جاحظ: تفاوت میان نسخه‌ها
بدون خلاصۀ ویرایش |
بدون خلاصۀ ویرایش |
||
| (۳۷ نسخهٔ میانی ویرایش شده توسط ۲ کاربر نشان داده نشد) | |||
| خط ۱: | خط ۱: | ||
{{جعبه اطلاعات شخصیت | |||
| عنوان = جاحظ | |||
| تصویر = جاحظ.jpg | |||
| نام = أبو عثمان عمرو بن بحر بن محبوب الکنانی اللیثی البصری | |||
| نام‌های دیگر = {{فهرست جعبه افقی |جاحظ |ابوعثمان عمرو بن بحر |جاحظ البصری |عمرو بن بحر الجاحظ |ابی‌عثمان عمرو بن بحر بن محبوب }} | |||
| سال تولد = ۱۵۰ یا ۱۶۰ قمری | |||
| تاریخ تولد = | |||
| محل تولد = [[بصره]] | |||
| سال درگذشت = 255 یا 256 قمری | |||
| تاریخ درگذشت = | |||
| محل درگذشت = | |||
| استادان = {{فهرست جعبه عمودی |[[ابوعبیده]] |اصمعی |ابوزید انصاری |نظّام }} | |||
| شاگردان = | |||
| دین = [[اسلام]] | |||
| مذهب = [[معتزله|معتذله]] | |||
| آثار = {{فهرست جعبه افقی |شرح علی المائة کلمة لأمیرالمومنین علی بن أبی‌طالب علیه‌السلام (ابن میثم - عبدالوهاب -وطواط) |رسائل الجاحظ |البخلاء |البرصان و العرجان و العمیان و الحولان |البغال }} | |||
| فعالیت‌ها = {{فهرست جعبه افقی |متکلم |ادیب |دایرة‌المعارف نویس }} | |||
| وبگاه = | |||
}} | |||
'''ابو عثمان عمرو بن بحر بن محبوب کنانى لیثى''' معروف به '''جاحظ'''، [[متکلم]] و ادیب [[معتزله|معتزلی]] و نویسنده بر تألیف قرن سوم از اهالی [[بصره]] بود. وی در جوانی در [[بغداد]] و مدتی نیز در [[سامرا]] اقامت کرد و سپس به بصره بازگشت. جاحظ چهره‌ای زشت با چشمانی برآمده داشت و به همین مناسبت، جاحظ (چشم برآمده) و حدقی لقب گرفت. ابوعبیده، اصمعی و ابوزید انصاری در لغت و ادبیات از استادان او بودند. [[نحو]] را از [[اخفش]] و کلام را از نظّام آموخت. | |||
وی از طریق علمای کلام و همنشینی با حنین بن اسحاق و سلمویه با فرهنگ یونانی آشنا شد و با مطالعة کتاب‌های [[ابن‌مقفع]] در فرهنگ و ادب [[ایران]] مهارت یافت. جاحظ عالمی متخصص به معنای امروزی نبود، بلکه دایرة‌المعارف نویسی بود که به تمام علوم زمانش نظر داشت. موضوعات تألیفات او بسیار متنوع است، ادبیات، ادبیات عامه، کلام، سیاست و بعضی شاخه‌های علوم طبیعی. اما آن‌چه کتاب‌های او را ممتاز می‌سازد، شیوة ادبی بارز وی در نگارش، اطلاع او از زندگی اجتماعی و شناخت سرشت و اخلاق مردم است. <big>البیان</big> و <big>التبیین</big> از مهم‌ترین کتاب‌های اوست. [[ابوزید عبدالرحمن بن محمد بن خلدون حضرمی|ابن‌خلدون]] آن را یکی از چهار کتاب اصول فن ادب و از ارکان آن معرفی کرده است. <big>الحیوان</big> نیز دیگر کتاب با ارزش اوست. <big>فرقه‌ای به نام جاحظیه</big> (از فِرَق معتزله)، از پیروان خاص اویند. | |||
وی از طریق علمای کلام و | |||
== جاحظ کیست == | == جاحظ کیست == | ||
ابوالفداء (ج ۲، ص ۴۷) کنیه وی را ابوعمران آورده است. جدّش زنگی و شتربان و از موالی بنی کِنانه بود | ابوالفداء (ج ۲، ص ۴۷) کنیه وی را ابوعمران آورده است. جدّش زنگی و شتربان و از موالی بنی کِنانه بود<ref>ابن ندیم، ص ۲۰۸؛ خطیب بغدادی، ج ۱۴، ص ۱۲۴؛ یاقوت حموی، ج ۱۶، ص ۷۴</ref>. | ||
درباره تاریخ ولادت جاحظ اختلاف نظر است. عده‌ای به نقل خود وی او را | درباره تاریخ ولادت جاحظ اختلاف نظر است. عده‌ای به نقل خود وی او را همسن ابونواس (۱۴۶ـ ۱۹۸) و حتی بزرگ‌تر از او و عده‌ای او را متولد ۱۵۰ و برخی متولد حدود سال ۱۶۰ دانسته‌اند<ref>(یاقوت حموی، همانجاها؛ سرکیس، ج ۱، ستون ۶۶۶؛ امین، ج ۱، ص ۳۸۷؛ بروکلمان، ج ۳، ص ۱۰۶) | ||
</ref> | </ref>. | ||
او چهره‌ای زشت با چشمانی برآمده داشت و به همین مناسبت جاحظ (چشم برآمده) و حَدَقی لقب گرفت | او چهره‌ای زشت با چشمانی برآمده داشت و به همین مناسبت جاحظ (چشم برآمده) و حَدَقی لقب گرفت<ref> به مسعودی، ج ۵، ص ۱۷؛ ابن خلّکان، ج ۳، ص ۴۷۱؛ ابوالفداء، همانجا؛ ابن کثیر، ج ۱۱، ص ۱۹</ref>. وی در بصره با فروش نان و ماهی امرار معاش می‌کرد. در آن زمان مُوَیْس بن عِمران یکی از تاجران بصره از وی حمایت می‌کرد<ref>یاقوت حموی، همانجا؛ ابن مرتضی، ص ۱۶۳</ref>. | ||
ابوعُبَیده (متوفی ۲۰۹)، اَصْمَعی (متوفی ۲۱۶) و ابوزید انصاری (متوفی ۲۱۵) در لغت و ادبیات از استادان او بودند. وی نحو را از دوستش اَخْفَش (متوفی ۲۱۵)، کلام را از نَظّام (متوفی ۲۳۱) و فصاحت را شفاهاً از بادیه نشینان عرب در بازار مِرْبَد آموخت | ابوعُبَیده (متوفی ۲۰۹)، اَصْمَعی (متوفی ۲۱۶) و ابوزید انصاری (متوفی ۲۱۵) در لغت و ادبیات از استادان او بودند. وی نحو را از دوستش اَخْفَش (متوفی ۲۱۵)، کلام را از نَظّام (متوفی ۲۳۱) و فصاحت را شفاهاً از بادیه نشینان عرب در بازار مِرْبَد آموخت<ref>مسعودی، ج ۵، ص ۱۰۵؛ خطیب بغدادی، همانجا؛ یاقوت حموی، ج ۱۶، ص ۷۴ـ ۷۵؛ امین، همانجا؛ نیز رجوع کنید به بازار *: بخش ۶</ref>. وی از طریق علمای کلام و همنشینی با حُنین بن اسحاق (متوفی ۲۶۰) و سَلْمُویه (متوفی ۲۲۵)، با فرهنگ یونانی آشنا شد و با مطالعه کتاب‌های ابن مُقَفَّع (متوفی ۱۴۲) و حضور در محضر [[ابوعبیده]] در فرهنگ و ادب فارسی مهارت یافت<ref>(سرکیس؛ امین، همانجاها</ref>. | ||
جاحظ [[عباسیان|خلفای عباسی]] را از مهدی (حک: ۱۵۸ـ۱۶۹) تا مُعْتَز (حک: ۲۵۱ـ۲۵۵) یا مُهْتَدی (حک: ۲۵۵ـ۲۵۶) درک کرد و مورد تکریم و احترام آنان بود | جاحظ [[عباسیان|خلفای عباسی]] را از مهدی (حک: ۱۵۸ـ۱۶۹) تا مُعْتَز (حک: ۲۵۱ـ۲۵۵) یا مُهْتَدی (حک: ۲۵۵ـ۲۵۶) درک کرد و مورد تکریم و احترام آنان بود<ref>رجوع کنید به ابن ندیم، همانجا؛ یاقوت حموی، ج ۱۶، ص ۷۵، ۷۹؛ ابوالفداء، همانجا؛ ابن مرتضی، ص ۱۶۴؛ نیز رجوع کنید به امین، همانجا</ref>. | ||
جاحظ | جاحظ گرایشهای سیاسی مشخص نداشت و غالباً تابع جریان‌های حاکم بود<ref>رجوع کنید به خطیب بغدادی، ج ۱۴، ص ۱۲۷ـ ۱۲۸؛ ابن حجر عسقلانی، ج ۴، ص ۳۵۶</ref>. کتاب‌های خود را به درباریان تقدیم می‌کرد و صله می‌گرفت و تا پایان عمر به این روش ارتزاق کرد<ref>رجوع کنید به ابن ندیم، ص ۲۱۰؛ امین، ج ۱، ص ۳۸۷ـ ۳۸۸</ref>. تعدادی از کتاب‌هایش با موضوع [[امامت]] مورد توجه مأمون (حک: ۱۹۸ـ ۲۱۸) قرار گرفت<ref>رجوع کنید به ابن ندیم، ص ۲۰۹؛ ابن حجر عسقلانی، ج ۴، ص ۳۵۵</ref>. | ||
جاحظ با وجود علم و کثرت تألیف از تدبیر امور عاجز بود و زمانی که به جانشینی ابراهیم بن عباس صولی (متوفی ۲۴۳) به ریاست دیوان رسائل برگزیده شد، پس از سه روز استعفا کرد | جاحظ با وجود علم و کثرت تألیف از تدبیر امور عاجز بود و زمانی که به جانشینی ابراهیم بن عباس صولی (متوفی ۲۴۳) به ریاست دیوان رسائل برگزیده شد، پس از سه روز استعفا کرد<ref>ابن ندیم، ص ۲۰۸؛ یاقوت حموی، ج ۱۶، ص ۷۸ـ۷۹؛ بروکلمان، ج ۳، ص ۱۰۶ـ۱۰۷</ref>. او ملازم خاص محمدبن عبدالملک زَیّات (متوفی ۲۳۳)، وزیر واثق (حک: ۲۲۷ـ۲۳۲)، شد و با دستگیر شدن ابن زیّات او نیز گریخت و پس از آنکه ابن زیّات به دستور [[متوکل]] (حک: ۲۳۲ـ۲۴۷) کشته شد جاحظ خود را تسلیم کرد<ref>حُصری، ج ۲، ص ۵۳۸؛ یاقوت حموی، ج ۱۶، ص ۷۶، ۷۹ـ۸۰؛ ابوالفداء، همانجا؛ ابن مرتضی، ص ۱۶۳؛ بروکلمان، ج ۳، ص ۱۰۶</ref>. | ||
زمانی که جاحظ به علم و ادب مشهور شده بود، متوکل برای تعلیم فرزندش او را دعوت کرد اما وقتی چهره‌اش را دید، با اعطای هزار درهم عذرش را خواست | زمانی که جاحظ به علم و ادب مشهور شده بود، [[متوکل]] برای تعلیم فرزندش او را دعوت کرد اما وقتی چهره‌اش را دید، با اعطای هزار درهم عذرش را خواست<ref>مسعودی، ج ۵، ص ۱۷؛ ابن خلّکان، ج ۳، ص ۴۷۱؛ ابوالفداء؛ بروکلمان، همانجاها</ref>. در عین حال جاحظ با متوکل مجالست و مؤانست داشت<ref>یاقوت حموی، ج ۱۶، ص ۷۵</ref>. | ||
جاحظ در جوانی در [[بغداد]] و مدتی نیز در سامرا اقامت کرد و سپس به بصره بازگشت. به [[دمشق]] و انطاکیه نیز سفر کرد | جاحظ در جوانی در [[بغداد]] و مدتی نیز در [[سامرا]] اقامت کرد و سپس به بصره بازگشت. به [[دمشق]] و انطاکیه نیز سفر کرد<ref>خطیب بغدادی، ج ۱۴، ص ۱۲۴ـ ۱۲۵؛ سرکیس، همانجا؛ امین، ج ۱، ص ۳۸۸</ref>. او در [[محرم الحرام|محرم]] ۲۵۵ یا ۲۵۶، بر اثر بیماری فلج و نقرس در بصره درگذشت<ref>مسعودی، ج ۵، ص ۱۰۴ـ ۱۰۵؛ ابن ندیم، ص ۲۰۸ـ ۲۰۹؛ خطیب بغدادی، ج ۱۴، ص ۱۳۱</ref>. | ||
جاحظ دارای هوش بسیار و حافظه قوی بود | جاحظ دارای هوش بسیار و حافظه قوی بود<ref>یاقوت حموی، ج ۱۶، ص ۷۴؛ ابن کثیر، ج ۱۱، ص ۲۰</ref>. به گفته مُبَرِّد (متوفی ۲۸۶)، وی شیفته مطالعه بود و وقتی کتابی به دست می‌آورد، تا تمام آن را نمی‌خواند آن را کنار نمی‌گذاشت<ref>رجوع کنید به ابن‌ندیم، ص ۲۰۸؛ بروکلمان، ج ۳، ص ۱۰۷</ref>. علاقه شدید وی به کتاب و علم‌آموزی به اندازه‌ای بود که از برخی وَرّاقان (کتاب فروشان) دکان اجاره می‌کرد و شب تا صبح در آنجا به مطالعه می‌پرداخت<ref>یاقوت حموی، ج ۱۶، ص ۷۵</ref>. | ||
او در کلام، ادبیات عرب [[حدیث]] [[تفسیر]]، [[تاریخ]] و حتی علوم طبیعی سرآمد و در فنون گوناگون صاحب تألیف بود | او در کلام، ادبیات عرب [[حدیث]] [[تفسیر]]، [[تاریخ]] و حتی علوم طبیعی سرآمد و در فنون گوناگون صاحب تألیف بود<ref>ابن خلّکان؛ ابوالفداء، همانجاها؛ ابن کثیر، ج ۱۱، ص ۱۹؛ ابن مرتضی، ص ۱۶۲؛ بروکلمان، همانجا؛ ضیف، ص ۶۱ـ۶۲</ref>. اما [[مسعودی]]<ref>ج ۱، ص ۱۱۳، ۲۰۵، ج ۲، ص ۱۱۱، ۱۲۱</ref> گفته است که مباحث او در باب طبیعیات و جغرافیا چندان اعتبار ندارد زیرا او اهل سفر و دریانوردی نبوده و نقلیاتش به کتاب‌ها منحصر می‌شده و گاه در‌این‌باره به ضد و نقیض و اغراق نیز رسیده است. | ||
وی با زیرکی و با ارائه دلایل می‌توانست مطلبی را به اثبات برساند و با همان قوّت آن را رد کند | وی با زیرکی و با ارائه دلایل می‌توانست مطلبی را به اثبات برساند و با همان قوّت آن را رد کند<ref>رجوع کنید به ابن قتیبه، ص ۵۹؛ ازهری، ج ۱، ص ۳۰</ref>. جاحظ به شوخ‌طبعی و سهل‌انگاری در مطالب علمی نیز معروف بود، لغت‌شناسانی چون [[ثعلب]] (متوفی ۲۹۱) او را رد کرده و به نقل او اعتماد نداشته‌اند. او همچنین به دروغ‌پردازی شهرت داشت و [[احادیث]] را به سخره می‌گرفت. خواهرزاده‌اش یَمُوت بن مُزَرَّع (متوفی ۳۰۴) او را بی [[دین]] خوانده است<ref>رجوع کنید به ابن قتیبه، ص ۶۰؛ مسعودی، ج ۵، ص ۱۰۵؛ ازهری، همانجا؛ ابن حزم، ج ۳، ص ۷۳ـ۷۴؛ خطیب بغدادی، ج ۱۴، ص ۱۳۰ـ۱۳۱؛ ابن کثیر، همانجا؛ ابن حجر عسقلانی، ج ۴، ص ۳۵۵ـ۳۵۷</ref>. | ||
با وجود این گفته‌اند که کتاب‌هایش دارای الفاظی شیوا و ساده است و در آنها تناسب معنا و لفظ از هر نوعی (عامیانه، ادبی، و غیره) حفظ شده است و با داشتن برخی انحرافات نقش مهمی در روشن‌سازی اذهان دارد و به فراخور حال خواننده از جدّی به شوخی می‌پردازد | با وجود این گفته‌اند که کتاب‌هایش دارای الفاظی شیوا و ساده است و در آنها تناسب معنا و لفظ از هر نوعی (عامیانه، ادبی، و غیره) حفظ شده است و با داشتن برخی انحرافات نقش مهمی در روشن‌سازی اذهان دارد و به فراخور حال خواننده از جدّی به شوخی می‌پردازد<ref>رجوع کنید به مسعودی، ج ۵، ص ۱۰۴؛ ابن ندیم، ص ۲۰۹؛ ازهری، همانجا؛ ابن حجر عسقلانی، ج ۴، ص ۳۵۵</ref>. وی بیش از هر چیز به کتابت و قرائت اشتغال داشت و در ابتدا برای رواج کتاب‌هایش آنها را به دیگر علما نسبت می‌داد. گفتنی است با اینکه وی مطابق سیاست حاکم به [[عثمان بن عفان]] گرایش داشت اهل علم کمتر کتاب‌های او را میشناختند<ref>مسعودی؛ بروکلمان، همانجاها</ref>. | ||
== جد جاحظ == | == جد جاحظ == | ||
جدّش زنگی و شتربان و از موالی بنی | جدّش زنگی و شتربان و از موالی [[بنی کنانه]] بود<ref>ابن ندیم، ج۱، ص۲۰۸</ref>. | ||
== | == تولد == | ||
درباره تاریخ ولادت جاحظ اختلاف نظر است؛ عده‌ای به نقل خود وی او را | درباره تاریخ ولادت جاحظ اختلاف نظر است؛ عده‌ای به نقل خود وی او را همسن ابونواس (۱۴۶ـ ۱۹۸) و حتی بزرگ‌تر از او و عده‌ای او را متولد ۱۵۰ و برخی متولد حدود سال ۱۶۰ دانسته‌اند<ref> احمد امین، ضحی الاسلام، ج۱، ص۳۸۷، بیروت: دارالکتاب العربی</ref>. | ||
== چهره جاحظ == | == چهره جاحظ == | ||
او چهره‌ای زشت با چشمانی برآمده داشت و به همین مناسبت، جاحظ (چشم برآمده) و حَدَقی لقب گرفت | او چهره‌ای زشت با چشمانی برآمده داشت و به همین مناسبت، جاحظ (چشم برآمده) و حَدَقی لقب گرفت<ref>مسعودی، مروج (بیروت)، ج۵، ص۱۷</ref>. | ||
وی در [[بصره]] با فروش نان و ماهی امرار معاش می‌کرد. در آن زمان مُوَیْس بن عِمران، یکی از تاجران بصره از وی حمایت می‌کرد | وی در [[بصره]] با فروش نان و ماهی امرار معاش می‌کرد. در آن زمان مُوَیْس بن عِمران، یکی از تاجران بصره از وی حمایت می‌کرد<ref>یاقوت حموی، معجم الادباء، ج۱۶، ص۷۴، بیروت ۱۴۰۰/ ۱۹۸۰</ref>. | ||
== دیدگاه جاحظ == | == دیدگاه جاحظ == | ||
جاحظ، ادیب سخندان و سخن‌شناس معروف که از نوابغ ادب است و در قرن | جاحظ، ادیب سخندان و سخن‌شناس معروف که از نوابغ ادب است و در قرن سوم [[سال قمری|هجری]] می‌زیسته است و [[کتاب البیان و التبیین]] وی یکی از ارکان چهارگانه ادب به شمار آمده است، مکرر در کتاب خویش ستایش و اعجاب فوق‌العاده خود را نسبت به سخنان [[علی بن ابی طالب|علی (علیه‌السلام)]] اظهار می‌دارد. | ||
ایشان در همان جلد اول، این جمله معروف را از علی (علیه‌السلام) نقل می‌کند که حضرت فرمودند: '''قیمه کلّ امرء ما یحسنه'''<ref>موفق بن احمد بن محمد کلّی خوارزمی، مناقب ص۳۶۸، ناشر: جامعه مدرّسین قم، چاپ دوم، سال ۱۴۱۱، محمّد عبدالرؤف المناوی، فیض القدیر شرح جامع صغیر ج۴ ص۱۴۶، ناشر:دارالکتب العلمیه، بیروت ،چاپ اول، سال۱۴۱۵</ref>. ارزش هر کس همان است‌که می‌داند، آنگاه بیش از نیم صحفه این جمله را ستایش می‌کند و می‌گوید: در همه کتاب ما، اگر جز این جمله نبود، کافی بلکه کفایت بود، بهترین سخن آن است‌که کم آن، تو را از بسیارش، بی‌نیاز کند، و معنی در لفظ پنهان نشده باشد بلکه ظاهر و نمودار باشد، آنگاه می‌گوید: «کان الله عزّ و جلّ قد البسه من الجلاله و غشاه من نور الحکمه علی حسب نیّه صاحبه و تقوا قائله» گویا [[خدا|خداوند]] جامه‌ای ازجلالت و پرده‌ای از نور حکمت متناسب با نیت پاک و تقوای گوینده‌اش، بر این جمله کوتاه پوشانده است<ref>نقل از کتاب سیری در نهج‌البلاغه، شهید مطهری، ص۱۲و۱۳، چاپ و صحافی از چاپخانه درودکی. (البیان و التبیین ج1ص 106.) شرح النهج لابن أبی الحدید ج 1 ص 45 ط أبوالفضل</ref>. | |||
== اساتید == | |||
جاحظ شاگرد یزید بن هارون، سندی بن عبدویه، ابویوسف قاضی<ref> الانساب، ج 3، ص 162</ref> و ابواسحاق نظام بود<ref>ابن جوزی، عبدالرحمن بن علی، المنتظم، محقق، عطا، محمد عبدالقادر، عطا، مصطفی عبدالقادر، ج 12، ص 93 – 94، بیروت، دار الکتب العلمیة، چاپ اول، 1412ق</ref>. | |||
== | == شاگردان == | ||
همچنین یموت بن مزرع، محمد بن عبدالله بن ابودلهاث، محمد بن یزید نحوی<ref> الأنساب، ج 3، ص 162</ref>. و أبوبکر بن أبی داود<ref>خطیب بغدادی، ابوبکر احمد بن علی، تاریخ بغداد، ج 12، ص 208، بیروت، دار الکتب العلمیه، چاپ اول، 1417ق</ref>. از جمله شاگردان وی بودند. | |||
== آثار | == آثار == | ||
جاحظ علاقه زیادی به مطالعه داشت؛ به گونهای که ابوالعباس محمد بن یزید نحوی گفت: من از جاحظ، و فتح بن خاقان، و اسماعیل بن اسحاق قاضی به علم و دانش | جاحظ علاقه زیادی به مطالعه داشت؛ به گونهای که ابوالعباس محمد بن یزید نحوی گفت: من از جاحظ، و فتح بن خاقان، و اسماعیل بن اسحاق قاضی به علم و دانش حریص تر ندیدهام. جاحظ هر کتابی بدست می‌آورد، از اول تا آخر آن را می‌خواند<ref>ابن ندیم بغدادی، محمد بن إسحاق، الفهرست، ص 169، بیروت، دار المعرفة، چاپ دوم، 1417ق</ref>. | ||
جاحظ آثار متعددی داشت: | جاحظ آثار متعددی داشت: | ||
# کتاب الحیوان، و مشهور است که این کتاب هفت جزء بود و کتاب دیگر بر آن افزوده، و | # کتاب الحیوان، و مشهور است که این کتاب هفت جزء بود و کتاب دیگر بر آن افزوده، و آن را کتاب النساء نامید، که در بیان فرق میان مرد و زن است، و یک کتاب دیگر هم به نام کتاب العال بر آن افزود. وی کتاب الحیوان را به محمد بن عبدالملک اهدا کرد و پنج هزار دینار از وی گرفت. | ||
# کتاب البیان و التبیین را که به ابن ابی‌داوود اهدا نمود و پنج هزار دینار دریافت کرد. | # کتاب البیان و التبیین را که به ابن ابی‌داوود اهدا نمود و پنج هزار دینار دریافت کرد. | ||
# کتاب النبی و المتنبی. | # کتاب النبی و المتنبی. | ||
# کتاب المعرفة. | # کتاب المعرفة. | ||
# کتاب جوابات. | # کتاب جوابات. | ||
# کتاب مسائل. | # کتاب مسائل. | ||
# کتاب الردّ علی أصحاب الإلهام. | # کتاب الردّ علی أصحاب الإلهام. | ||
# کتاب نظم القرآن. | # کتاب نظم القرآن. | ||
# کتاب مسائل القرآن. | # کتاب مسائل القرآن. | ||
# کتاب فضیلة المعتزلة. | # کتاب فضیلة المعتزلة. | ||
# کتاب الردّ علی المشبّهة. | # کتاب الردّ علی المشبّهة. | ||
# کتاب الإمامة علی مذهب الشیعة. | # کتاب الإمامة علی مذهب الشیعة. | ||
# کتاب حکایة قول أصناف الزیدیة. | # کتاب حکایة قول أصناف الزیدیة. | ||
# کتاب العثمانیة. | # کتاب العثمانیة. | ||
# کتاب الأخبار و کیف تصحّ...<ref>تحفة الأدیب فی نحاة مغنی اللبیب، ج 1، ص 165 – 167</ref>. | |||
# کتاب الأخبار و کیف تصحّ...<ref>تحفة الأدیب فی نحاة مغنی اللبیب، ج 1، ص 165 – 167</ref> | # وی کتاب العثمانیة را نیز در رد شیعه و اعتقادات آنان نوشت<ref> ابن طاوس، احمد بن موسی، بناء المقالة الفاطمیة فی نقض الرسالة العثمانیة، محقق، مصحح، عدنانی غریفی، علی، ص 44، قم، مؤسسة آل البیت(علیه‌السلام) لإحیاء التراث، چاپ اول، 1411ق</ref>. | ||
# وی کتاب العثمانیة را نیز در رد شیعه و اعتقادات آنان نوشت | |||
== درگذشت == | == درگذشت == | ||
سرانجام او پس از عمری نسبتا طولانی در ماه محرم <ref> ابن اثیر، علی بن محمد، اللباب فی تهذیب الأنساب، ج 1، ص 249، بیروت، دار صادر، چاپ سوم، 1414ق</ref> سال 250 و یا 255 [[هجری]] <ref> تحفة الأدیب فی نحاة مغنی اللبیب، ج1، ص 167</ref> و در دوران خلافت [[المهتدی باللَّه]] درگذشت | سرانجام او پس از عمری نسبتا طولانی در [[محرم الحرام|ماه محرم]]<ref> ابن اثیر، علی بن محمد، اللباب فی تهذیب الأنساب، ج 1، ص 249، بیروت، دار صادر، چاپ سوم، 1414ق</ref> سال 250 و یا 255 [[هجری قمری|هجری]]<ref> تحفة الأدیب فی نحاة مغنی اللبیب، ج1، ص 167</ref> و در دوران خلافت [[المهتدی باللَّه]] درگذشت<ref> البدایة و النهایة، ج 11، ص 19</ref>. | ||
او پیش از [[مرگ]] فلج و از کار افتاده شد، به گونهای که از طرف چپ فلج شد و اگر با قیچی آن را تکه تکه می‌کردند، احساس نمیکرد، و در مقابل اگر در طرف راست او مگسی عبور می‌کرد، احساس درد می‌کرد<ref> تحفة الأدیب فی نحاة مغنی اللبیب، ج 1، ص 170</ref>. | |||
== جستارهای وابسته == | |||
* [[معتزله|معتذلی]] | |||
* [[بصره]] | |||
* [[بغداد]] | |||
* [[سامرا]] | |||
== پانویس == | == پانویس == | ||
{{پانویس}} | {{پانویس}} | ||
{{علمای اسلام}} | |||
[[رده:شخصیت‌ها]] | [[رده:شخصیت‌ها]] | ||
[[رده:عالمان]] | |||
[[رده:عالمان اهل سنت]] | |||
نسخهٔ کنونی تا ۱ ژوئن ۲۰۲۴، ساعت ۱۹:۱۹
| جاحظ | |
|---|---|
 | |
| نام کامل | أبو عثمان عمرو بن بحر بن محبوب الکنانی اللیثی البصری |
| نام‌های دیگر |
|
| اطلاعات شخصی | |
| محل تولد | بصره |
| دین | اسلام، معتذله |
| استادان |
|
| آثار |
|
| فعالیت‌ها |
|
ابو عثمان عمرو بن بحر بن محبوب کنانى لیثى معروف به جاحظ، متکلم و ادیب معتزلی و نویسنده بر تألیف قرن سوم از اهالی بصره بود. وی در جوانی در بغداد و مدتی نیز در سامرا اقامت کرد و سپس به بصره بازگشت. جاحظ چهره‌ای زشت با چشمانی برآمده داشت و به همین مناسبت، جاحظ (چشم برآمده) و حدقی لقب گرفت. ابوعبیده، اصمعی و ابوزید انصاری در لغت و ادبیات از استادان او بودند. نحو را از اخفش و کلام را از نظّام آموخت.
وی از طریق علمای کلام و همنشینی با حنین بن اسحاق و سلمویه با فرهنگ یونانی آشنا شد و با مطالعة کتاب‌های ابن‌مقفع در فرهنگ و ادب ایران مهارت یافت. جاحظ عالمی متخصص به معنای امروزی نبود، بلکه دایرة‌المعارف نویسی بود که به تمام علوم زمانش نظر داشت. موضوعات تألیفات او بسیار متنوع است، ادبیات، ادبیات عامه، کلام، سیاست و بعضی شاخه‌های علوم طبیعی. اما آن‌چه کتاب‌های او را ممتاز می‌سازد، شیوة ادبی بارز وی در نگارش، اطلاع او از زندگی اجتماعی و شناخت سرشت و اخلاق مردم است. البیان و التبیین از مهم‌ترین کتاب‌های اوست. ابن‌خلدون آن را یکی از چهار کتاب اصول فن ادب و از ارکان آن معرفی کرده است. الحیوان نیز دیگر کتاب با ارزش اوست. فرقه‌ای به نام جاحظیه (از فِرَق معتزله)، از پیروان خاص اویند.
جاحظ کیست
ابوالفداء (ج ۲، ص ۴۷) کنیه وی را ابوعمران آورده است. جدّش زنگی و شتربان و از موالی بنی کِنانه بود[۱].
درباره تاریخ ولادت جاحظ اختلاف نظر است. عده‌ای به نقل خود وی او را همسن ابونواس (۱۴۶ـ ۱۹۸) و حتی بزرگ‌تر از او و عده‌ای او را متولد ۱۵۰ و برخی متولد حدود سال ۱۶۰ دانسته‌اند[۲]. او چهره‌ای زشت با چشمانی برآمده داشت و به همین مناسبت جاحظ (چشم برآمده) و حَدَقی لقب گرفت[۳]. وی در بصره با فروش نان و ماهی امرار معاش می‌کرد. در آن زمان مُوَیْس بن عِمران یکی از تاجران بصره از وی حمایت می‌کرد[۴].
ابوعُبَیده (متوفی ۲۰۹)، اَصْمَعی (متوفی ۲۱۶) و ابوزید انصاری (متوفی ۲۱۵) در لغت و ادبیات از استادان او بودند. وی نحو را از دوستش اَخْفَش (متوفی ۲۱۵)، کلام را از نَظّام (متوفی ۲۳۱) و فصاحت را شفاهاً از بادیه نشینان عرب در بازار مِرْبَد آموخت[۵]. وی از طریق علمای کلام و همنشینی با حُنین بن اسحاق (متوفی ۲۶۰) و سَلْمُویه (متوفی ۲۲۵)، با فرهنگ یونانی آشنا شد و با مطالعه کتاب‌های ابن مُقَفَّع (متوفی ۱۴۲) و حضور در محضر ابوعبیده در فرهنگ و ادب فارسی مهارت یافت[۶].
جاحظ خلفای عباسی را از مهدی (حک: ۱۵۸ـ۱۶۹) تا مُعْتَز (حک: ۲۵۱ـ۲۵۵) یا مُهْتَدی (حک: ۲۵۵ـ۲۵۶) درک کرد و مورد تکریم و احترام آنان بود[۷].
جاحظ گرایشهای سیاسی مشخص نداشت و غالباً تابع جریان‌های حاکم بود[۸]. کتاب‌های خود را به درباریان تقدیم می‌کرد و صله می‌گرفت و تا پایان عمر به این روش ارتزاق کرد[۹]. تعدادی از کتاب‌هایش با موضوع امامت مورد توجه مأمون (حک: ۱۹۸ـ ۲۱۸) قرار گرفت[۱۰].
جاحظ با وجود علم و کثرت تألیف از تدبیر امور عاجز بود و زمانی که به جانشینی ابراهیم بن عباس صولی (متوفی ۲۴۳) به ریاست دیوان رسائل برگزیده شد، پس از سه روز استعفا کرد[۱۱]. او ملازم خاص محمدبن عبدالملک زَیّات (متوفی ۲۳۳)، وزیر واثق (حک: ۲۲۷ـ۲۳۲)، شد و با دستگیر شدن ابن زیّات او نیز گریخت و پس از آنکه ابن زیّات به دستور متوکل (حک: ۲۳۲ـ۲۴۷) کشته شد جاحظ خود را تسلیم کرد[۱۲].
زمانی که جاحظ به علم و ادب مشهور شده بود، متوکل برای تعلیم فرزندش او را دعوت کرد اما وقتی چهره‌اش را دید، با اعطای هزار درهم عذرش را خواست[۱۳]. در عین حال جاحظ با متوکل مجالست و مؤانست داشت[۱۴].
جاحظ در جوانی در بغداد و مدتی نیز در سامرا اقامت کرد و سپس به بصره بازگشت. به دمشق و انطاکیه نیز سفر کرد[۱۵]. او در محرم ۲۵۵ یا ۲۵۶، بر اثر بیماری فلج و نقرس در بصره درگذشت[۱۶]. جاحظ دارای هوش بسیار و حافظه قوی بود[۱۷]. به گفته مُبَرِّد (متوفی ۲۸۶)، وی شیفته مطالعه بود و وقتی کتابی به دست می‌آورد، تا تمام آن را نمی‌خواند آن را کنار نمی‌گذاشت[۱۸]. علاقه شدید وی به کتاب و علم‌آموزی به اندازه‌ای بود که از برخی وَرّاقان (کتاب فروشان) دکان اجاره می‌کرد و شب تا صبح در آنجا به مطالعه می‌پرداخت[۱۹].
او در کلام، ادبیات عرب حدیث تفسیر، تاریخ و حتی علوم طبیعی سرآمد و در فنون گوناگون صاحب تألیف بود[۲۰]. اما مسعودی[۲۱] گفته است که مباحث او در باب طبیعیات و جغرافیا چندان اعتبار ندارد زیرا او اهل سفر و دریانوردی نبوده و نقلیاتش به کتاب‌ها منحصر می‌شده و گاه در‌این‌باره به ضد و نقیض و اغراق نیز رسیده است.
وی با زیرکی و با ارائه دلایل می‌توانست مطلبی را به اثبات برساند و با همان قوّت آن را رد کند[۲۲]. جاحظ به شوخ‌طبعی و سهل‌انگاری در مطالب علمی نیز معروف بود، لغت‌شناسانی چون ثعلب (متوفی ۲۹۱) او را رد کرده و به نقل او اعتماد نداشته‌اند. او همچنین به دروغ‌پردازی شهرت داشت و احادیث را به سخره می‌گرفت. خواهرزاده‌اش یَمُوت بن مُزَرَّع (متوفی ۳۰۴) او را بی دین خوانده است[۲۳].
با وجود این گفته‌اند که کتاب‌هایش دارای الفاظی شیوا و ساده است و در آنها تناسب معنا و لفظ از هر نوعی (عامیانه، ادبی، و غیره) حفظ شده است و با داشتن برخی انحرافات نقش مهمی در روشن‌سازی اذهان دارد و به فراخور حال خواننده از جدّی به شوخی می‌پردازد[۲۴]. وی بیش از هر چیز به کتابت و قرائت اشتغال داشت و در ابتدا برای رواج کتاب‌هایش آنها را به دیگر علما نسبت می‌داد. گفتنی است با اینکه وی مطابق سیاست حاکم به عثمان بن عفان گرایش داشت اهل علم کمتر کتاب‌های او را میشناختند[۲۵].
جد جاحظ
جدّش زنگی و شتربان و از موالی بنی کنانه بود[۲۶].
تولد
درباره تاریخ ولادت جاحظ اختلاف نظر است؛ عده‌ای به نقل خود وی او را همسن ابونواس (۱۴۶ـ ۱۹۸) و حتی بزرگ‌تر از او و عده‌ای او را متولد ۱۵۰ و برخی متولد حدود سال ۱۶۰ دانسته‌اند[۲۷].
چهره جاحظ
او چهره‌ای زشت با چشمانی برآمده داشت و به همین مناسبت، جاحظ (چشم برآمده) و حَدَقی لقب گرفت[۲۸]. وی در بصره با فروش نان و ماهی امرار معاش می‌کرد. در آن زمان مُوَیْس بن عِمران، یکی از تاجران بصره از وی حمایت می‌کرد[۲۹].
دیدگاه جاحظ
جاحظ، ادیب سخندان و سخن‌شناس معروف که از نوابغ ادب است و در قرن سوم هجری می‌زیسته است و کتاب البیان و التبیین وی یکی از ارکان چهارگانه ادب به شمار آمده است، مکرر در کتاب خویش ستایش و اعجاب فوق‌العاده خود را نسبت به سخنان علی (علیه‌السلام) اظهار می‌دارد.
ایشان در همان جلد اول، این جمله معروف را از علی (علیه‌السلام) نقل می‌کند که حضرت فرمودند: قیمه کلّ امرء ما یحسنه[۳۰]. ارزش هر کس همان است‌که می‌داند، آنگاه بیش از نیم صحفه این جمله را ستایش می‌کند و می‌گوید: در همه کتاب ما، اگر جز این جمله نبود، کافی بلکه کفایت بود، بهترین سخن آن است‌که کم آن، تو را از بسیارش، بی‌نیاز کند، و معنی در لفظ پنهان نشده باشد بلکه ظاهر و نمودار باشد، آنگاه می‌گوید: «کان الله عزّ و جلّ قد البسه من الجلاله و غشاه من نور الحکمه علی حسب نیّه صاحبه و تقوا قائله» گویا خداوند جامه‌ای ازجلالت و پرده‌ای از نور حکمت متناسب با نیت پاک و تقوای گوینده‌اش، بر این جمله کوتاه پوشانده است[۳۱].
اساتید
جاحظ شاگرد یزید بن هارون، سندی بن عبدویه، ابویوسف قاضی[۳۲] و ابواسحاق نظام بود[۳۳].
شاگردان
همچنین یموت بن مزرع، محمد بن عبدالله بن ابودلهاث، محمد بن یزید نحوی[۳۴]. و أبوبکر بن أبی داود[۳۵]. از جمله شاگردان وی بودند.
آثار
جاحظ علاقه زیادی به مطالعه داشت؛ به گونهای که ابوالعباس محمد بن یزید نحوی گفت: من از جاحظ، و فتح بن خاقان، و اسماعیل بن اسحاق قاضی به علم و دانش حریص تر ندیدهام. جاحظ هر کتابی بدست می‌آورد، از اول تا آخر آن را می‌خواند[۳۶].
جاحظ آثار متعددی داشت:
- کتاب الحیوان، و مشهور است که این کتاب هفت جزء بود و کتاب دیگر بر آن افزوده، و آن را کتاب النساء نامید، که در بیان فرق میان مرد و زن است، و یک کتاب دیگر هم به نام کتاب العال بر آن افزود. وی کتاب الحیوان را به محمد بن عبدالملک اهدا کرد و پنج هزار دینار از وی گرفت.
- کتاب البیان و التبیین را که به ابن ابی‌داوود اهدا نمود و پنج هزار دینار دریافت کرد.
- کتاب النبی و المتنبی.
- کتاب المعرفة.
- کتاب جوابات.
- کتاب مسائل.
- کتاب الردّ علی أصحاب الإلهام.
- کتاب نظم القرآن.
- کتاب مسائل القرآن.
- کتاب فضیلة المعتزلة.
- کتاب الردّ علی المشبّهة.
- کتاب الإمامة علی مذهب الشیعة.
- کتاب حکایة قول أصناف الزیدیة.
- کتاب العثمانیة.
- کتاب الأخبار و کیف تصحّ...[۳۷].
- وی کتاب العثمانیة را نیز در رد شیعه و اعتقادات آنان نوشت[۳۸].
درگذشت
سرانجام او پس از عمری نسبتا طولانی در ماه محرم[۳۹] سال 250 و یا 255 هجری[۴۰] و در دوران خلافت المهتدی باللَّه درگذشت[۴۱].
او پیش از مرگ فلج و از کار افتاده شد، به گونهای که از طرف چپ فلج شد و اگر با قیچی آن را تکه تکه می‌کردند، احساس نمیکرد، و در مقابل اگر در طرف راست او مگسی عبور می‌کرد، احساس درد می‌کرد[۴۲].
جستارهای وابسته
پانویس
- ↑ ابن ندیم، ص ۲۰۸؛ خطیب بغدادی، ج ۱۴، ص ۱۲۴؛ یاقوت حموی، ج ۱۶، ص ۷۴
- ↑ (یاقوت حموی، همانجاها؛ سرکیس، ج ۱، ستون ۶۶۶؛ امین، ج ۱، ص ۳۸۷؛ بروکلمان، ج ۳، ص ۱۰۶)
- ↑ به مسعودی، ج ۵، ص ۱۷؛ ابن خلّکان، ج ۳، ص ۴۷۱؛ ابوالفداء، همانجا؛ ابن کثیر، ج ۱۱، ص ۱۹
- ↑ یاقوت حموی، همانجا؛ ابن مرتضی، ص ۱۶۳
- ↑ مسعودی، ج ۵، ص ۱۰۵؛ خطیب بغدادی، همانجا؛ یاقوت حموی، ج ۱۶، ص ۷۴ـ ۷۵؛ امین، همانجا؛ نیز رجوع کنید به بازار *: بخش ۶
- ↑ (سرکیس؛ امین، همانجاها
- ↑ رجوع کنید به ابن ندیم، همانجا؛ یاقوت حموی، ج ۱۶، ص ۷۵، ۷۹؛ ابوالفداء، همانجا؛ ابن مرتضی، ص ۱۶۴؛ نیز رجوع کنید به امین، همانجا
- ↑ رجوع کنید به خطیب بغدادی، ج ۱۴، ص ۱۲۷ـ ۱۲۸؛ ابن حجر عسقلانی، ج ۴، ص ۳۵۶
- ↑ رجوع کنید به ابن ندیم، ص ۲۱۰؛ امین، ج ۱، ص ۳۸۷ـ ۳۸۸
- ↑ رجوع کنید به ابن ندیم، ص ۲۰۹؛ ابن حجر عسقلانی، ج ۴، ص ۳۵۵
- ↑ ابن ندیم، ص ۲۰۸؛ یاقوت حموی، ج ۱۶، ص ۷۸ـ۷۹؛ بروکلمان، ج ۳، ص ۱۰۶ـ۱۰۷
- ↑ حُصری، ج ۲، ص ۵۳۸؛ یاقوت حموی، ج ۱۶، ص ۷۶، ۷۹ـ۸۰؛ ابوالفداء، همانجا؛ ابن مرتضی، ص ۱۶۳؛ بروکلمان، ج ۳، ص ۱۰۶
- ↑ مسعودی، ج ۵، ص ۱۷؛ ابن خلّکان، ج ۳، ص ۴۷۱؛ ابوالفداء؛ بروکلمان، همانجاها
- ↑ یاقوت حموی، ج ۱۶، ص ۷۵
- ↑ خطیب بغدادی، ج ۱۴، ص ۱۲۴ـ ۱۲۵؛ سرکیس، همانجا؛ امین، ج ۱، ص ۳۸۸
- ↑ مسعودی، ج ۵، ص ۱۰۴ـ ۱۰۵؛ ابن ندیم، ص ۲۰۸ـ ۲۰۹؛ خطیب بغدادی، ج ۱۴، ص ۱۳۱
- ↑ یاقوت حموی، ج ۱۶، ص ۷۴؛ ابن کثیر، ج ۱۱، ص ۲۰
- ↑ رجوع کنید به ابن‌ندیم، ص ۲۰۸؛ بروکلمان، ج ۳، ص ۱۰۷
- ↑ یاقوت حموی، ج ۱۶، ص ۷۵
- ↑ ابن خلّکان؛ ابوالفداء، همانجاها؛ ابن کثیر، ج ۱۱، ص ۱۹؛ ابن مرتضی، ص ۱۶۲؛ بروکلمان، همانجا؛ ضیف، ص ۶۱ـ۶۲
- ↑ ج ۱، ص ۱۱۳، ۲۰۵، ج ۲، ص ۱۱۱، ۱۲۱
- ↑ رجوع کنید به ابن قتیبه، ص ۵۹؛ ازهری، ج ۱، ص ۳۰
- ↑ رجوع کنید به ابن قتیبه، ص ۶۰؛ مسعودی، ج ۵، ص ۱۰۵؛ ازهری، همانجا؛ ابن حزم، ج ۳، ص ۷۳ـ۷۴؛ خطیب بغدادی، ج ۱۴، ص ۱۳۰ـ۱۳۱؛ ابن کثیر، همانجا؛ ابن حجر عسقلانی، ج ۴، ص ۳۵۵ـ۳۵۷
- ↑ رجوع کنید به مسعودی، ج ۵، ص ۱۰۴؛ ابن ندیم، ص ۲۰۹؛ ازهری، همانجا؛ ابن حجر عسقلانی، ج ۴، ص ۳۵۵
- ↑ مسعودی؛ بروکلمان، همانجاها
- ↑ ابن ندیم، ج۱، ص۲۰۸
- ↑ احمد امین، ضحی الاسلام، ج۱، ص۳۸۷، بیروت: دارالکتاب العربی
- ↑ مسعودی، مروج (بیروت)، ج۵، ص۱۷
- ↑ یاقوت حموی، معجم الادباء، ج۱۶، ص۷۴، بیروت ۱۴۰۰/ ۱۹۸۰
- ↑ موفق بن احمد بن محمد کلّی خوارزمی، مناقب ص۳۶۸، ناشر: جامعه مدرّسین قم، چاپ دوم، سال ۱۴۱۱، محمّد عبدالرؤف المناوی، فیض القدیر شرح جامع صغیر ج۴ ص۱۴۶، ناشر:دارالکتب العلمیه، بیروت ،چاپ اول، سال۱۴۱۵
- ↑ نقل از کتاب سیری در نهج‌البلاغه، شهید مطهری، ص۱۲و۱۳، چاپ و صحافی از چاپخانه درودکی. (البیان و التبیین ج1ص 106.) شرح النهج لابن أبی الحدید ج 1 ص 45 ط أبوالفضل
- ↑ الانساب، ج 3، ص 162
- ↑ ابن جوزی، عبدالرحمن بن علی، المنتظم، محقق، عطا، محمد عبدالقادر، عطا، مصطفی عبدالقادر، ج 12، ص 93 – 94، بیروت، دار الکتب العلمیة، چاپ اول، 1412ق
- ↑ الأنساب، ج 3، ص 162
- ↑ خطیب بغدادی، ابوبکر احمد بن علی، تاریخ بغداد، ج 12، ص 208، بیروت، دار الکتب العلمیه، چاپ اول، 1417ق
- ↑ ابن ندیم بغدادی، محمد بن إسحاق، الفهرست، ص 169، بیروت، دار المعرفة، چاپ دوم، 1417ق
- ↑ تحفة الأدیب فی نحاة مغنی اللبیب، ج 1، ص 165 – 167
- ↑ ابن طاوس، احمد بن موسی، بناء المقالة الفاطمیة فی نقض الرسالة العثمانیة، محقق، مصحح، عدنانی غریفی، علی، ص 44، قم، مؤسسة آل البیت(علیه‌السلام) لإحیاء التراث، چاپ اول، 1411ق
- ↑ ابن اثیر، علی بن محمد، اللباب فی تهذیب الأنساب، ج 1، ص 249، بیروت، دار صادر، چاپ سوم، 1414ق
- ↑ تحفة الأدیب فی نحاة مغنی اللبیب، ج1، ص 167
- ↑ البدایة و النهایة، ج 11، ص 19
- ↑ تحفة الأدیب فی نحاة مغنی اللبیب، ج 1، ص 170
