرده، اما دليل وي آشكارا نادرست است <ref>sazgin. ABU mihknaf. P.6..</ref> و يوسفي غروي سال 60 را صحیح دانسته است. <ref>ابومخنف ازدي، وقعة الطف، مقدمه، 16.</ref> اما با توجه به اينكه متقدمترين مشايخ روايت ابومخنف، كه وي از آنان حديث شنيده كساني مانند عمرو بن مره حملي متوفي سال 118 يا 116 ق <ref>ابن‏ حجر، تهذيب، 72:2</ref>. و عمرو بن شعيب قرشي متوفي سال 118 ق هستند <ref>همان، تقريب التهذيب، 103 - 102:8.</ref> و همچنين ابومخنف از حضور خويش در لشگرگاه يزيد بن مهلب در «عقر» در سال 102 خبر داده كه در جنگها به خاطر خردسالي شركت نداشته است <ref>طبري، تاريخ، 592:6.</ref> ، چنين نتيجه مي گيريم كه وي در حدود سال 90 ه - ق به دنيا آمده است.
    ولهاوزن ضمن وی را متولد حدود سال 75 دانسته است<ref>ولهاوزن، تاریخ الدولة العربیة، مقدمه، ق 6.</ref>، سزگین نیز سال 70 را پیشنهاد کرده، اما دلیل وی آشکارا نادرست است<ref>sazgin. ABU mihknaf. P.6..</ref> و یوسفی غروی سال 60 را صحیح دانسته است<ref>ابومخنف ازدی، وقعة الطف، مقدمه، 16.</ref>؛ اما با توجه به اینکه متقدم‌ترین مشایخ روایت ابومخنف، که وی از آنان حدیث شنیده کسانی مانند عمرو بن مره حملی متوفی سال 118 یا 116 ق <ref>ابن‏ حجر، تهذیب، 72:2</ref>. و عمرو بن شعیب قرشی متوفی سال 118 ق هستند<ref>همان، تقریب التهذیب، 103 - 102:8.</ref> و همچنین ابومخنف از حضور خویش در لشگرگاه یزید بن مهلب در «عقر» در سال 102 خبر داده که در جنگها به خاطر خردسالی شرکت نداشته است<ref>طبری، تاریخ، 592:6.</ref>، چنین نتیجه می‌گیریم که وی در حدود سال 90 ه - ق به دنیا آمده است.


    == اهمیت و گستره کار ابی مخنف ==  
    == اهمیت و گستره کار ابی مخنف ==  
    از اخباري كه در تاريخ طبري آمده برمي آيد كه ابومخنف پيش از سال 116 ه ق شروع به گردآوري روايات و احاديث كرده است <ref>طبري، تاريخ، 422:5. نيز ر. ک. ابن‏حجر، تهذيب التهذيب، 103 - 102:8.</ref> او در جستجوي خويش كه به تدريج آن را وسعت بخشيد. وي از بيش از 200 نفر روايت كرده كه شامل مشايخ حديث، ديوانيان، سپاهيان، بازرگانان، موالي و نيز زنان مي شود براي مثال وي خبري را از همسر زهير بن قين روايت مي كند: قال ابومخنف: فحدثتني دلهم بنت عمرو امرأة زهير بن القين <ref>تاريخ الطبري، ج 5، ص 396.</ref>.  در بسياري از موارد نيز با يك يا حداكثر دو واسطه اخبار كربلا را روايت مي كند. مثلا اخباري را با يك واسطه از سرماح بن عدي بن حاتم طائي نقل مي كند. يا اخباري را از عقبة بن سمعان كه در شب عاشورا كنار امام حسين عليه السلام بوده و روز عاشورا مجروح شده و سالم مانده، با يك واسطه نقل كرده است. <ref>تاريخ الطبري، ج 5، ص 413، 407، 406.</ref> وی موفق به جمع آوري و حفظ بسياري از اطلاعات تاريخي شده كه اگر وي بدين كار دست نزده بود، بي ترديد اكنون اثري از آنها وجود نداشت.
    از اخباری که در [[تاریخ طبری (کتاب)|تاریخ طبری]] آمده بر می‌آید که ابومخنف پیش از سال 116ق شروع به گردآوری روایات و احادیث کرده است <ref>طبری، تاریخ، 422:5. نیز ر. ک. ابن‏حجر، تهذیب التهذیب، 103 - 102:8.</ref> او در جستجوی خویش که به تدریج آن را وسعت بخشید بیش از 200 نفر روایت کرده که شامل مشایخ حدیث، دیوانیان، سپاهیان، بازرگانان، موالی و نیز زنان می‌شود، برای مثال: وی خبری را از همسر [[زهیر بن قین]] روایت می‌کند: قال ابومخنف: فحدثتنی دلهم بنت عمرو امرأة زهیر بن القین<ref>تاریخ الطبری، ج 5، ص 396.</ref>.  در بسیاری از موارد نیز با یک یا حداکثر دو واسطه اخبار [[کربلا]] را روایت می‌کند. مثلا اخباری را با یک واسطه از سرماح بن عدی بن حاتم طائی نقل می‌کند و یا اخباری را از عقبة بن سمعان که در شب [[عاشورا]] کنار [[حسین بن علی (سید الشهدا)|امام حسین (علیه‌السلام)]] بوده و روز عاشورا مجروح شده و سالم مانده، با یک واسطه نقل کرده است. وی موفق به جمع آوری و حفظ بسیاری از اطلاعات تاریخی شده که اگر وی بدین کار دست نزده بود، بی تردید اکنون اثری از آنها وجود نداشت.
    مسأله ي ديگري كه به ارزش كار ابومخنف و اهميت روايات بازمانده اش افزوده، قدمت آنها و نيز انبوه اطلاعاتي است كه وي با دقت و جزئيات بسيار درباره ي حوادث به دست داده است.  
     
    روايات فراوان وي شامل رويدادهاي تاريخي از بيماري پيامبر (ص) در سال ده هجري تا وقايع سال 132 (قيام محمد بن خالد قسري در اين سال در كوفه) است <ref>بلاذري، انساب، 568:1؛ طبري، تاريخ، 417:7 300، 195، 187:3.</ref> ابومخنف اين روايات را در موضوعات گوناگوني، مانند مغازي، فتوح، اخبار و تراجم و احوال مرتب ساخته و كتابهايي با عنوانهاي مستقل تأليف كرده است كه متاسفانه اكنون هيچ يك از آنها موجود نيست.  
    مسأله دیگری که به ارزش کار ابومخنف و اهمیت نقل‌هایش افزوده، قدمت آنها و نیز انبوه اطلاعاتی است که وی با دقت و جزئیات بسیار درباره حوادث به دست داده است.  
    به هرحال روايت مستقيم و غيرمستقيم ابومخنف از كساني چون جابر بن يزيد جعفي<ref>(طبري،تاريخ،4/500،512)</ref>و مالك بن اعين جُهَني<ref>(همان،5/13،14،25،39،84،نيز نكـ:7/129)</ref>و ابوخالد كابلي<ref>(همان،5/423 به يك واسطه)</ref>و ابوالجارود <ref>(همان،6/63)</ref>كه در تشيع داراي انديشه‌هاي خاص بودند و رواياتي كه دربارة خوارج از منابع نزديك به ايشان مانند ابوالمخارق راسبي<ref>(همان،5/564،620،6/319،322)</ref>يا ابوزهير عَبْسي<ref>(همان،6/168)</ref>نقل كرده،نشان‌دهندة ارتباط گسترده‌اي است كه او براي جمع اخبار با آنان داشته است.همچنين گزارشهاي دقيقي كه او از حوادث پيش از سال 132ق داده،مانند گزارش قيام زيد بن علي(ع)و عوامل آن<ref>(همان،7/171،180،186)</ref>يا جنبش ضحاك بن قيس خارجي در كوفه<ref>(همان،7/327،345)</ref>،مي‌تواند تا حدودي نشان دهندة دسترسي كامل او به اين گونه اخبار باشد.
    روایات فراوان وی شامل رویدادهای تاریخی از بیماری پیامبر (صلی‌الله‌ علیه‌ و‌آله‌ وسلّم) در سال ده هجری تا وقایع سال 132 (قیام محمد بن خالد قسری در این سال در [[کوفه]] است<ref>بلاذری، انساب، 568:1؛ طبری، تاریخ، 417:7 300، 195، 187:3.</ref>.
     
    ابومخنف این روایات را در موضوعات گوناگونی، مانند مغازی، فتوح، اخبار و تراجم و احوال مرتب ساخته و کتاب‌هایی با عنوان‌های مستقل تألیف کرده است که متاسفانه اکنون هیچ یک از آنها موجود نیست.  
    به هرحال روایت مستقیم و غیرمستقیم ابومخنف از کسانی چون جابر بن یزید جعفی<ref>(طبری،تاریخ،4/500،512)</ref>و مالک بن اعین جُهَنی<ref>(همان،5/13،14،25،39،84،نیز نكـ:7/129)</ref>و ابوخالد کابلی<ref>(همان،5/423 به یك واسطه)</ref>و ابوالجارود<ref>(همان،6/63)</ref>که در تشیع دارای اندیشه‌های خاص بودند و روایاتی که درباره خوارج از منابع نزدیک به ایشان مانند ابوالمخارق راسبی<ref>(همان،5/564،620،6/319،322)</ref>یا ابوزهیر عَبْسی<ref>(همان،6/168)</ref>نقل کرده، نشان‌دهنده ارتباط گسترده‌ای است که او برای جمع اخبار با آنان داشته است. همچنین گزارش‌های دقیقی که او از حوادث پیش از سال 132ق داده، مانند گزارش قیام زید بن علی و عوامل آن<ref>(همان،7/171،180،186)</ref>یا جنبش ضحاک بن قیس خارجی در کوفه<ref>(همان،7/327،345)</ref>، می‌تواند تا حدودی نشان دهنده دسترسی کامل او به این گونه اخبار باشد.


    == اعتبار روایی ابومخنف در نگاه رجالیون، اهل حدیث، شیعه و اهل سنت. ==  
    == اعتبار روایی ابومخنف در نگاه رجالیون، اهل حدیث، شیعه و اهل سنت. ==  
    خط ۳۹: خط ۴۵:
    === اعتماد مورخان ===
    === اعتماد مورخان ===


    جاحظ  گفته که  «من الرواة والنسابين والعلماء» و اضافه کرده که با وجود نقل روایات او را ضعیف می دانند. <ref>«يؤخذ منه، ويُطعن عليه»</ref>  
    [[طبری]] بسیاری از نقل‌های وی را پذیرفته و نقل کرده است. [[جاحظ]] گفته که  «من الرواة والنسابین والعلماء» و اضافه کرده که با وجود نقل روایات او را ضعیف می‌دانند<ref>«یؤخذ منه، ویُطعن علیه»</ref>.
    ياقوت الحموي گفته وی آثار زیادی دارد ولی مشی او اخباری است »ي<ref>اقوت الحموي (1993)، معجم الأدباء، تحقيق: إحسان عباس، بيروت، ج. 5، ص. 2252</ref>.
    [[یاقوت حموی]] گفته که وی آثار زیادی دارد ولی مشی او اخباری است<ref>اقوت الحموی (1993)، معجم الأدباء، تحقیق: إحسان عباس، بیروت، ج. 5، ص. 2252</ref>.
    ابن كثير او را از ائمه تاریخ دانسته و  گفته وقد كان شيعياً، وهو ضعيف الحديث عند الأئمة، ولكنه أخباري حافظ، عنده من هذه الأشياء ما ليس عند غيره، ولهذا يترامى عليه كثير من المصنفين مِمَن بعده،  <ref>ابن كثير الدمشقي (1997)، البداية والنهاية، تحقيق: عبد الله بن عبد المحسن التركي، القاهرة: هجر للطباعة والنشر والتوزيع والإعلان، ج. 11، ص. 577</ref>
     
    === خرده‌گیری محدثان از  ابومخنف ===
    [[ابن کثیر]] او را از ائمه تاریخ دانسته و  گفته وقد کان شیعیاً، وهو ضعیف الحدیث عند الأئمة، ولکنه أخباری حافظ، عنده من هذه الأشیاء ما لیس عند غیره، ولهذا یترامی علیه کثیر من المصنفین مِمَن بعده<ref>ابن كثیر الدمشقی (1997)، البدایة والنهایة، تحقیق: عبدالله بن عبدالمحسن التركی، القاهرة: هجر للطباعة والنشر والتوزیع والإعلان، ج. 11، ص. 577</ref>.
    عبدالرحمن بن مهدي (م 198 ه.ق) او را متروك الحديث خوانده است <ref>ابوحاتم رازي، کتاب الجرح، 7182.</ref> ؛ يحيي بن معين (م 233 ه.ق) وي را غير موثق دانسته و حديثش را بي ارزش شمرده است <ref>همانجا، عقيلي، کتاب الضعفاء، 19 - 28.</ref> ؛ بسوي (م 277 ه.ق) <ref>المعرفة و التاريخ، 34:3.</ref> و ابوحاتم رازي <ref>(و 317 ه.ق) کتاب الجرح، 182:7.</ref> نيز آراي آنها را تأييد مي كنند.  ابن عدي (م 365 ه.ق) ضمن رد احاديث ابومخنف از جهت ضعف سند، نقل اخبار وي را جايز نمي شمارد و حتي به واسطه برخي مطالب كه وي درباره صحابه نقل كرده، او را شيعه اي افراطي (محترق) دانسته است<ref>الکامل في الضعفاء، 93:7.</ref>.
     
    ===خرده‌گیری محدثان از  ابومخنف===
    عبدالرحمن بن مهدی (م 198 ه.ق) او را متروک الحدیث خوانده است<ref>ابوحاتم رازی، کتاب الجرح، 7182.</ref>؛ یحیی بن معین (م 233 ه.ق) وی را غیر موثق دانسته و حدیثش را بی‌ارزش شمرده است<ref>همانجا، عقیلی، کتاب الضعفاء، 19 - 28.</ref>؛ بسوی (م 277 ه.ق)<ref>المعرفة و التاریخ، 34:3.</ref> و ابوحاتم رازی<ref>(و 317 ه.ق) کتاب الجرح، 182:7.</ref> نیز آرای آنها را تأیید می‌کنند.   
     
    ابن عدی (م 365 ه.ق) ضمن رد احادیث ابومخنف از جهت ضعف سند، نقل اخبار وی را جایز نمی‌شمارد و حتی به واسطه برخی مطالب که وی درباره صحابه نقل کرده، او را شیعه‌ای افراطی (محترق) دانسته است<ref>الکامل فی الضعفاء، 93:7.</ref>.
     
    ===چرایی نظر محدثان و توجیه آن===
    به نظر می‌رسد ایراد این محدثان رجالی بر ابومخنف از دو جهت است: 
    *نخست، کم‌توجهی و گاه بی‌توجهی وی به اسانید، حتی روایت از مجاهیل، با توجه به اینکه ذکر اسانید و نیز شناخت رجال و منازل آنان در ارزیابی حدیث از نقاط حساس اصطکاک محدثان و اخباریان بوده است.
    *دیگر اخبار وی است که شامل برخی اعمال ناروای صحابه و نیز توجهش به وقایعی در خصوص شیعیان است.
    بنا بر نقد مستند آرای محدثان نداریم ولی به اجمال می‌توان گفت که: نه ابومخنف و نه هیچ مورخ دیگری نمی‌توانست در برابر انبوه اخبار و رویدادها با تأنی به شیوه‌ای نقادانه محدثان بپردازد و به واسطه از دست رفتن بسیاری از اخبار نهراسد. ایراد دوم از آنجا برخاسته که وی مورخی واقعگرا و امین بود. همچنین او نمی‌توانست بسیاری از وقایع سرزمینش را که عملا با اخبار شیعیان مرتبط بود، فرو گذارد. از سوی دیگر مسأله اعتبار روایی ابومخنف با گرایش مذهبی وی ارتباط می‌یابد و محدثانی نظیر ابن عدی و ذهبی<ref>تاریخ الاسلام، حوادث و وفیات سال 160 - 141، ص 581.</ref>برای تبیین و تعلیل نگرش تاریخی وی، آن را به گرایش [[شیعی]] وی منسوب می‌دارند و وی را شیعه‌ای افراطی یا [[رافضی]] می‌شمارند.
     
    این نسبت اگر چه از روی سوء غرض به وی داده شده است، در عین حال برخی از رجال‌شناسان متأخر شیعی مانند مامقانی در کتابش بدان استناد کرده‌اند<ref>تنقیح المقال، 44:2.</ref> و همین اقتباس سبب شده است تا دیگر رجالیون شیعی نیز به تشیع وی به همین دلیل و نیز دلایل دیگر - چون همراهی نیای بزرگ وی، مخنف با علی (علیه‌السلام)، اخبار ابومخنف در باب ائمه شیعه و شمرده شدنش در زمره  اصحاب حضرت صادق (علیه‌السلام) - تصریح کنند<ref>شیخ عباس قمی، الکنی، 151:1؛ مدرس، ریحانة الادب، 258:7؛ بحرالعلوم (مصحح)، فهرست [طوسی]، 156 - 155 (حاشیه)؛ زرکلی، الاعلام، 245:5.</ref>. همین نسبت بی‌دلیل باعث شهرت ابومخنف به عنوان مورخی شیعی شده است و خود سبب گشته تا برخی محققان به صرف شیعی بودن ابومخنف با نظر انکار به اخبار او نگریسته و بدان‌ها چون روایاتی بی پایه و اساس بنگرند<ref>امین قلعجی، (مصحح)، کتاب الضعفاء الکبیر، [عقیلی المکی]، 19، (حاشیه).</ref> و البته چنین رأی بدون تحقیقی نیز نمی‌تواند درست باشد.
    نگاهی به اخبار وی در طبری و کتاب‌های دیگر نشان می‌دهد که وی موضع تندی بر ضد خلفا ندارد. ممکن است کسی بگوید که وی چنین موضعی داشته و طبری آن گونه اخبار وی را نیاورده است، ولی باید توجه داشت که علمای شیعه از آثار وی فراوان نقل کرده‌اند؛ اگر وقاعا در اخبار او چیزی در باب مطاعن خلفا وجود داشت، دست کم در آثار شیعیان روایت می‌شد. با این حال می‌توان پذیرفت که وی نوعی عقیده به تشیع دارد؛ در همان حدی که در کوفه رایج بوده است، یعنی راجع به خلفای اول و دوم اثباتا و نفیا حرفی نداشتند؛ نسبت به خلیفه سوم انتقادهای تندی می‌شده و [[معاویه]] را اصلا نمی‌پذیرفتد. این همان چیزی است که در کربلا در خبر راجع به بریر بن حضیر منعکس شده است: ابومخنف به نقل از یوسف بن یزید از عفیف بن زهیر که خود در کربلا حضور داشته است نقل می‌کند که:
     
    خرج یزید بن معقل... فقال: یا بریر! کیف تری الله صنع بک؟ قال: صنع الله و الله بی خیرا و صنع الله بک شرا. قال: کذبت و قبل الیوم ما کنت کذابا. هل تذکر و أنا أما شیک فی بنی لوذان و أنت تقول: ان عثمان بن عفان کان علی نفسه مسرفا، و ان معاویة بن ابی سفیان ضال مضل، و ان امام الهدی و الحق علی بن أبی طالب<ref>تاریخ الطبری، ج 5، ص 431.</ref> یزید بن معقل از دل سپاه دشمن درآمد و خطاب به بریر از اصحاب امام حسین (علیه‌السلام) گفت: ای بریر! کار خدا را با خود چگونه می‌بینی؟ گفت: کار خدا با من بسیار خیر و خوب و با تو بسیار شر بوده است. یزید گفت: دروغ می‌گویی، در حالی که پیش از این دروغگو نبودی. خاطرت هست که من و تو در میان بنی لوذان قدم می‌زدیم و تو میگفتی: عثمان بر نفس خود زیاده‌روی کرد و معاویه فردی گمراه و گمراه کننده است و علی بن ابی طالب امام هدایت و حق است؟ این سه قضاوت درباره عثمان، معاویه و امام علی (علیه‌السلام) مبنای تشیع عمومی عراقی‌ها بود که به ویژه در کوفه وجود داشت.
     
    ====نگرش وهابیت معاصر به ابی مخنف====
    نگرش اهل حدیث در حال حاضر دوباره در عربستان حاکم شده و نسبت به مرویات ابومخنف و امثال آن حساسیت نشان داده می‌شود: برای نمونه کتاب مرویات ابی مخنف فی تاریخ الطبری از یحیی بن ابراهیم بن علی الیحیی ریاض، دارالعاصمة.


    === چرایی نظر محدثان و توجیه آن ===
    نویسنده در نقد روایات ابومخنف انتقادهایی را مطرح کرده که بر اساس آنها انسان در عربی خوانی مؤلف هم تردید می‌کند. برای مثال در نقد این روایت ابومخنف که سخنان [[ابوبکر بن ابی قحافه|ابوبکر]] را در [[سقیفه بنی ساعده|سقیفه]] آورده؛ آنجا که خطاب به انصار می‌گوید:) و أنتم یا معشر الانصار من لاینکر فضلهم فی الدین و لا سابقتهم العظمیة فی الاسلام، رضیکم الله أنصار لدینه و رسوله و جعل الیکم هجرته و فیکم جلة أزواجه و أنصاره، فلیس بعد المهاجرین الاولین عندنا أحد بمنزلتکم (، چنین نقد کرده است که این سخن ابوبکر خطاب به انصار که «و فیکم جلة أزواجه (نمی‌تواند از ابوبکر باشد: «اذ عامة ازواجه علیه الصلاة و السلام من قریش بل انه لم یثبت بسند صحیح زواجه من الأنصار قط»<ref>مرویات ابی‏ مخنف، ص 124، 107.</ref> زیرا زنان آن حضرت همگی از قریش بودند؛ بلکه به سند صحیح ثابت است که پیامبر (صلی‌الله‌ علیه‌ و‌آله‌ وسلّم) هرگز زن انصاری نگرفت. بنابراین چگونه ابوبکر در سقیفه گفته است که عامه یا بیشتر زنان پیامبر (صلی‌الله‌ علیه‌ و‌آله‌ وسلّم) انصاری هستند. «مع الاسف این نویسنده عرب، حتی مقصود از یک متن ساده عربی را درنیافته است. مقصود ابوبکر این نیست که پیغمبر زن یا زنان انصاری گرفته است؛ بلکه مقصود این است که زنان پیغمبر و انصار او همه در مدینه و در میان شما انصار زندگی می‌کنند!» البته ممکن است برخی انتقادهای وی یا دیگران بر ابومخنف وارد باشد؛ اما به هر حال، موضع گیری او به لحاظ همین نسبت تشیع به ابومخنف تند است. حقیقت آن است که اگر ابومخنف شیعه بسیار افراطی یا به اصطلاح رافضی بود، اساسا همین مقدار اخباری نیز که نقل کرده، دست کم با این لحن و سبک و سیاق نقل نمی‌کرد.
    به نظر مي رسد ايراد اين محدثان رجالي بر ابومخنف از دو جهت است:
    * نخست، كم توجهي و گاه بي توجهي وي به اسانيد، حتي روايت از مجاهيل، با توجه به اينكه ذكر اسانيد و نيز شناخت رجال و منازل آنان در ارزيابي حديث از نقاط حساس اصطكاك محدثان و اخباريان بوده است.
    * ديگر اخبار وي است كه شامل برخي اعمال نارواي صحابه و نيز توجهش به وقايعي در خصوص شيعيان است.
    بنا بر نقد مستند آراي محدثان نداریم ولي به اجمال مي توان گفت كه:
    * نه ابومخنف و نه هيچ مورخ ديگري نمي توانست در برابر انبوه اخبار و رويدادها با تأني به شيوه هاي نقادانه محدثان بپردازد و به واسطه از دست رفتن بسياري از اخبار نهراسد.
    * ايراد دوم از آنجا برخاسته كه وي مورخي واقعگرا و امين بود. همچنين او نمي توانست بسياري از وقايع سرزمينش را كه عملا با اخبار شيعيان مرتبط بود، فرو گذارد. از سوي ديگر مسأله اعتبار روايي ابومخنف با گرايش مذهبي وي ارتباط مي يابد و محدثاني نظير ابن عدي و ذهبي (م 748 ه.ق) <ref>تاريخ الاسلام، حوادث و وفيات سال 160 - 141، ص 581.</ref>براي تبيين و تعليل نگرش تاريخي وي، آن را به گرايش شيعي وي منسوب مي دارند و وي را شيعه اي افراطي يا رافضي مي شمارند.
    * اين نسبت اگر چه از روي سوء غرض به وي داده شده است، در عين حال برخي از رجال شناسان متأخر شيعي مانند مامقاني در كتابش بدان استناد كرده اند <ref>تنقيح المقال، 44:2.</ref> و همين اقتباس سبب شده است تا ديگر رجاليون شيعي نيز به تشيع وي به همين دليل و نيز دلايل ديگر - چون همراهي نياي بزرگ وي، مخنف با علي (ع)، اخبار ابومخنف در باب ائمه شيعه و شمرده شدنش در زمره ي اصحاب حضرت صادق (ع) - تصريح كنند <ref>شيخ عباس قمي، الکني، 151:1؛ مدرس، ريحانة الادب، 258:7؛ بحرالعلوم (مصحح)، فهرست [طوسي]، 156 - 155 (حاشيه)؛ زرکلي، الاعلام، 245:5.</ref>. همين نسبت بي دليل باعث شهرت ابومخنف به عنوان مورخي شيعي شده است و خود سبب گشته تا برخي محققان به صرف شيعي بودن ابومخنف با نظر انكار به اخبار او نگريسته و بدانها چون رواياتي بي پايه و اساس بنگرند <ref>امين قلعجي، (مصحح)، کتاب الضعفاء الکبير، [عقيلي المکي]، 19، (حاشيه).</ref> و البته چنين رأي بدون تحقيقي نيز نمي تواند درست باشد.
    نگاهي به اخبار وي در طبري و كتاب هاي ديگر نشان مي دهد كه وي موضع تندي بر ضد خلفا ندارد. ممكن است كسي بگويد كه وي چنين موضعي داشته و طبري آن گونه اخبار وي را نياورده است، ولي بايد توجه داشت كه علماي شيعه از آثار وي فراوان نقل كرده اند؛ اگر وقاعا در اخبار او چيزي در باب مطاعن خلفا وجود داشت، دست كم در آثار شيعيان روايت مي شد. با اين حال مي توان پذيرفت كه وي نوعي عقيده به تشيع دارد؛ در همان حدي كه در كوفه رايج بوده است، يعني راجع به خلفاي اول و دوم اثباتا و نفيا حرفي نداشتند؛ نسبت به خليفه ي سوم انتقادهاي تندي مي شده و معاويه را اصلا نمي پذيرفتد. اين همان چيزي است كه در كربلا در خبر راجع به برير بن حضير منعكس شده است: ابومخنف به نقل از يوسف بن يزيد از عفيف بن زهير كه خود در كربلا حضور داشته است نقل مي كند كه:


    خرج يزيد بن معقل... فقال: يا برير! كيف تري الله صنع بك؟ قال: صنع الله و الله بي خيرا و صنع الله بك شرا. قال: كذبت و قبل اليوم ما كنت كذابا. هل تذكر و أنا أما شيك في بني لوذان و أنت تقول: ان عثمان بن عفان كان علي نفسه مسرفا، و ان معاوية بن ابي سفيان ضال مضل، و ان امام الهدي و الحق علي بن أبي طالب <ref>تاريخ الطبري، ج 5، ص 431.</ref>. يزيد بن معقل از دل سپاه دشمن درآمد و خطاب به برير از اصحاب امام حسين عليه السلام گفت: اي برير! كار خدا را با خود چگونه مي بيني؟ گفت: كار خدا با من بسيار خير و خوب و با تو بسيار شر بوده است. يزيد گفت: دروغ مي گويي، در حالي كه پيش از اين دروغگو نبودي. خاطرت هست كه من و تو در ميان بني لوذان قدم مي زديم و تو ميگفتي: عثمان بر نفس خود زياده روي كرد و معاويه فردي گمراه و گمراه كننده است و علي بن ابي طالب امام هدايت و حق است؟ اين سه قضاوت درباره ي عثمان، معاويه و امام علي عليه السلام مبناي تشيع عمومي عراقي ها بود كه به ويژه در كوفه وجود داشت.
    ==آثار==
    آثار فراوان او عمدتا درباره روزگار امویان نگاشته شده و معروفیت وی اساسا در روایت اخبار شیعیان و حوادث عراق است<ref>ابن ‏ندیم، الفهرست، 143.</ref>.  
    تحقیق نشان می‌دهد که غلبه اخبار تشیع در انبوه تألیفات ابومخنف تنها از آن روست که عراق و کوفه مرکز اصلی فعالیت‌ها و نهضت‌های شیعی بود و بدین واسطه است که اخبار شیعیان در میان آثار ابومخنف جایگاهی خاص می‌یابد.


    نگرش اهل حديث در حال حاضر دوباره در عربستان حاكم شده و نسبت به مرويات ابومخنف و امثال آن حساسيت نشان داده مي شود: براي نمونه كتاب مرويات ابي مخنف في تاريخ الطبري از يحيي بن ابراهيم بن علي اليحيي رياض، دارالعاصمة.
    توجه [[نجاشی]] و طوسی به وی و ذکر آثارش در کتاب‌های رجالی نیز شاید تنها بدین خاطر است<ref>رجال، 191:2؛ الفهرست، 156 - 155.</ref> روایت وی از [[جعفر بن محمد (صادق)|امام صادق (علیه‌السلام)]] و صحابی شمردنش نیز در آن عصر دلیل قاطع تشیع به حساب نمی‌آمده است. مهمتر اینکه [[شیخ مفید]]، [[ابن ابی الحدید]] و [[محمد باقر مجلسی|علامه مجلسی]] به قرار داشتن ابومخنف در زمره علمای عامه و جماعت تصریح کرده‌اند<ref>الجمل، 211 - 210؛ شرح نهج‌‏البلاغه، 265:12، 147:1؛ بحارالانوار، 25 - 24:1.</ref>؛ اما نکته اصلی این است که با توجه به غلبه تشیع بر عراق و کوفه در آن دوران، ابومخنف اگر چه از «عامه» محسوب می‌شده ولی دلش از مهر خاندان نبوت خالی نبوده است و نزدیکی معنوی او به تشیع و موثق بودنش - همچنانکه [[علامه شوشتری]] گفته<ref>قاموس الرجال، 447 - 445:7.</ref> ویژگی اصلی آثارش است.
    نويسنده گاه در نقد روايات ابومخنف انتقادهايي را مطرح كرده كه بر اساس آنها انسان در عربي خواني مؤلف هم ترديد مي كند. براي مثال در نقد اين روايت ابومخنف كه سخنان ابوبكر را در سقيفه آورده؛ آن جا كه خطاب به انصار مي گويد:) و أنتم يا معشر الانصار من لاينكر فضلهم في الدين و لا سابقتهم العظمية في الاسلام، رضيكم الله أنصار لدينه و رسوله و جعل اليكم هجرته و فيكم جلة أزواجه و أنصاره، فليس بعد المهاجرين الاولين عندنا أحد بمنزلتكم (، چنين نقد كرده است كه اين سخن ابوبكر خطاب به انصار كه «و فيكم جلة أزواجه (نمي تواند از ابوبكر باشد: «اذ عامة ازواجه عليه الصلاة و السلام من قريش بل انه لم يثبت بسند صحيح زواجه من الأنصار قط» <ref>مرويات ابي‏ مخنف، ص 124، 107.</ref> زيرا زنان آن حضرت همگي از قريش بودند؛ بلكه به سند صحيح ثابت است كه پيامبر صلي الله عليه و آله هرگز زن انصاري نگرفت. بنابراين چگونه ابوبكر در سقيفه گفته است كه عامه يا بيشتر زنان پيامبر صلي الله عليه و آله انصاري هستند. «مع الاسف اين نويسنده ي عرب، حتي مقصود از يك متن ساده ي عربي را درنيافته است. مقصود ابوبكر اين نيست كه پيغمبر زن يا زنان انصاري گرفته است؛ بلكه مقصود اين است كه زنان پيغمبر و انصار او همه در مدينه و در ميان شما انصار زندگي مي كنند!» البته ممكن است برخي انتقادهاي وي يا ديگران بر ابومخنف وارد باشد؛ اما به هر حال، موضع گيري او به لحاظ همين نسبت تشيع به ابومخنف تند است. حقيقت آن است كه اگر ابومخنف شيعه ي بسيار افراطي يا به اصطلاح رافضي بود، اساسا همين مقدار اخباري نيز كه نقل كرده، دست كم با اين لحن و سبك و سياق نقل نمي كرد.
    ابن الندیم کتب ذیل را به وی نسبت داده است<ref>الفهرست، ابن الندیم،    ج، 1  ، ص 122.</ref>:
    == آثار ==
    {{فهرست ستونی|2}}
    آثار فراوان او عمدتا درباره ي روزگار امويان نگاشته شده و معروفيت وي اساسا در روايت اخبار شيعيان و حوادث عراق است <ref>ابن ‏نديم، الفهرست، 143.</ref>.
    تحقيق نشان مي دهد كه غلبه اخبار تشيع در انبوه تأليفات ابومخنف تنها از آن روست كه عراق و كوفه مركز اصلي فعاليتها و نهضتهاي شيعي بود و بدين واسطه است كه اخبار شيعيان در ميان آثار ابومخنف جايگاهي خاص مي يابد.
    توجه نجاشي (م 450 ه.ق) و طوسي (م 460 ه.ق) به وي و ذكر آثارش در كتابهاي رجالي نيز شايد تنها بدين خاطر است <ref>رجال، 191:2؛ الفهرست، 156 - 155.</ref> روايت وي از امام صادق (ع) و صحابي شمردنش نيز در آن عصر دليل قاطع تشيع به حساب نمي آمده است. مهمتر اينكه شيخ مفيد (م 413 ه.ق) ابن ابي الحديد (م 656 ه.ق) و علامه مجلسي (م 1110 ه.ق) به قرار داشتن ابومخنف در زمره ي علماي عامه و جماعت تصريح كرده اند. <ref>الجمل، 211 - 210؛ شرح نهج‏البلاغه، 265:12، 147:1؛ بحارالانوار، 25 - 24:1.</ref> اما نكته اصلي اين است كه با توجه به غلبه تشيع بر عراق و كوفه در آن دوران، ابومخنف اگر چه از «عامه» محسوب مي شده ولي دلش از مهر خاندان نبوت خالي نبوده است و نزديكي معنوي او به تشيع و موثق بودنش - همچنانكه علامه شوشتري گفته <ref>قاموس الرجال، 447 - 445:7.</ref> ويژگي اصلي آثارش است.
    ابن الندیم کتب ذیل را به وی نسبت داده است:
    # کتاب الرده.
    # کتاب الرده.
    # کتاب فتوح الشام.
    # کتاب فتوح الشام.
    خط ۹۸: خط ۱۱۱:
    # کتاب یحیی.
    # کتاب یحیی.
    # کتاب الضحاک الخارجی
    # کتاب الضحاک الخارجی
    و در معجم علاوه بر کتاب‌های مزبور این سه را نیز به لوط منسوب داشته  است.
    {{پایان}}
    # کتاب زید بن علی
    و در معجم رجال خوئی هم این کتب به او  منسوب دانسته شده‌اند:کتاب المغازی، کتاب السقیفة، کتاب الردة، کتاب فتوح الإسلام، کتاب فتوح العراق، کتاب فتوح خراسان، کتاب الشوری، کتاب قتل عثمان، کتاب الجمل، کتاب صفین، کتاب النهر، کتاب الحکمین، کتاب الغارات، کتاب مقتل أمیر المؤمنین(علیه‌السلام)، کتاب قتل الحسین، کتاب قتل الحسن، کتاب مقتل حجر بن عدی، کتاب أخبار زیاد، کتاب أخبار المختار، کتاب أخبار الحجاج، کتاب أخبار محمد بن أبی بکر، کتاب مقتل محمد، کتاب أخبار ابن الحنفیة، کتاب أخبار یوسف بن عمر، کتاب أخبار شبیب الخارجی، کتاب أخبار مطرف بن المغیرة بن شعبة، کتاب أخبار آل مخنف بن سلیم، کتاب أخبار الحریث بن الأسد الناجی [الباجی و خروجه <ref>معجم رجال الحدیث، الخوئی، السید أبوالقاسم، ج15، ص140.</ref>.
    # کتاب الخوارج 
    # کتاب المهلب بن ابی صفره
    و بعضی هم کتب دیگری ذکر کرده اند مثل
    #کتاب اخبار مخنف بن سلیم.
    #کتاب السقیف.
    # کتاب فتوح خراسان.
    # کتاب اخبار الحجاج.
    # کتاب اخبار ابن الحنفیه.
    # کتاب اخبار محمد بن ابی‌بکر.
    # کتاب اخبار زیاد.
    # کتاب الشوری.


    == درگذشت ==
    ==درگذشت==
    [[ذهبی]] در «میزان الاعتدال» مرگ وی را پیش از سال 170 دانسته<ref>میزان الاعتدال، 420:3.</ref>، اما در آثار دیگرش سال 157 ه ق را پذیرفته است<ref>ذهبی، تاریخ الاسلام، حوادث و وفیات، 160 - 141، ص 581؛ سیر اعلام النبلا، 301:7.</ref>.
    یاقوت تاریخ وفات ابومخنف را ۱۵۷ ق ذکر کرده است<ref>( ادبا، ۱۷ / ۴۱؛ نیز نك‌ : ذهبی، سیر، ۷ / ۳۰۲، تاریخ، ۵۸۱؛ ابن شاكر، فوات، ۳ / ۲۲۵).</ref> از آنجا که او تقریبا همۀ شرح حال ابومخنف و فهرست آثار او را از ابن ندیم برگرفته و در نسخۀ کنونی الفهرست، موضع تاریخ درگذشت ابومخنف خالی است<ref>(ص ۱۰۵)</ref>، به احتمال بسیار، این تاریخ را نیز از نسخه‌ای از [[الفهرست (کتاب)|الفهرست]] [[ابن ندیم|ابن‌ندیم]] که در دست داشته، نقل کرده است. این تاریخ‌ها چندان دقیق نیستند، اما از آنجا که ابوالحسن مداینی از ابومخنف روایت کرده<ref>(طبری، تاریخ، ۴ / ۵۵۸، ۶ / ۵۰۰)</ref>، باتوجه به تاریخ ولادت وی در ۱۳۵ ق، می‌توان به تاریخ درگذشت ابومخنف در سال‌های پیش از ۱۷۰ ق اعتماد کرد<ref>دائرة المعارف بزرگ اسلامی، مرکز دائرة المعارف بزرگ اسلامی، ج 4، ص 192.</ref>.


    ذهبي در «ميزان الاعتدال» مرگ وي را پيش از سال 170 دانسته <ref>ميزان الاعتدال، 420:3.</ref> ، اما در آثار ديگرش سال 157 ه ق را پذيرفته است<ref>ذهبي، تاريخ الاسلام، حوادث و وفيات، 160 - 141، ص 581؛ سير اعلام النبلا، 301:7.</ref>.
    ==پانویس==
    یاقوت تاریخ وفات ابومخنف را ۱۵۷ ق ذكر كرده است <ref>( ادبا، ۱۷ / ۴۱؛ نیز نك‌ : ذهبی، سیر، ۷ / ۳۰۲، تاریخ، ۵۸۱؛ ابن شاكر، فوات، ۳ / ۲۲۵).</ref> از آنجا كه او تقریبا همۀ شرح حال ابومخنف و فهرست آثار او را از ابن ندیم برگرفته و در نسخۀ كنونی الفهرست، موضع تاریخ درگذشت ابومخنف خالی است <ref>(ص ۱۰۵)</ref>، به احتمال بسیار، این تاریخ را نیز از نسخه‌ای از الفهرست ابن‌ندیم كه در دست داشته، نقل كرده است. این تاریخها چندان دقیق نیستند، اما از آنجا كه ابوالحسن مداینی از ابومخنف روایت كرده <ref>(طبری، تاریخ، ۴ / ۵۵۸، ۶ / ۵۰۰)</ref>، باتوجه به تاریخ ولادت وی در ۱۳۵ ق، می‌توان به تاریخ درگذشت ابومخنف در سالهای پیش از ۱۷۰ ق اعتماد كرد<ref>دائرة المعارف بزرگ اسلامی ، مرکز دائرة المعارف بزرگ اسلامی،    جلد : 4  صفحه : 192.</ref>.
    {{پانویس}}


    پانویس{{پانویس}}
    ==منابع==
    {{فهرست ستونی|2}}
    * برگرفته از سایت  olama-orafa.ir
    * تاریخ اسلام//رسول جعفریان
    * دائرة المعارف بزرگ اسلامی
    * معجم رجال الحدیث، الخوئی
    * ابونعیم اصفهانی،احمد،،معرفة الصحابة،نسخة خطی کتابخانة احمد ثالث استامبول،شمـ497؛
    * بلاذری،احمد،انساب الاشراف،ج1،به کوشش محمد حمیدالله،قاهره،1959م،ج2،به کوشش محمد باقر محمودی،بیروت،1394ق/1974م،
    * خویی،ابوالقاسم،معجم رجال الحدیث،بیروت،1403ق/1983م؛
    * دارقطنی ،علی،کتاب الضّعفاء و المتروکین،به کوشش صبحی بدری سامرائی،بیروت،1406ق/1986م؛
    * ولهاوزن،یولیوس،الخوارج و الشیعة،ترجمة عبدالرحمن بدوی،کویت،1978م؛
    * یغموری،یوسف،نورالقبس،مختصر المقتبس،محمد بن عمران مرزبانی،به کوشش رودلف زلهایم،ویسبادن،1384ق/1964م؛
    * ابن ابی حاتم،عبدالرحمن،الجرح و التعدیل،حیدرآباد دکن،1372ق/1953م؛
    * ابن اثیر،الکامل؛ابن اعثم کوفی،احمد،الفتوح،حیدرآباد دکن،1389ق/1969م؛
    * ابن حجر عسقلانی،احمد،الاصابة،قاهره،1328ق/1910م؛
    * همو،تهذیب التهذیب،حیدرآباد دکن،1327ق؛
    * ابن سعد،محمد،کتاب الطبقات الکبیر،به کوشش ادوارد زاخاو ودیگران،لیدن،1904-1918م؛
    * ابن شهر آشوب،محمد،معالم العلماء،به کوشش عباس اقبال،تهران،1353ق؛
    * ابن عدی،عبدالله،الکامل،فی ضعفاء الرجال،بیروت،1405ق/1985م؛
    * دینوری،احمد،الاخبار التوال،به کوشش عبدالمنعم عامر،قاهره،1960م؛
    * ذهبی،محمد،تاریخ‌الاسلام(حوادث)و وفیات 141-160ق).به کوشش عمر عبدالسلام تدمری،بیروتؤ1408ق/1988م؛
    * شوشتری،محمدتقی،قاموس الرجال،تهران،1386ق؛
    * مامقانی،عبدالله،تنقیح المقال،نجف،1350ق/1931م؛
    * مزی،یوسف،تحفة الاشراف،به کوشش عبدالصمد شرف‌الدین، بمبئی،1397ق/1977م؛
    * نجاشی،احمد،رجال،به کوشش موسی شبیری زنجانی، قم،1407ق؛
    {{پایان}}


    == منابع ==
    {{علمای اسلام}}
    https://olama-orafa.ir/
    تاریخ اسلام//رسول جعفریان


    [[رده:عالمان]]
    [[رده:عالمان]]
    [[رده:عالمان شیعه]]
    [[رده:عالمان شیعه]]
    [[رده:عراق]]

    نسخهٔ کنونی تا ‏۲۸ اوت ۲۰۲۴، ساعت ۱۷:۳۹

    ابومخنف
    عالمان شیعه.jpg
    نام کاملابومخنف
    نام‌های دیگرابومِخنَف، لوط بن یحیی ازدی
    اطلاعات شخصی
    سال تولد90 ق، ۸۸ ش‌، ۷۰۹ م
    محل تولدکوفه
    سال درگذشت170 ق، ۱۶۵ ش‌، ۷۸۶ م
    محل درگذشتبغداد
    فعالیت‌هامورخ قرن دوم هجری

    ابومخنف (ابومِخنَف)، لوط بن یحیی ازدی بن یحیی بن سعید بن مخنف بن سلیم ازدی از برجسته‌ترین راویان اخبار تاریخی در قرن دوم هجری است.

    نسب و زندگی‌نامه

    ابومخنف از خاندانی بزرگ و مشهور از تیره غامد و از قبیله بزرگ یمنی‌اَزْد در کوفه[۱] است. جد او مخنف بن سلیم در 6ق، زمانی که پیامبر(صلی‌الله‌ علیه‌ و‌آله‌ وسلّم) به دعوت ابوظبیان ازدی پرداخت، اسلام آورد[۲]. به همین سبب او را از اصحاب و محدثان از پیامبر (صلی‌الله‌ علیه‌ و‌آله‌ وسلّم) می‌شمارند[۳].

    مخنف بن سلیم پیش از خلافت امیرالمؤمنین علی (علیه‌السلام)، در فتوح عراق شرکت داشته است[۴] و در جنگ جمل در لشکر عراقیان شرکت کرد و پرچمدار بود[۵]و دو برادرش عبدالله و صَقْعَبْ در همین پیکار جان باختند[۶]، پس از آن از سوی امام علی (علیه‌السلام) به امارت اصفهان و همدان گماشته شد[۷]، اما در آستانه جنگ صفین، توسط امام علی(علیه‌السلام) فراخوانده شد و در جنگ صفین حضور یافت. به روایت ابن حجر وی در 64قمری در جنبش توابین به رهبری سلیمان بن صُرَد خزاعی کشته شد[۸].

    یحیی پدر ابومخنف را نیز تنها از طریق چند روایتی که ابومخنف در برخی حوادث تاریخی از او نقل کرده، می‌شناسیم و واپسین زمان آن روایات مربوط به 96ق است [۹].

    تولد

    در مورد تاریخ تولد وی نیز نظرات مختلفی وجود دارد: ولهاوزن ضمن وی را متولد حدود سال 75 دانسته است[۱۰]، سزگین نیز سال 70 را پیشنهاد کرده، اما دلیل وی آشکارا نادرست است[۱۱] و یوسفی غروی سال 60 را صحیح دانسته است[۱۲]؛ اما با توجه به اینکه متقدم‌ترین مشایخ روایت ابومخنف، که وی از آنان حدیث شنیده کسانی مانند عمرو بن مره حملی متوفی سال 118 یا 116 ق [۱۳]. و عمرو بن شعیب قرشی متوفی سال 118 ق هستند[۱۴] و همچنین ابومخنف از حضور خویش در لشگرگاه یزید بن مهلب در «عقر» در سال 102 خبر داده که در جنگها به خاطر خردسالی شرکت نداشته است[۱۵]، چنین نتیجه می‌گیریم که وی در حدود سال 90 ه - ق به دنیا آمده است.

    اهمیت و گستره کار ابی مخنف

    از اخباری که در تاریخ طبری آمده بر می‌آید که ابومخنف پیش از سال 116ق شروع به گردآوری روایات و احادیث کرده است [۱۶] او در جستجوی خویش که به تدریج آن را وسعت بخشید بیش از 200 نفر روایت کرده که شامل مشایخ حدیث، دیوانیان، سپاهیان، بازرگانان، موالی و نیز زنان می‌شود، برای مثال: وی خبری را از همسر زهیر بن قین روایت می‌کند: قال ابومخنف: فحدثتنی دلهم بنت عمرو امرأة زهیر بن القین[۱۷]. در بسیاری از موارد نیز با یک یا حداکثر دو واسطه اخبار کربلا را روایت می‌کند. مثلا اخباری را با یک واسطه از سرماح بن عدی بن حاتم طائی نقل می‌کند و یا اخباری را از عقبة بن سمعان که در شب عاشورا کنار امام حسین (علیه‌السلام) بوده و روز عاشورا مجروح شده و سالم مانده، با یک واسطه نقل کرده است. وی موفق به جمع آوری و حفظ بسیاری از اطلاعات تاریخی شده که اگر وی بدین کار دست نزده بود، بی تردید اکنون اثری از آنها وجود نداشت.

    مسأله دیگری که به ارزش کار ابومخنف و اهمیت نقل‌هایش افزوده، قدمت آنها و نیز انبوه اطلاعاتی است که وی با دقت و جزئیات بسیار درباره حوادث به دست داده است. روایات فراوان وی شامل رویدادهای تاریخی از بیماری پیامبر (صلی‌الله‌ علیه‌ و‌آله‌ وسلّم) در سال ده هجری تا وقایع سال 132 (قیام محمد بن خالد قسری در این سال در کوفه است[۱۸].

    ابومخنف این روایات را در موضوعات گوناگونی، مانند مغازی، فتوح، اخبار و تراجم و احوال مرتب ساخته و کتاب‌هایی با عنوان‌های مستقل تألیف کرده است که متاسفانه اکنون هیچ یک از آنها موجود نیست. به هرحال روایت مستقیم و غیرمستقیم ابومخنف از کسانی چون جابر بن یزید جعفی[۱۹]و مالک بن اعین جُهَنی[۲۰]و ابوخالد کابلی[۲۱]و ابوالجارود[۲۲]که در تشیع دارای اندیشه‌های خاص بودند و روایاتی که درباره خوارج از منابع نزدیک به ایشان مانند ابوالمخارق راسبی[۲۳]یا ابوزهیر عَبْسی[۲۴]نقل کرده، نشان‌دهنده ارتباط گسترده‌ای است که او برای جمع اخبار با آنان داشته است. همچنین گزارش‌های دقیقی که او از حوادث پیش از سال 132ق داده، مانند گزارش قیام زید بن علی و عوامل آن[۲۵]یا جنبش ضحاک بن قیس خارجی در کوفه[۲۶]، می‌تواند تا حدودی نشان دهنده دسترسی کامل او به این گونه اخبار باشد.

    اعتبار روایی ابومخنف در نگاه رجالیون، اهل حدیث، شیعه و اهل سنت.

    اعتماد مورخان

    طبری بسیاری از نقل‌های وی را پذیرفته و نقل کرده است. جاحظ گفته که «من الرواة والنسابین والعلماء» و اضافه کرده که با وجود نقل روایات او را ضعیف می‌دانند[۲۷]. یاقوت حموی گفته که وی آثار زیادی دارد ولی مشی او اخباری است[۲۸].

    ابن کثیر او را از ائمه تاریخ دانسته و گفته وقد کان شیعیاً، وهو ضعیف الحدیث عند الأئمة، ولکنه أخباری حافظ، عنده من هذه الأشیاء ما لیس عند غیره، ولهذا یترامی علیه کثیر من المصنفین مِمَن بعده[۲۹].

    خرده‌گیری محدثان از ابومخنف

    عبدالرحمن بن مهدی (م 198 ه.ق) او را متروک الحدیث خوانده است[۳۰]؛ یحیی بن معین (م 233 ه.ق) وی را غیر موثق دانسته و حدیثش را بی‌ارزش شمرده است[۳۱]؛ بسوی (م 277 ه.ق)[۳۲] و ابوحاتم رازی[۳۳] نیز آرای آنها را تأیید می‌کنند.

    ابن عدی (م 365 ه.ق) ضمن رد احادیث ابومخنف از جهت ضعف سند، نقل اخبار وی را جایز نمی‌شمارد و حتی به واسطه برخی مطالب که وی درباره صحابه نقل کرده، او را شیعه‌ای افراطی (محترق) دانسته است[۳۴].

    چرایی نظر محدثان و توجیه آن

    به نظر می‌رسد ایراد این محدثان رجالی بر ابومخنف از دو جهت است:

    • نخست، کم‌توجهی و گاه بی‌توجهی وی به اسانید، حتی روایت از مجاهیل، با توجه به اینکه ذکر اسانید و نیز شناخت رجال و منازل آنان در ارزیابی حدیث از نقاط حساس اصطکاک محدثان و اخباریان بوده است.
    • دیگر اخبار وی است که شامل برخی اعمال ناروای صحابه و نیز توجهش به وقایعی در خصوص شیعیان است.

    بنا بر نقد مستند آرای محدثان نداریم ولی به اجمال می‌توان گفت که: نه ابومخنف و نه هیچ مورخ دیگری نمی‌توانست در برابر انبوه اخبار و رویدادها با تأنی به شیوه‌ای نقادانه محدثان بپردازد و به واسطه از دست رفتن بسیاری از اخبار نهراسد. ایراد دوم از آنجا برخاسته که وی مورخی واقعگرا و امین بود. همچنین او نمی‌توانست بسیاری از وقایع سرزمینش را که عملا با اخبار شیعیان مرتبط بود، فرو گذارد. از سوی دیگر مسأله اعتبار روایی ابومخنف با گرایش مذهبی وی ارتباط می‌یابد و محدثانی نظیر ابن عدی و ذهبی[۳۵]برای تبیین و تعلیل نگرش تاریخی وی، آن را به گرایش شیعی وی منسوب می‌دارند و وی را شیعه‌ای افراطی یا رافضی می‌شمارند.

    این نسبت اگر چه از روی سوء غرض به وی داده شده است، در عین حال برخی از رجال‌شناسان متأخر شیعی مانند مامقانی در کتابش بدان استناد کرده‌اند[۳۶] و همین اقتباس سبب شده است تا دیگر رجالیون شیعی نیز به تشیع وی به همین دلیل و نیز دلایل دیگر - چون همراهی نیای بزرگ وی، مخنف با علی (علیه‌السلام)، اخبار ابومخنف در باب ائمه شیعه و شمرده شدنش در زمره اصحاب حضرت صادق (علیه‌السلام) - تصریح کنند[۳۷]. همین نسبت بی‌دلیل باعث شهرت ابومخنف به عنوان مورخی شیعی شده است و خود سبب گشته تا برخی محققان به صرف شیعی بودن ابومخنف با نظر انکار به اخبار او نگریسته و بدان‌ها چون روایاتی بی پایه و اساس بنگرند[۳۸] و البته چنین رأی بدون تحقیقی نیز نمی‌تواند درست باشد. نگاهی به اخبار وی در طبری و کتاب‌های دیگر نشان می‌دهد که وی موضع تندی بر ضد خلفا ندارد. ممکن است کسی بگوید که وی چنین موضعی داشته و طبری آن گونه اخبار وی را نیاورده است، ولی باید توجه داشت که علمای شیعه از آثار وی فراوان نقل کرده‌اند؛ اگر وقاعا در اخبار او چیزی در باب مطاعن خلفا وجود داشت، دست کم در آثار شیعیان روایت می‌شد. با این حال می‌توان پذیرفت که وی نوعی عقیده به تشیع دارد؛ در همان حدی که در کوفه رایج بوده است، یعنی راجع به خلفای اول و دوم اثباتا و نفیا حرفی نداشتند؛ نسبت به خلیفه سوم انتقادهای تندی می‌شده و معاویه را اصلا نمی‌پذیرفتد. این همان چیزی است که در کربلا در خبر راجع به بریر بن حضیر منعکس شده است: ابومخنف به نقل از یوسف بن یزید از عفیف بن زهیر که خود در کربلا حضور داشته است نقل می‌کند که:

    خرج یزید بن معقل... فقال: یا بریر! کیف تری الله صنع بک؟ قال: صنع الله و الله بی خیرا و صنع الله بک شرا. قال: کذبت و قبل الیوم ما کنت کذابا. هل تذکر و أنا أما شیک فی بنی لوذان و أنت تقول: ان عثمان بن عفان کان علی نفسه مسرفا، و ان معاویة بن ابی سفیان ضال مضل، و ان امام الهدی و الحق علی بن أبی طالب[۳۹] یزید بن معقل از دل سپاه دشمن درآمد و خطاب به بریر از اصحاب امام حسین (علیه‌السلام) گفت: ای بریر! کار خدا را با خود چگونه می‌بینی؟ گفت: کار خدا با من بسیار خیر و خوب و با تو بسیار شر بوده است. یزید گفت: دروغ می‌گویی، در حالی که پیش از این دروغگو نبودی. خاطرت هست که من و تو در میان بنی لوذان قدم می‌زدیم و تو میگفتی: عثمان بر نفس خود زیاده‌روی کرد و معاویه فردی گمراه و گمراه کننده است و علی بن ابی طالب امام هدایت و حق است؟ این سه قضاوت درباره عثمان، معاویه و امام علی (علیه‌السلام) مبنای تشیع عمومی عراقی‌ها بود که به ویژه در کوفه وجود داشت.

    نگرش وهابیت معاصر به ابی مخنف

    نگرش اهل حدیث در حال حاضر دوباره در عربستان حاکم شده و نسبت به مرویات ابومخنف و امثال آن حساسیت نشان داده می‌شود: برای نمونه کتاب مرویات ابی مخنف فی تاریخ الطبری از یحیی بن ابراهیم بن علی الیحیی ریاض، دارالعاصمة.

    نویسنده در نقد روایات ابومخنف انتقادهایی را مطرح کرده که بر اساس آنها انسان در عربی خوانی مؤلف هم تردید می‌کند. برای مثال در نقد این روایت ابومخنف که سخنان ابوبکر را در سقیفه آورده؛ آنجا که خطاب به انصار می‌گوید:) و أنتم یا معشر الانصار من لاینکر فضلهم فی الدین و لا سابقتهم العظمیة فی الاسلام، رضیکم الله أنصار لدینه و رسوله و جعل الیکم هجرته و فیکم جلة أزواجه و أنصاره، فلیس بعد المهاجرین الاولین عندنا أحد بمنزلتکم (، چنین نقد کرده است که این سخن ابوبکر خطاب به انصار که «و فیکم جلة أزواجه (نمی‌تواند از ابوبکر باشد: «اذ عامة ازواجه علیه الصلاة و السلام من قریش بل انه لم یثبت بسند صحیح زواجه من الأنصار قط»[۴۰] زیرا زنان آن حضرت همگی از قریش بودند؛ بلکه به سند صحیح ثابت است که پیامبر (صلی‌الله‌ علیه‌ و‌آله‌ وسلّم) هرگز زن انصاری نگرفت. بنابراین چگونه ابوبکر در سقیفه گفته است که عامه یا بیشتر زنان پیامبر (صلی‌الله‌ علیه‌ و‌آله‌ وسلّم) انصاری هستند. «مع الاسف این نویسنده عرب، حتی مقصود از یک متن ساده عربی را درنیافته است. مقصود ابوبکر این نیست که پیغمبر زن یا زنان انصاری گرفته است؛ بلکه مقصود این است که زنان پیغمبر و انصار او همه در مدینه و در میان شما انصار زندگی می‌کنند!» البته ممکن است برخی انتقادهای وی یا دیگران بر ابومخنف وارد باشد؛ اما به هر حال، موضع گیری او به لحاظ همین نسبت تشیع به ابومخنف تند است. حقیقت آن است که اگر ابومخنف شیعه بسیار افراطی یا به اصطلاح رافضی بود، اساسا همین مقدار اخباری نیز که نقل کرده، دست کم با این لحن و سبک و سیاق نقل نمی‌کرد.

    آثار

    آثار فراوان او عمدتا درباره روزگار امویان نگاشته شده و معروفیت وی اساسا در روایت اخبار شیعیان و حوادث عراق است[۴۱]. تحقیق نشان می‌دهد که غلبه اخبار تشیع در انبوه تألیفات ابومخنف تنها از آن روست که عراق و کوفه مرکز اصلی فعالیت‌ها و نهضت‌های شیعی بود و بدین واسطه است که اخبار شیعیان در میان آثار ابومخنف جایگاهی خاص می‌یابد.

    توجه نجاشی و طوسی به وی و ذکر آثارش در کتاب‌های رجالی نیز شاید تنها بدین خاطر است[۴۲] روایت وی از امام صادق (علیه‌السلام) و صحابی شمردنش نیز در آن عصر دلیل قاطع تشیع به حساب نمی‌آمده است. مهمتر اینکه شیخ مفید، ابن ابی الحدید و علامه مجلسی به قرار داشتن ابومخنف در زمره علمای عامه و جماعت تصریح کرده‌اند[۴۳]؛ اما نکته اصلی این است که با توجه به غلبه تشیع بر عراق و کوفه در آن دوران، ابومخنف اگر چه از «عامه» محسوب می‌شده ولی دلش از مهر خاندان نبوت خالی نبوده است و نزدیکی معنوی او به تشیع و موثق بودنش - همچنانکه علامه شوشتری گفته[۴۴] ویژگی اصلی آثارش است. ابن الندیم کتب ذیل را به وی نسبت داده است[۴۵]:

    1. کتاب الرده.
    2. کتاب فتوح الشام.
    3. کتاب فتوح العراق.
    4. کتاب الجمل.
    5. کتاب صفین.
    6. کتاب اهل النهروان والخوارج.
    7. کتاب الغارات.
    8. کتاب الحریث ابن راشد و بنی ناجیه.
    9. کتاب مقتل علی رضی‌الله‌عنه.
    10. کتاب مقتل حجربن‌عدی.
    11. کتاب مقتل محمد بن ابی‌بکر والا شتر و محمد بن ابی حذیفه.
    12. کتاب الشوری و مقتل عثمان.
    13. کتاب المستورد ابن علفه (در بعض کتب دیگر کتاب المیسور ابن علقمه ؟)
    14. کتاب مقتل‌الحسین علیه‌السلام.
    15. کتاب وفاه معاویه و ولایه ابنه یزید و وقعه الحره و حصار ابن الزبیر.
    16. کتاب المختاربن ابی عبید.
    17. کتاب سلیمان بن صرد و عین الورده.
    18. کتاب مرج راهط و بیعه مروان و مقتل الضحاک بن قیس.
    19. کتاب مصعب و ولایته العراق.
    20. کتاب مقتل عبدالله بن الزبیر.
    21. کتاب مقتل سعید بن العاص.
    22. کتاب حدیث یا حمیرا و مقتل ابن الاشعت.
    23. کتاب بلال الخارجی.
    24. کتاب نجده ابی قبیل.
    25. کتاب حدیث الازارقه.
    26. کتاب حدیث روستقبان.
    27. کتاب شبیب الخارجی و صالح بن مسرح.
    28. کتاب مطرف بن المغیره.
    29. کتاب دیرالجماجم و خلع عبدالرحمن بن الاشعث.
    30. کتاب یزید بن المهلب و مقتله بالعقر.
    31. کتاب خالد بن عبدالله القسری و یوسف بن عمر و موت هشام وولایه الولید.
    32. کتاب یحیی.
    33. کتاب الضحاک الخارجی

    و در معجم رجال خوئی هم این کتب به او منسوب دانسته شده‌اند:کتاب المغازی، کتاب السقیفة، کتاب الردة، کتاب فتوح الإسلام، کتاب فتوح العراق، کتاب فتوح خراسان، کتاب الشوری، کتاب قتل عثمان، کتاب الجمل، کتاب صفین، کتاب النهر، کتاب الحکمین، کتاب الغارات، کتاب مقتل أمیر المؤمنین(علیه‌السلام)، کتاب قتل الحسین، کتاب قتل الحسن، کتاب مقتل حجر بن عدی، کتاب أخبار زیاد، کتاب أخبار المختار، کتاب أخبار الحجاج، کتاب أخبار محمد بن أبی بکر، کتاب مقتل محمد، کتاب أخبار ابن الحنفیة، کتاب أخبار یوسف بن عمر، کتاب أخبار شبیب الخارجی، کتاب أخبار مطرف بن المغیرة بن شعبة، کتاب أخبار آل مخنف بن سلیم، کتاب أخبار الحریث بن الأسد الناجی [الباجی و خروجه [۴۶].

    درگذشت

    ذهبی در «میزان الاعتدال» مرگ وی را پیش از سال 170 دانسته[۴۷]، اما در آثار دیگرش سال 157 ه ق را پذیرفته است[۴۸]. یاقوت تاریخ وفات ابومخنف را ۱۵۷ ق ذکر کرده است[۴۹] از آنجا که او تقریبا همۀ شرح حال ابومخنف و فهرست آثار او را از ابن ندیم برگرفته و در نسخۀ کنونی الفهرست، موضع تاریخ درگذشت ابومخنف خالی است[۵۰]، به احتمال بسیار، این تاریخ را نیز از نسخه‌ای از الفهرست ابن‌ندیم که در دست داشته، نقل کرده است. این تاریخ‌ها چندان دقیق نیستند، اما از آنجا که ابوالحسن مداینی از ابومخنف روایت کرده[۵۱]، باتوجه به تاریخ ولادت وی در ۱۳۵ ق، می‌توان به تاریخ درگذشت ابومخنف در سال‌های پیش از ۱۷۰ ق اعتماد کرد[۵۲].

    پانویس

    1. ↑ (كلْبی،2/481-482)
    2. ↑ (نكـ:ابن سعد،1(3)/30)
    3. ↑ (نكـ:طبرانی،20/310-311؛ابوالشیخ،1/279-282؛ابن عبدالبر،4/1467؛ابونعیم،معرفة،2/گ 206الف؛مزی،تحفة،8/367-368؛ابن حجر،الاصابة،6/72).
    4. ↑ (دینوری،114).
    5. ↑ (نصر بن مزاحم،117؛بلاذری،انساب،2/236؛دینوری،146)
    6. ↑ (نكـ:طبری،تاریخ،4/521،«المنتخب»،547؛نی نكـ:بلاذری،همان،2/241)
    7. ↑ (نصر بن مزاحم،11؛ابوالشیخ،1/277-278؛ابونعیم،ذكر اخبار،1/72)
    8. ↑ (تهذیب،10/78).
    9. ↑ (نكـ:طبری،تاریخ،6/124،295،500؛نیز نكـ:ابوالفرج،34،35).
    10. ↑ ولهاوزن، تاریخ الدولة العربیة، مقدمه، ق 6.
    11. ↑ sazgin. ABU mihknaf. P.6..
    12. ↑ ابومخنف ازدی، وقعة الطف، مقدمه، 16.
    13. ↑ ابن‏ حجر، تهذیب، 72:2
    14. ↑ همان، تقریب التهذیب، 103 - 102:8.
    15. ↑ طبری، تاریخ، 592:6.
    16. ↑ طبری، تاریخ، 422:5. نیز ر. ک. ابن‏حجر، تهذیب التهذیب، 103 - 102:8.
    17. ↑ تاریخ الطبری، ج 5، ص 396.
    18. ↑ بلاذری، انساب، 568:1؛ طبری، تاریخ، 417:7 300، 195، 187:3.
    19. ↑ (طبری،تاریخ،4/500،512)
    20. ↑ (همان،5/13،14،25،39،84،نیز نكـ:7/129)
    21. ↑ (همان،5/423 به یك واسطه)
    22. ↑ (همان،6/63)
    23. ↑ (همان،5/564،620،6/319،322)
    24. ↑ (همان،6/168)
    25. ↑ (همان،7/171،180،186)
    26. ↑ (همان،7/327،345)
    27. ↑ «یؤخذ منه، ویُطعن علیه»
    28. ↑ اقوت الحموی (1993)، معجم الأدباء، تحقیق: إحسان عباس، بیروت، ج. 5، ص. 2252
    29. ↑ ابن كثیر الدمشقی (1997)، البدایة والنهایة، تحقیق: عبدالله بن عبدالمحسن التركی، القاهرة: هجر للطباعة والنشر والتوزیع والإعلان، ج. 11، ص. 577
    30. ↑ ابوحاتم رازی، کتاب الجرح، 7182.
    31. ↑ همانجا، عقیلی، کتاب الضعفاء، 19 - 28.
    32. ↑ المعرفة و التاریخ، 34:3.
    33. ↑ (و 317 ه.ق) کتاب الجرح، 182:7.
    34. ↑ الکامل فی الضعفاء، 93:7.
    35. ↑ تاریخ الاسلام، حوادث و وفیات سال 160 - 141، ص 581.
    36. ↑ تنقیح المقال، 44:2.
    37. ↑ شیخ عباس قمی، الکنی، 151:1؛ مدرس، ریحانة الادب، 258:7؛ بحرالعلوم (مصحح)، فهرست [طوسی]، 156 - 155 (حاشیه)؛ زرکلی، الاعلام، 245:5.
    38. ↑ امین قلعجی، (مصحح)، کتاب الضعفاء الکبیر، [عقیلی المکی]، 19، (حاشیه).
    39. ↑ تاریخ الطبری، ج 5، ص 431.
    40. ↑ مرویات ابی‏ مخنف، ص 124، 107.
    41. ↑ ابن ‏ندیم، الفهرست، 143.
    42. ↑ رجال، 191:2؛ الفهرست، 156 - 155.
    43. ↑ الجمل، 211 - 210؛ شرح نهج‌‏البلاغه، 265:12، 147:1؛ بحارالانوار، 25 - 24:1.
    44. ↑ قاموس الرجال، 447 - 445:7.
    45. ↑ الفهرست، ابن الندیم، ج، 1 ، ص 122.
    46. ↑ معجم رجال الحدیث، الخوئی، السید أبوالقاسم، ج15، ص140.
    47. ↑ میزان الاعتدال، 420:3.
    48. ↑ ذهبی، تاریخ الاسلام، حوادث و وفیات، 160 - 141، ص 581؛ سیر اعلام النبلا، 301:7.
    49. ↑ ( ادبا، ۱۷ / ۴۱؛ نیز نك‌ : ذهبی، سیر، ۷ / ۳۰۲، تاریخ، ۵۸۱؛ ابن شاكر، فوات، ۳ / ۲۲۵).
    50. ↑ (ص ۱۰۵)
    51. ↑ (طبری، تاریخ، ۴ / ۵۵۸، ۶ / ۵۰۰)
    52. ↑ دائرة المعارف بزرگ اسلامی، مرکز دائرة المعارف بزرگ اسلامی، ج 4، ص 192.

    منابع

    • برگرفته از سایت olama-orafa.ir
    • تاریخ اسلام//رسول جعفریان
    • دائرة المعارف بزرگ اسلامی
    • معجم رجال الحدیث، الخوئی
    • ابونعیم اصفهانی،احمد،،معرفة الصحابة،نسخة خطی کتابخانة احمد ثالث استامبول،شمـ497؛
    • بلاذری،احمد،انساب الاشراف،ج1،به کوشش محمد حمیدالله،قاهره،1959م،ج2،به کوشش محمد باقر محمودی،بیروت،1394ق/1974م،
    • خویی،ابوالقاسم،معجم رجال الحدیث،بیروت،1403ق/1983م؛
    • دارقطنی ،علی،کتاب الضّعفاء و المتروکین،به کوشش صبحی بدری سامرائی،بیروت،1406ق/1986م؛
    • ولهاوزن،یولیوس،الخوارج و الشیعة،ترجمة عبدالرحمن بدوی،کویت،1978م؛
    • یغموری،یوسف،نورالقبس،مختصر المقتبس،محمد بن عمران مرزبانی،به کوشش رودلف زلهایم،ویسبادن،1384ق/1964م؛
    • ابن ابی حاتم،عبدالرحمن،الجرح و التعدیل،حیدرآباد دکن،1372ق/1953م؛
    • ابن اثیر،الکامل؛ابن اعثم کوفی،احمد،الفتوح،حیدرآباد دکن،1389ق/1969م؛
    • ابن حجر عسقلانی،احمد،الاصابة،قاهره،1328ق/1910م؛
    • همو،تهذیب التهذیب،حیدرآباد دکن،1327ق؛
    • ابن سعد،محمد،کتاب الطبقات الکبیر،به کوشش ادوارد زاخاو ودیگران،لیدن،1904-1918م؛
    • ابن شهر آشوب،محمد،معالم العلماء،به کوشش عباس اقبال،تهران،1353ق؛
    • ابن عدی،عبدالله،الکامل،فی ضعفاء الرجال،بیروت،1405ق/1985م؛
    • دینوری،احمد،الاخبار التوال،به کوشش عبدالمنعم عامر،قاهره،1960م؛
    • ذهبی،محمد،تاریخ‌الاسلام(حوادث)و وفیات 141-160ق).به کوشش عمر عبدالسلام تدمری،بیروتؤ1408ق/1988م؛
    • شوشتری،محمدتقی،قاموس الرجال،تهران،1386ق؛
    • مامقانی،عبدالله،تنقیح المقال،نجف،1350ق/1931م؛
    • مزی،یوسف،تحفة الاشراف،به کوشش عبدالصمد شرف‌الدین، بمبئی،1397ق/1977م؛
    • نجاشی،احمد،رجال،به کوشش موسی شبیری زنجانی، قم،1407ق؛
    برگرفته از «https://fa.wikivahdat.com/w/index.php?title=ابومخنف&oldid=212955»