سید محمدحسین طباطبایی

سید محمدحسین طباطبایی
نام کامل	سید محمدحسین طباطبایی
نام‌های دیگر	علامه طباطبایی
اطلاعات شخصی
روز تولد	23 اسفند، 1281ش.
محل تولد	ایران تبریز روستای شادباد مشایخ
روز درگذشت	۲۴ آبان، ۱۳۶۰ش.
محل درگذشت	ایران، قم
دین	اسلام، شیعه
استادان	محمد حسین نایینی محمد حسین غروی اصفهانی سید علی قاضی طباطبایی
شاگردان	حسن حسن زاده آملی عبدالله جوادی آملی ناصر مکارم شیرازی محمد تقی مصباح یزدی جعفر سبحانی غلامحسین ابراهیمی دینانی
آثار	المیزان فی تفسیر القرآن (کتاب) شیعه در اسلام بدایة الحکمة نهایة الحکمة اصول فلسفه و روش رئالیسم
فعالیت‌ها	مفسر، فلیسوف اصولی فقیه عارف اسلام‌شناس

سید محمدحسین طباطبایی معروف به علامه طباطبایی؛ مفسر، فلیسوف، اصولی، فقیه، عارف و اسلام‌شناس ایرانی بود. وی از استادان حوزه علمیه قم و از عالمان تأثیرگذار شیعه در فضای فکری و مذهبی ایران در قرن معاصر به‌شمار می‌آید. وی نویسنده المیزان فی تفسیر القرآن، و کتاب‌های فلسفی «بدایة الحکمة» و «نهایة الحکمة» و «اصول فلسفه و روش رئالیسم» است. ایشان در حوزه علمیه قم به جای اشتغال به فقه و اصول، درس تفسیر قرآن و فلسفه برقرار کرد که این کار او موجب رونق تفسیر در حوزه قم شد. روش تفسیری او تفسیر قرآن به قرآن بود.

زندگی‌نامه

سید محمدحسین طباطبایی در سال ۱۲۸۱ شمسی در تبریز متولد شد، در پنج سالگی مادر و در ۹ سالگی پدر خود را از دست داد؛ وصی پدر، او و تنها برادرش محمدحسن را برای تحصیل به مکتب فرستاد، تحصیلات ابتدایی شامل قرآن و کتب ادبیات فارسی را از سال ۱۲۹۰ تا ۱۲۹۶ شمسی فراگرفت و سپس از سال ۱۲۹۷ تا ۱۳۰۴ به تحصیل علوم دینی پرداخت و به تعبیر خود «دروس متن در غیر فلسفه و عرفان» را به پایان رساند. سید محمد حسین به مدت شش سال پس از آموزش قرآن که در روش درسی آن روزها قبل از هر چیز تدریس می‌شد آثاری چون گلستان، بوستان و … را فراگرفت. علاوه بر آموختن ادبیات، زیر نظر میرزا علینقی خطاط به یادگیری فنون خوشنویسی پرداخت؛ چون تحصیلات ابتدایی نتوانست به ذوق سرشار و علاقه وافر ایشان پاسخ گوید به همین دلیل به مدرسه طالبیه تبریز وارد شد و به فراگیری ادبیات عرب و علوم نقلی و فقه و اصول پرداخت و از سال ۱۲۹۷ تا ۱۳۰۴ شمسی مشغول فراگیری دانش‌‌های مختلف اسلامی شد. خود ایشان درباره دوران تحصیلش نوشته‌است:

«در اوایل تحصیل که به صرف و نحو اشتغال داشتم، علاقه زیادی به ادامه تحصیل نداشتم و از این رو هر چه می‌خواندم، نمی‌‌فهمیدم و چهار سال به همین نحو گذراندم. پس از آن یک باره عنایت خدایی دامن‌گیرم شده، عوضم کرد و در خود یک نوع شیفتگی و بیتابی نسبت به تحصیل کمال، حس نمودم. به طوری که از همان روز تا پایان ایام تحصیل که تقریبا هفده سال طول کشید، هرگز نسبت به تعلیم و تفکر درک خستگی و دلسردی نکردم و زشت و زیبای جهان را فراموش نموده و تلخ و شیرین حوادث، برابر می‌‌پنداشتم. بساط معاشرت غیر اهل علم را به کلی برچیدم، در خورد و خواب و لوازم دیگر زندگی، به حداقل ضروری قناعت نموده باقی را به مطالعه می‌پرداختم؛ بسیار می‌شد به ویژه در بهار و تابستان که شب را تا طلوع آفتاب با مطالعه می‌‌گذراندم و همیشه درس فردا را شب پیش مطالعه می‌کردم و اگر اشکالی پیش می‌آمد با هر زحمتی بود حل می‌نمودم و وقتی که به درس حضور می‌یافتم از آنچه استاد می‌گفت قبلا روشن بودم و هرگز اشکال و اشتباه درس را پیش استاد نبردم».

مهاجرت به نجف

ایشان بعد از تحصیل در مدرسه طالبیه تبریز همراه برادرشان به نجف می‌روند و ۱۰ سال تمام در نجف به تحصیل علوم دینی و کمالات اخلاقی و معنوی مشغول می‌شوند. وی علوم ریاضی را در نجف اشرف نزد سید ابوالقاسم موسوی خوانساری نوه سید ابوالقاسم خوانساری فراگرفت. او دروس فقه و اصول را نزد استادانی چون محمد حسین نائینی و محمدحسین غروی اصفهانی خواندند و مدت درس‌های فقه و اصول ایشان در مجموع ۱۰ سال بود.

استاد او در فلسفه حکیم متأله، سید حسین بادکوبه‌ای بود که سالیان دراز در نجف اشرف در معیت برادرش سید محمدحسن الهی طباطبایی، نزد او به درس و بحث مشغول بودند. و اما معارف الهیه و اخلاق و فقه الحدیث را نزد سیدعلی قاضی طباطبایی آموختند و در سلوک و مجاهدات نفسانیه و ریاضات شرعیه تحت نظر و تعلیم و تربیت آن استاد کامل بودند. محمود امجد نقل می‌کند که «حال علامه، با شنیدن نام سید علی قاضی دگرگون می‌شد». سید احمد قاضی از قول علامه نقل می‌‌کند که: پس از ورودم به نجف به بارگاه امیرالمؤمنین (علیه‌السلام) رو کرده و از ایشان استمداد کردم. در پی آن آقای قاضی نزدم آمد و گفت: «شما به حضرت علی(علیه السلام) عرض حال کردید و ایشان مرا فرستاده‌اند. از این پس، هفته‌ای دو جلسه با هم خواهیم داشت» و در همان جلسه گفت: «اخلاصت را بیشتر کن و برای خدا درس بخوان. زبانت را هم بیشتر مراقبت نما».

بازگشت به تبریز

علامه در مدتی که در نجف مشغول تحصیل بود به علت تنگی معیشت و نرسیدن مقرری، مجبور به مراجعت به ایران می‌شود و مدت ۱۰ سال در قریه شادآباد تبریز به زراعت و کشاورزی مشغول می‌شود؛ فرزند ایشان مهندس سید عبدالباقی طباطبائی می‌گوید: «خوب به یاد دارم که پدرم دائما و در تمام طول سال مشغول فعالیت بود و کارکردن ایشان در فصل سرما در حین ریزش باران و برف‌های موسمی در حالی که چتر به دست گرفته یا پوستین به دوش داشتند امری عادی تلقی می‌شد، در مدت ۱۰سال بعد از مراجعت علامه از نجف به روستای شادآباد و به‌دنبال فعالیت‌های مستمر ایشان قنات‌ها لایروبی و باغ‌های مخروبه تجدید خاک و اصلاح درخت شده و در عین حال چند باغ جدید احداث گردید و یک ساختمان ییلاقی هم در داخل روستا جهت سکونت تابستانی خانواده ساخته شد و در محل زیرزمین خانه حمامی به سبک امروزی بنا نمود».

مهاجرت به قم

علامه طباطبایی بعد از مدتی اقامت در تبریز در سال ۱۳۲۵تصمیم می‌‌گیرد به قم برود؛ فرزند علامه طباطبایی در این مورد می‌گوید: «هم ‌زمان با آغاز سال ۱۳۲۵ شمسی وارد شهر قم شدیم. در ابتدا به منزل یکی از بستگان که ساکن قم و مشغول تحصیل علوم دینی بود وارد شدیم، ولی به زودی در کوچه یخچال قاضی در منزل یکی از روحانیان اتاق دو قسمتی، که با نصب پرده قابل تفکیک بود اجاره کردیم، این دو اتاق قریب ۲۰متر مربع بود. طبقه زیر این اتاق‌ها انبار آب شرب منزل بود که در صورت لزوم بایستی از درب آن به داخل خم شده و ظرف آب شرب را پرکنیم؛ چون خانه فاقد آشپزخانه بود پخت ‌و پز هم در داخل اتاق انجام می‌‌گرفت، پدر ما در شهر قم چند آشنای انگشت‌شمار داشت که یکی از آنها سید محمد حجت کوه‌کمره‌ای بود. اولین رفت ‌وآمد علامه به منزل آقای حجت بود و کم‌ کم با اطرافیان ایشان دوستی برقرار و رفت ‌وآمد آغاز شد».

تدریس در قم

پس از مدتی که به اصرار برخی علما مجلس درس روزانهٔ اسفار او تعطیل شد، با اصرار طلاب، تدریس شفا را آغاز کرد، در این میان، وی به تشکیل کلاس‌‌های شبانه اسفار پرداخت که هفته‌ای دو شب (شب پنج‌شنبه و جمعه) و به صورت سیار در خانه شاگردان تشکیل می‌شد و تعداد معدودی شاگرد ثابت در آن شرکت می‌کردند. حضور در این کلاس‌ها بدون اجازه خود او مقدور نبود.

استادان

1. سید علی قاضی؛
2. مرتضی طالقانی؛
3. سید حسین بادکوبه‌ای؛
4. محمدحسین غروی اصفهانی؛
5. میرزا حسین نائینی؛
6. سید محمد حجت کوه‌کمری؛
7. سید ابوالقاسم خوانساری (ریاضی).

شاگردان

سیدمحمدحسین طباطبایی شاگردان زیادی تربیت کرد، که در زیر نام مهم‌ترین آنها ذکر می‌گردد:

• سید علی خامنه‌ای
• سید محمد خامنه‌ای
• عبدالله جوادی آملی
• ناصر مکارم شیرازی
• حسین نوری همدانی
• امام موسی صدر
• علی اکبر هاشمی رفسنجانی
• مجتبی تهرانی
• محمد تقی مصباح یزدی
• مرتضی مطهری
• حسین شب زنده دار جهرمی
• محمد جواد باهنر
• محمد واعظ‌زاده خراسانی
• سید مرتضی جزایری
• داریوش شایگان
• سید محمد حسینی بهشتی
• حسن حسن‌زاده آملی؛
• علی پهلوانی تهرانی (سعادت پرور)؛
• محمود امجد
• عبدالرحیم عقیقی بخشایشی
• سید عبدالله فاطمی نیا
• عزیزالله خوشوقت
• غلامحسین ابراهیمی دینانی
• سید عزالدین حسینی زنجانی
• محمدرضا نکونام
• محمد محمدی گیلانی
• محمد صادقی تهرانی
• سید جلال‌الدین آشتیانی
• علی قدوسی
• اسدالله بیات زنجانی
• محمد مفتح
• محمد اسماعیل صائنی زنجانی
• ابراهیم امینی
• دکتر جواد مناقبی
• یحیی انصاری
• سید عبدالکریم موسوی اردبیلی
• سید محمد علی موحد ابطحی
• حسین علی منتظری
• سید محمدحسین حسینی طهرانی
• سید حسین نصر
• حسین مظاهری
• علی اصغر کرباسچیان
• محمدرضا مهدوی کنی
• محسن مجتهد شبستری
• عباس محفوظی
• سید صابر جباری
• سید محمد شاهچراغی

آثار

سیدمحمدحسین طباطبایی دو اثر شاخص دارد که بیشتر از سایر آثار ایشان مورد توجه قرار گرفته‌است:

تفسیر المیزان

این تفسیر در ۲۰ جلد و طی ۲۰ سال به زبان عربی تألیف شده‌است. در این تفسیر، از روش «تفسیر قرآن به قرآن» استفاده شده‌است، و علاوه‌بر تفسیر آیات و بحث‌های لغوی در بخش‌هایی جداگانه با توجه به موضوع آیات مباحث روایی، تاریخی، کلامی، فلسفی واجتماعی نیز دارد. این اثر توسط سیدمحمد باقر موسوی همدانی به زبان فارسی ترجمه شده‌است.

اصول فلسفه و روش رئالیسم

این کتاب شامل ۱۴ مقالهٔ فلسفی است که طی دهه‌های ۱۳۲۰ و ۱۳۳۰ تألیف شده و توسط مرتضی مطهری و با رویکرد فلسفهٔ تطبیقی، شرح داده شده‌است. این کتاب نخستین و یکی از مهم‌ترین کتاب‌هایی است که به بررسی مباحث فلسفی، با توجه به رویکردهای حکمت فلسفی اسلامی و فلسفهٔ جدید غربی پرداخته‌است.

آثار محمدحسین طباطبایی (به استثنای تفسیر المیزان) را می‌توان به دو بخش تقسیم کرد:

کتاب‌هایی به زبان عربی

• کتاب توحید که شامل ۳ رساله است: (رساله در توحید، رساله در اسماءالله، رساله در افعال الله)؛
• کتاب انسان که شامل ۳ رساله‌است: (الانسان قبل الدنیا، الانسان فی الدنیا، الانسان بعد الدنیا)؛
• رساله وسائط که البته همگی این رساله‌ها در یک مجلد جمع‌آوری شده و به نام هفت رساله معروف است؛
• رساله الولایه؛
• رساله النبوة و الامامه؛
• بدایه الحکمة؛
• نهایه الحکمة.

کتاب‌هایی به زبان فارسی

• شیعه در اسلام؛
• قرآن در اسلام: (به بحث دربارهٔ مباحث قرآنی از جمله نزول قرآن، آیات محکم و متشابه ناسخ و منسوخ و… پرداخته‌است)؛
• وحی یا شعور مرموز؛
• اسلام و انسان معاصر؛
• حکومت در اسلام؛
• سنن النبی (دربارهٔ سیره و خلق و خوی پیامبر اسلام در بخش‌های مختلف زندگی فردی و اجتماعی ایشان است)؛
• اصول فلسفه و روش رئالیسم (در مورد مبانی فلسفی اسلامی و نیز نقد اصول مکتب ماتریالیسم دیالکتیک است)؛
• علی و فلسفه الهی؛
• خلاصه تعالیم اسلام؛
• رساله در حکومت اسلامی؛
• نسب‌نامه خاندان طباطبایی (اولاد امیر سراج‌الدین عبدالوهاب).

دیگر آثار

• بدایةالحکمه: کتابی که یک دوره تدریس فشرده فلسفه برای دوستداران علوم عقلی در قم و سپس دانشگاه‌های کشور شد.
• نهایة الحکمه:این اثر برای تدریس فلسفه با توضیحی بیشتر، عمقی افزون تر و سطحی عالی تر تدوین شده‌است.
• حاشیه بر کفایه:کتابی اصولی پیرامون قوانین استنباط است.
• مجموعهٔ مذاکرات با پروفسور هانری کربن: او که محققی فرانسوی است پیرامون چگونگی شیعه و مباحث اعتقادی، مذاکراتی با وی داشته که در این کتاب وجود دارد.
• رساله انسان قبل از دنیا، در دنیا و بعد از دنیا: این کتاب که اکنون با نام «انسان از آغاز تا انجام» ترجمه شده‌است مباحثی مفید از عوالم سه‌گانه ماده، مثال و عقل مطرح کرده و پیرامون شبهات و دغدغه خاطر جوانان مطالبی بسیار مفید و لازم ارائه کرده‌است.
• در محضر علامه طباطبایی: این کتاب توسط محمد حسین رخشاد نوشته شده‌است و شامل پرسش‌ها و پاسخ‌های زیادی در موضوعات مختلف از طباطباییاست.
• شیعه در اسلام: طباطبایی این کتاب را برای معرفی عقاید شیعه به‌طور عقلانی نوشته‌است.
• ولایت‌نامه: این یک رساله عرفانی از وی است که همایون همتی آن را ترجمه کرده‌است و انتشارات روایت فتح آن را منتشر کرده‌است.
• از جلسات مباحث مهم او می‌توان به جلسات مباحثه با هانری کربن اشاره کرد، که حسین نصر و بسیاری دیگر در آن حضور داشتند، یا جلساتی که در تهران برگزار می‌شد و افرادی نظیر داریوش شایگان در آن حاضر بودند.

طباطبایی خود دربارهٔ این مذاکرات می‌گوید: بنا به گفته کربن تاکنون مستشرقان، اطلاعات مربوط به اسلام را از اهل تسنن اخذ می‌کردند و در نتیجه، حقیقت مذهب تشیع آن گونه که شایسته‌است، به دنیای غرب معرفی نشده‌ است. بر خلاف باور مستشرقین گذشته، اعتقاد من این است که تشیع یک مذهب حقیقی و اصیل و پابرجاست و دارای مشخصات یک مذهب حقیقی است و غیر از آن است که به غرب معرفی کرده‌اند. آنچه پس از پژوهش‌های علمی بدان رسیده‌ام، این است که به حقایق معنویت اسلام از دریچه شیعه - که نسبت به این آیین واقع بینی دارد - باید نگاه کرد. از این رو کوشیده‌ام این مذهب را به نحوی که باید و در خور واقعیت آن است، به جهان غرب معرفی کنم. بسیار علاقه‌مندم که با رجال علمی و مشاهیر این مذهب از نزدیک تماس بگیرم و با طرز فکر آنان آشنا شوم و در بررسی اصول و مبانی شیعه، از این بزرگان کمک گرفته و نسبت به هدف خود روشن‌تر شوم.

درگذشت

ایشان در سفر زیارتی ثامن الحجج (علیه‌السلام) بیمار شد و بعد از انتقال به تهران و قم تحت درمان قرار گرفت، ولی سودی نداشت و در صبح یکشنبه 18 ماه محرم الحرام 1402 قمری رحلت نمود. و در 19 محرم الحرام از مسجد امام حسن مجتبی (علیه‌السلام) تا حرممطهر حضرت معصومه (سلام الله علیها) تشییع شد و بعد از اقامه نماز توسط آیت‌الله حاج سید محمد رضا گلپایگانی ، در مسجد بالاسر حرم حضرت معصومه (سلام الله علیها) دفن شد.

جستارهای وابسته

• المیزان فی تفسیر القرآن (کتاب)
• فاطمه بنت موسی بن جعفر
• حوزه علمیه قم
• مرتضی مطهری