خلیل کمره ای

آیت‌الله کمره ای
نام کامل	خلیل کمره ای
نام‌های دیگر	میرزا خلیل کمره ای
اطلاعات شخصی
سال تولد	1276 ش، ۱۸۹۸ م، ۱۳۱۵ ق
محل تولد	خمین، ایران
سال درگذشت	1363 ش، ۱۹۸۵ م، ۱۴۰۵ ق
محل درگذشت	تهران، ایران
دین	اسلام، شیعه
استادان	عبدالکریم حائری یزدی سید احمد جاده‌ای محمدحسین نائینی
آثار	اسرار حج رساله مناسک و مسائل حج و عمره

خلیل کمره‌ای معروف به میرزا خلیل کمره‌ای (۱۲۷۶-۱۳۶۳ش)، فقیه، مفسر و از فعالان عرصه وحدت اسلامی بود. وی در دوره تحصیل با امام خمینی هم درس و هم بحث بود. خلیل کمره‌ای پس از آنکه در ماجرای کشف حجاب به مخالفت برخاست، بازداشت شد و به تهران تبعید گردید. او از اولین روحانیانی است که در دهه ۲۰ و ۳۰ به فعالیت‌های مطبوعاتی روی آورد. وی در راستای وحدت اسلامی به کشورهای اسلامی سفر و با بزرگان مذاهب گفتگو می‌کرد. در جریان انقلاب اسلامی ایران در برخی از راهپیمایی‌ها شرکت کرد و در دوره جنگ عراق و ایران مقاله‌ای در حقانیت ایران نگاشت.

زندگی و تحصیلات

میرزا خلیل کمره‌ای در سال ۱۲۷۶ش (۱۳۱۷ ق) در کمره از توابع خمین به دنیا آمد و پس از طی مقدمات و سطوح در خوانسار، راهی اراک شد. او جزو اولین شاگردان عبدالکریم حائری یزدی در اراک بود و به همراه استاد، به قم آمد. کمره‌ای همچنین دروس فلسفه و خارج فقه را با امام خمینی مباحثه می‌کرد. وی در قم در درس میرزا جواد ملکی تبریزی، شیخ عباس قمی و سید محمد حجت کوه‌کمری شرکت کرد و به درجه اجتهاد دست یافت. کمره‌ای در زمان رضاخان، به سبب مخالفت با کشف حجاب، به دستور شاه، زندانی و به تهران تبعید شد. وی بعدها به عنوان نماینده آیت‌الله بروجردی به مصر رفت و از شیخ شلتوت رییس دانشگاه الازهر به خاطر به رسمیت شناختن مذهب تشیع تشکر کرد. آیت اللَّه کمره‌ای در چندین نوبت به ریاست کنفرانس عالَم اسلام انتخاب شد و به سخنرانی پرداخت. وی همگام با مبارزات سیاسی به همراه آیت‌الله طالقانی در دوره دکترای دانشکده الهیات دانشگاه تهران نیز تدریس می‌کرد.

استادان

شیخ عبدالکریم حائری یزدی سید احمد جاده‌ای محمدحسین نائینی آخوند ملامحمد بیدهندی سیدعلی اکبر بیدهندی سیدابوالحسن رفیعی قزوینی میرزا علی اکبر مدرس یزدی میر سید علی یثربی کاشانی میرزا جواد ملکی تبریزی

برخی از شاگردان

سید مرتضی عسکری سیدمحمود طالقانی مرتضی حائری یزدی مهدی بازرگان یدالله سحابی محمد خزائلی ابراهیم بوذری علی اکبر غفاری سید کریم امیری زین‌العابدین رهنما

آثار علمی

تألیفات میرزا خلیل بر حول چهار محور دعوت اسلام یعنی مؤسس دعوت (پیامبر(ص))، کتاب دعوت (قرآن)، خانه دعوت (کعبه) و رهبران دعوت (ائمه) نگاشته شده‌ است. وی به دلیل آشنایی‌اش با تاریخ اسلام و توانایی در نگارش عمومی دینی‌-اجتماعی، مشارکتش در فعالیت‌های مطبوعاتی و همچنین داشتن دیدگاه‌های رایج در دهه ۲۰ و ۳۰ درباره وحدت اسلامی و تلاش برای تحقّق آنها، شهرتی خاص دارد. بیشتر آثار وی تاریخی است؛ اما به‌طور کلی، باید آثار او را در زمره آثار دینی‌-تاریخی این دوره به‌شمار آورد.

اسرار حج آفاق کعبه قبله اسلام فرهنگ عاشورا یک شب و روز عاشورا کعبه یا مسجد‌الحرام بیت‌المقدس و تحوّل قبله آراء ائمة الشیعة فی‌الغلاة اجتماع پیرامون خانه تقدس ایران به نجد و حجاز و مصر ندایی از سرزمین بیت‌المقدس ملکه اسلام: شرح خطبه فدکیه علی‌ و الزهراء: سرچشمه‌ آب‌ حیات فتاوی صحابی کبیر: سلمان فارسی رساله مناسک و مسائل حج و عمره قبله اسلام، کعبه یا مسجد‌الحرام پیام ایران به نجد و حجاز و مصر نهج‌البلاغه یا دائره المعارف علوی عنصر شجاعت یا هفتاد و دو تن و یک‌ تن ۸ جلد کلید امن جهان (شرح خطبه حَجّة الوداع) مختصری از کنگره رابطه عالم اسلامی در مکه ارض النبوة جسر عظیم و هی جسر العباد للمعبود معجزه تاریخ امام عظیم، حسین بن علی و عنصر امامت نهیب پیغمبر(ص) به ملوک و امراء و فقها و علما از خَیف منی پیام میلاد امیرالمؤمنین(ع) به سلاطین اهل قبله و وحدت کلمه و نقش امم متحده

دیدگاه‌ها

مهم‌ترین کار کمره‌ای تا پایان عمر، تلاش در جهت اتحاد مسلمانان جهان و به تعبیر خودش "توحید کلمه برای کلمه توحید" بوده است. میرزا خلیل، معتقد بود وظیفه اصلی روحانیت، پرداختن به امور معنوی است؛ از این روی، وی را نمی‌توان یک سیاستمدار و یا فعال سیاسی نامید، اگرچه پاره‌ای از فعالیت‌هایش جنبه سیاسی و اجتماعی به خود می‌گرفت .

اندیشه هم‌گرایی اسلامی

از نظر کمره‌ای حمایت از قرآن و سنت (دو عامل اصلی وحدت در میان مسلمانان) راه حل وحدت است. این دو منبع بر آموزه‌ها و عناصر اصلی دین، توحید، نبوت و معاد تاکید دارند. او در کنار دو عامل یاد شده، بر شریعت و مناسک دینی در جهان اسلام تاکید دارد و معتقد است این مناسک، در تأمین وحدت جامعه بسیار اهمیت دارند. او عنصر قبله را نیز در تأمین وحدت بسیار مهم می‌داند و این امر به پشتیبانی فرمانروایان مسلمان نیاز دارد. از نظر او تعدد پرچم‌های ملل اسلامی، نه تنها به امر وحدت زیان نمی‌زند؛ بلکه نافع‌تر است، به شرط این که مؤید یکدیگر باشند و به هم کمک کنند. پرچم‌های زیاد از کثرت آرا حکایت دارد.

راه حل فوری او برای دستیابی به وحدت، استفاده از قدرت سیاسی (فرمانروایان مسلمان) و قدرت معنوی (علما و فقها) جهت رفع اختلافات و توهمات است. وی راه تفاهم فقها را گردش در بلاد اسلامی و دیدار از یکدیگر می‌داند و تبادل دانشجویان و طلاب در دروس فقه را برای حل اختلافات مذهبی پیشنهاد می‌کند. این امر از نظر او موجب خواهد شد تا تنفر و وحشت از یکدیگر کم گردد و بدانند که فقه اسلامی در همه مذاهب، مقتبس از کتاب و سنت است.

از نظر وی، ریشه‌های عزت اسلامی را در حج و قبله باید جست. این دو از نعمت‌های بزرگ الهی در گردهمایی بزرگ امت اسلامی هستند. مسلمانان هر روزه خود را برای ورود به سپاه حج و قبله مهیا می‌کنند و در سپاه محمد(ص) در می‌آیند و تحت امر او، و آموزه‌های او در راه امن دنیا آرایش خود را هر روزه نشان می‌دهند به همین دلیل نیابت در استقبال از قبله مادامی که انسان مکلف زنده است، پذیرفته نیست و خود فرد باید این وظیفه را به عهده گیرد.

الگوهای میرزا خلیل الگوی تاریخی است به نظر وی، وحدت بر اساس الگوگیری از گزارش‌های تاریخی اسلام امکان‌پذیر است. این الگو با توجه به اتقان در اسناد و استناد با اقبال عمومی رو به رو خواهد بود. چون یک الگوی خیالی نیست، بلکه محسوس و واقعی است. او هرچند در راه ارائه الگوی مورد نظر خود با نقادی از محافظه‌کاری‌های تاریخی می‌گذرد با این حال، نظریه‌های دیگر را طرح و نقد نکرده است.

فعالیت‌های مذهبی-سیاسی

انتقال اجباری و تبعید به تهران

در سال ۱۳۱۴ش در رابطه با مخالفت عبدالکریم حائری یزدی با کشف حجاب اجباری رضا شاه، میرزا خلیل که رونوشت نسخه‌برداری شده تلگرام استادش به رضا شاه را نزد خود داشت، در اراک توقیف و شبانه به تهران منتقل و مستقیما تحویل بازداشت‌گاه شهربانی تهران گردید و پس از ۳۱ روز بازداشت انفرادی، با سپردن تعهد و التزام کتبی مبنی بر «عدم خروج از حوزه قضائی تهران (حتی حرم حضرت عبدالعظیم و شمیران)» آزاد شد. در سال ۱۳۲۴ش، اشرف الملوک فخرالدوله (دختر مظفرالدین شاه قاجار) از وی دعوت کرد که امام جماعت مسجد فخرالدوله واقع در دروازه شمیران تهران را بپذیرد که مورد قبول او قرار گرفت.

تلاش برای اتحاد مذاهب اسلامی

فعالیت شاخص کمره‌ای تا پایان عمر تلاش در جهت اتحاد مسلمانان جهان و به تعبیر خودش «توحید کلمه برای کلمه توحید» بوده ‌است:

در سال ۱۳۳۱ش، به‌همراه سید محمود طالقانی، سیدرضا زنجانی و سید صدرالدین بلاغی در کنفرانس بین‌المللی شعوب المسلمین در کراچی پاکستان شرکت کرد. در یکی از روزهای کنفرانس، وی به ریاست کنفرانس برگزیده شد و در مورد اتحاد اسلامی بین ملل و دول مسلمان سخنرانی کرد. [۱۴] او در سال ۱۳۳۸ش، بنا به‌ دعوت مؤتمر عالم اسلامی که در کشور اردن هاشمی تشکیل شده بود و با تأیید سید حسین بروجردی به همراه سید محمود طالقانی به بیت‌المقدس سفر کرد. در این سفر، اکرم زعیتر یک نسخه از کتاب تالیفی خود «القضیة الفلسطینیة» را به کمره‌ای اهدا نمود که وی متعاقبا آن را جهت ترجمه از عربی به فارسی دراختیار اکبر هاشمی رفسنجانی قرار داد. این کتاب تحت عنوان «سرگذشت فلسطین یا کارنامه سیاه استعمار» منتشر شد.

دیدار با شلتوت

در سال ۱۳۳۸ش، به‌اتفاق سید محمود طالقانی به قاهره سفر کرد و از طرف آیت‌الله بروجردی از فتوای تاریخی شیخ محمود شلتوت مفتی اعظم و رئیس دانشگاه الازهر مصر دائر بر جواز پیروی از مذهب شیعه جعفری به‌عنوان یکی از مذاهب رسمی اسلام تشکر نمود. در سال ۱۳۴۳ش، پیامی برای ملک فیصل پادشاه عربستان سعودی ارسال داشت که ضمن اظهار نگرانی از تفرقه‌انگیزی‌های قومی و نژادی، از وی خواست که وسیله تفاهم و تقریب بین فقهای مذاهب اسلامی گردد. وی کتابی را که به عربی با عنوان «ارض النبوه جسر عظیم» (سرزمین نبوت پل بزرگی است) تالیف نموده بود به ملک فیصل تقدیم کرد و کوشید وظیفه اتحاد عمومی مسلمانان را به عهده او گذارده، وی را متقاعد کند که در ساختن این پل بزرگ نباید از معارف رسیده از امام علی(ع) غفلت کند.

در سال ۱۳۴۳ش و در پاسخ به علمای کردستان ایران، ضمن بررسی دوران حیات و رهبری خلفای سه‌گانه، نتیجه گرفت که ایشان از صحابه و یاران پیامبر اسلام بودند و پیامبر اسلام هیچگاه به آنان توهین نمی‌کرده ‌است و از این‌رو اهانت به خلفای سه‌گانه را جایز نمی‌داند. در پایان اسفند ۱۳۴۸ش و آغاز فروردین ماه ۱۳۴۹َش، ضمن شرکت در کنگره هزاره شیخ طوسی در مشهد، علاقه و اصرارش را برای اتحاد مذاهب اسلامی در این جمله خلاصه نمود: «امروز هر شیعهای سنی و هر سنی، شیعه ‌است». در نوروز سال ۱۳۵۶ش، بنا به دعوت شیخ احمد کُفتارو مفتی اعظم کشور سوریه به دمشق عزیمت کرد و در جامع (دانشگاه) ابی النور درباره اتحاد مسلمین جهان سخنرانی نمود.

در تابستان سال ۱۳۳۰ش پس از تصویب قانون ملی شدن صنعت نفت میرزا خلیل در نامه‌ای به محمد مصدق نخست‌وزیر وقت، حق التالیف کتاب قبله اسلام را به ضمیمه «دعای تائید و بدرقه همت خدمتگزاران این کشور و این آب و خاک» به «دولت معظم شیعه» واگذار نمود. در سال ۱۳۳۲ش، در سفری به شهرهای رشت و بندر انزلی با مشاهده فلس (پولک) ماهیان خاویاری (اوزون برون) در زیر میکروسکوپ، فتوای حلال بودن مصرف این نوع ماهیان را صادر نمود.

ارسال نامه به نیکسون

در تابستان ۱۳۴۸ش، نامه سرگشاده‌ای تحت عنوان «فتح بی‌غرور» به ریچارد نیکسون رئیس‌جمهور وقت ایالات متحده آمریکا نگاشت و ضمن تبریک، فتح کُره ماه و تحقق وعده قرآن، از وی خواست که به شکرانه اینکه این فتح آسمانی در زمان خدمت او انجام پذیرفته‌ است، اولا به گرسنگان و آوارگان جهان عموماً و ثانیاً به خصوص به دو میلیون مسلمان آواره عرب در خاورمیانه که بیست سال است آواره و دربه‌درند، اجازه دهد بر سر خانه و لانه و آشیانه خود برگردند تا فتح دژ آسمان، فتحی همه‌جانبه باشد.

در سال ۱۳۵۳ش، نامه‌ای به امضای اسقف اعظم فرانسوا ابومخ، دبیر امور غیرمسیحیان واتیکان توسط سفیر واتیکان در تهران و سرپرست کلیساهای کاتولیک ایران، در مسجد فخرالدوله تهران به میرزا خلیل تسلیم شد. در این نامه، دوازده سئوال فلسفی از وی استعلام و استفسار گردیده بود. متن کامل فارسی پرسش‌ها و پاسخ‌ها به صورت نظم در کتابی تحت عنوان «افق قاب قوسین، سروش قدسی» منتشر شده‌است..

در شروع انقلاب اسلامی، به‌همراه سید محمود طالقانی در راهپیمایی روز تاسوعا برای دستیابی به اهداف و شعارهای انقلاب اسلامی، یعنی «استقلال، آزادی، جمهوری اسلامی» شرکت کرد. در شهریور ۱۳۵۹ پس از حمله نظامی عراق به ایران، میرزا خلیل با نوشتن مقاله مبسوطی در روزنامه اطلاعات تحت عنوان «این ننگ را عرب به کجا می‌برد؟» از موضع ایران مشروحا دفاع کرد.

درگذشت

میرزا خلیل کمره‌ای پس از مدت پنج‌سال بیماری که بارها در این مدت از سوی امام خمینی مورد تفقد قرار گرفت، در ۱۹ مهر سال ۱۳۶۳ش درگذشت. پیکر او پس از انتقال به قم، در حجره کنار مرقد شیخ فضل‌الله نوری واقع در صحن بزرگ حرم حضرت فاطمه معصومه(س) به خاک سپرده شد. به مناسبت درگذشت او از سوی آیت‌الله گلپایگانی و آیت‌الله نجفی مرعشی مجالس بزرگداشتی برگزار شد.

مؤسسه دارالمعارف در سال ۱۳۹۰ش کنگره علمی حماسه حسینی را با موضوع بررسی اهداف، انگیزه‌ها و وقایع نهضت عاشورا برگزار کرد، و به مناسبت آن کتاب‌های «عنصر شجاعت» و «یک و شب روز عاشورا» از آثار میرزا خلیل کمره‌ای، پس از پژوهش‌، تحقیق و ویراستاری در هشت جلد به چاپ رسید.