پانزدهمین کنفرانس بینالمللی وحدت اسلامی
| پانزدهمین کنفرانس بینالمللی وحدت اسلامی | |
|---|---|
 | |
| نام رویداد | پانزدهمین کنفرانس بینالمللی وحدت اسلامی |
| تاریخ رویداد | 6 خردادماه 1381 ش، مصادف با 15 ربیع الاول 1423 ق، برابر با 28 می 2002 م |
| روز رویداد | دوشنبه |
| مکان رویداد | تهران، سالن اجلاس سران |
| عوامل | مجمع جهانی تقریب مذاهب اسلامی |
| دلیل اهمیت | پایبندی به اصول و پاسخگویی به نیازهای زمان در فقه مذاهب اسلامی |
پانزدهمین کنفرانس بینالمللی وحدت اسلامی، با موضوع «پایبندی به اصول و پاسخگویی به نیازهای زمان در فقه مذاهب اسلامی» از روز دوشنبه، 6 خردادماه 1381 ش، مصادف با 15 ربیع الاول 1423 ق، برابر با 28 می 2002 م، با حضور جمع کثیری از اندیشمندان و مدعوین از 35 کشور جهان اسلام، از جمله آیتالله تسخیری، دبیر مجمع جهانی تقریب مذاهب اسلامی، علیاکبر هاشمی رفسنجانی، رئیس مجمع تشخیص مصلحت نظام، محمد اسحاق مدنی، عضو شورای عالی مجمع جهانی تقریب مذاهبی اسلامی، قاضی حسین احمد، عالم و سیاستمدار برجسته پاکستانی، وهبه زحیلی، مفسر اهل سوریه، حامد احمد رفاعی، واعظ و متفکر اهل عربستان، عبدالوهاب بن ابراهیم ابوسلیمان، فقیه و تاریخنگار سعودی، آیتالله محمدآصف محسنی، از مراجع تقلید شیعه افغانستان، دکتر عبدالرّزاق قسّوم، رئیس جمعیت علمای مسلمان الجزایر، شیخ نعیم قاسم، معاون دبیرکل حزبالله لبنان، شیخ احمد بن حمد الخلیلی، مفتی اعظم عُمّان، دکتر محمد العاصی، اندیشمند مسلمان آمریکایی و رئیس مرکز تعلیمات اسلامی واشنگتن، شیخ عبدالمنعم الزین، عالم لبنانی و رئیس سابق مؤسسه اسلامی اجتماعی سنگال، و محمد حبش، محقق و نویسندۀ اهل سوریه، محمد مهدی آصفی، عضو شورای مجمع جهانی تقریب مذاهب اسلامی، به مدت سه روز به همت مجمع جهانی تقریب مذاهب اسلامی در تهران برگزار گردید.
مراسم افتتاحیه
حجتالاسلام والمسلمین هاشمی رفسنجانی، كه در مراسم شروع به كار پانزدهمین كنفرانس وحدت اسلامی با تأکید بر این مطلب که دنیای استكبار از تركیب جدید دنیای اسلام، پیروزی انقلاب اسلامی و حضور ملتهای اسلامی در صحنههای گوناگون احساس خطر میكند و تصمیم دارد در مقابل هشیاری جهان اسلام بایستد، افزود: امروز در شرایط ویژهای به سر میبریم كه تا به حال در دنیای اسلام با این وسعت وجود نداشته است، چنین شرایطی میطلبد كه دنیای اسلام برای حل مسائل خود تلاش مضاعفی كند. وی گفت: آغاز زمینه بروز این شرایط به حوادث 11 سپتامبر برمیگردد كه در كل دنیا شرایط جدیدی را به وجود آورد. رئیس مجمع تشخیص مصلحت نظام بیان داشت: به دنبال حوادث 11 سپتامبر، رئیسجمهور آمریكا جنگ صلیبی اعلام و بعد، زمانیكه با اعتراض مواجهه شد، تعبیرش را عوض كرد، اما محتوای جنگهای صلیبی همچنان باقی ماند. وی با اشاره به اینكه مسلمانان یک چهارم جمعیت جهان را در اختیار دارند و دارای پشتوانه عظیم مادی و معنوی هستند، افزود: اگر مسلمانان از قدرت و منافعشان استفاده كنند، میتوانند حرف اول را بزنند، بنابراین باید فرض را بر این گذاشت كه آنها در چالش جدی با این حركت و نهضت دنیای اسلامی به پا خاستهاند و آمریكا نیز برای این حركت جدیدش، بودجه رسمی هنگفتی را در كنگره به تصویب رسانده است، این امر از مواردی میباشد كه دموكراتها و جمهوریخواهان پیرامون آن با هم هماهنگ هستند و سعی میكنند اهداف خود را در نقاط مختلف دنیای اسلام پیاده كنند.
اجتهاد، ضروریترین اصل در جهان اسلام
هاشمی ضمن بیان اهمیت مسأله فلسطین از محور اجتهاد در جهان اسلام به عنوان ضروریترین اصل یاد كرد و گفت: این محور تا قیامت وجود خواهد داشت و خوشبختانه در این 200 سال اخیر با روند روبه رشد این اجتهاد روبهرو بوده است. رییس مجمع تشخیص ادامه داد: اهل سنت و شیعه، امروز به ضرورت اجتهاد متمسک هستند، به گونهای كه در بسیاری از موارد با اجتهاد به احكام شرعی رسیدهاند. گفت: امید است كه اگر بتوانیم به تصمیمات پشتوانهداری برسیم، نتایج این كنفرانس مثبت باشد. وی در بخش دیگری از سخنانش تاكید كرد: ما مسلمات زیادی در دین داریم كه نمیخواهیم از آنها تخطی نماییم ولی احتیاجات چشمگیری هم كه تحول تاریخ و شرایط روزگار مطالبه میكند، غیرقابل اجتناب است.
اصول و راهكارهای حكومت اسلامی در ایران
هاشمی با اشاره به تجربه انقلاب اسلامی ایران گفت: ما در ایران اصول و راهكارهای ایجاد حكومت اسلامی را طراحی نمودهایم كه در آن هم مردم هستند و هم نمایندگان آنها، در این نظام، همه چیز به رای مردم است و از آنطرف افرادی هم كه انتخاب شدهاند، نمیتوانند برخلاف دین اقدامی انجام دهند و باید در چارچوب قانون اساسی و اسلام عمل نمایند. وی ادامه داد: نماینده مردم میداند كه اگر شورای نگهبان نباشد، مجلس هم رسمیت ندارد و تصمیمات نمایندگان مردم هم باید مورد تایید شورای نگهبان قرار بگیرد. وی افزود: ولی فقیه هم به عنوان ولی امر كه میتواند تصمیمات ولایی اتخاذ و اوضاع را كنترل كند. هاشمی اظهارداشت: ما باید از طریق این معیارها و موازین اسلامی وفاق را بهدست آوریم و به طرف وحدت اسلامی حركت كنیم، اگر امت اسلامی امروز متحد نشود، شكست میخوریم اما اگر متحد شود هیچ قدرتی نمیتواند بر آن فائق آید. رئیس مجمع تشخیص مصلحت نظام همچنین با اظهار تاسف از عدم استفاده از ابزارهای موجود گفت: نتیجه این امر آن میشود كه كشوری مثل آمریكا میآید و بر جغرافیای كشورهای اسلامی سایه میگسترد. وی با اشاره به جنایات رژیم صهیونیستی گفت: چطور میشود كه اسرائیل با وجود این همه دولت اسلامی بایستد و بگوید من هیات حقیقتیاب سازمان ملل را راه نمیدهم و هیچ كشوری هم عكسالعملی نشان ندهد. وی ادامه داد: رهبر انقلاب ما پیشنهاد بستن لولههای نفت را به صورت نمادین بروی حامیان اسرائیل مطرح كرد كه البته این امر جنگ نیست؛ این حق ماست. هاشمی با اشاره به اینكه عالمان برخی كشورهای اسلامی دستور تحریم كالاهای آمریكایی را دادند اما دولتمردان آنها این كالاها را وارد كردند افزود: باید تصمیمات، به صورت هماهنگ گرفته شود. وی در پایان با تأیید عملیات شهادتطلبانه از سوی جهان اسلام گفت: این در حالیست كه در حالیكه متجاوزان آمریكایی و اسرائیلی از آن به عنوان حملات تروریستی یاد میكنند
سخنرانان
دبیرکل مجمع جهانی تقریب مذاهب اسلامی
آیت الله شیخ محمد علی تسخیری دبیرکل مجمع جهانی تقریب مذاهب اسلامی در پانزدهمین کنفرانس بینالمللی وحدت اسلامی گفت: امروزه اصطلاح «قرائات» در کشورهای اسلامی به عنوان اصطلاحی مدرن برای دیدگاههای مختلف در تفسیر متون دینی و غیر آن رایج است. با توجه به ابهامی که این نظریه با خود به همراه داشته و آشفتگی فکری که ایجاد کرده است، مناسب است که واقعیت این نظریه و میزان هماهنگی آن با فرهنگ اصیل اسلامی بررسی شود. شکی نیست که این اصطلاح ریشه غربی دارد، با فرهنگ اسلامی بیگانه است و مبتنی بر نظریههای هرمنوتیک مدرن غربی است. آیا چیز جدیدی در آن وجود دارد؟ آیا اصطلاحات معادلی داریم که نیاز را برآورده کند تا مجبور نشویم اصطلاح جدیدی را که با ابهامات خطرناکی احاطه شده است و تأثیر جدی بر طرز فکر ما و فرهنگ نسلهای ما دارد، وارد کنیم؟ اجتهاد یک اصطلاح اصیل اسلامی است و فهم عرفی نیز یک اصطلاح اصیل اسلامی است. هر دو جایگزین اصطلاحات وارداتی میشوند، با یک تفاوت مهم: هر دو اصطلاحات واضحی با ویژگیها، مشخصات و ضوابط تعریف شده هستند، به طوری که تقریبا میتوانیم در مورد آنها توافق کنیم و هر آنچه که در مورد آن اختلاف نظر داریم نیز به وضوح تعریف شده است. با وجود این واقعیت، و با توجه به اینکه اجتهاد اسلامی امروزه هدف تیرهای همه دشمنان اسلام است، اجتهاد تداوم بخشش اسلامی و راز انعطافپذیری اسلامی را تضمین میکند، که اسلام را واجد شرایط جذب تغییرات در زمان و مکان و جاودانه ماندن، حل مشکلات امت و ارائه راهحلهای لازم میکند. علاوه بر این، اجتهاد قرار است عناصری را پرورش دهد که امت را هدایت میکند، مشکلات و اختلافات آن را حل میکند و مسیر آن را به سمت آیندهای تمدنی مطلوب هدایت میکند. آیا ترویج اصطلاح «قرائت» به منزله هدر دادن این منبع بزرگ اسلامی است؟ با توجه به اینکه این موضوع مورد توجه جهان اسلام است و از آنجا که همه مذاهب اسلامی تقریباً در مورد آن موضع واحدی دارند، مجمع تقریب مذاهب اسلامی، به عنوان بخشی از برنامههای خود، اتحاد مسلمانان، رفع موانع از پیش روی آنها و روشن کردن ابهامات را هدف قرار میدهد.
عضو شورای عالی مجمع جهانی تقریب مذاهب اسلامی
آیتالله محمد واعظزاده خراسانی، عضو شورای عالی مجمع جهانی تقریب مذاهب اسلامی در پانزدهمین کنفرانس بینالمللی وحدت اسلامی درباره ضوابط اجتهاد در میان امامیه گفت: پس از بررسیهایی که انجام دادیم، تقریبا برای هر کسی روشن است که اجتهاد نیازمند شرایط و دلایلی است که باید توسط مجتهد رعایت شود:
- آشنایی با گروهی از علوم: مانند علوم ادبی مانند زبان، صرف، نحو، اشتقاق، بلاغت و مانند آن، و علوم قرآنی، به ویژه تفسیر به طور کلی و تفسیر آیات الاحکام به طور خاص، آشنایی با سیره پیامبر و سنت پیامبر و احادیث روایت شده از ائمه اهلبیت پس از بررسی و مستندسازی آنها از نظر سند و متن، همچنین آشنایی با فقه و فقیهان برجسته آن مذهب، آشنایی دقیق با اصول فقه، کلام، مباحث فلسفی، منطق، نجوم، اوزان، سکهشناسی و مباحث مشابه که گاهی اوقات یک فقیه به آنها نیاز دارد، آشنایی با آداب و رسوم، زیرا آداب و رسوم نقش مهمی در تشخیص نیازها، درک وقایع و درک مقتضیات زمان، به ویژه در این دوران خاص، ایفا میکنند. از این رو معلوم میشود که علل و مقدمات اجتهاد بسیار متنوع و متعدد است و معمولاً یک فقیه نمیتواند به آنها احاطه داشته باشد. به همین دلیل، برخی از محققان پیشنهاد دادهاند که اجتهاد را متنوع کنند و هر نوع را به متخصص آن بسپارند، یا بخشی از مسائل نوظهور و مستحدثه را به یک هیئت فتوا بسپارند که در درون خود، متخصصان هر نوع فقه را از میان فقها و حتی غیرفقیهانی که در علوم جدید، فنون نوظهور و مفاهیم جدید متخصص هستند، گرد هم آورده باشد.
- عقل سلیم: ندبیر صحیح، صحت رأی و مهارت کامل که جز با تمرین مداوم و تلاش شبانهروزی حاصل نمیشود و موارد مشابه که باید در همه علوم و صنایع به دست آید. برخی از فقیهان امامیه شرط دیگری را نیز اضافه کردهاند که ممکن است با برخی از موارد ذکر شده مرتبط باشد و آن این است که مجتهد باید دارای قوه قدسی، ذوق فقهی و حس تشریع باشد که از جمله مواردی است که خداوند متعال به اهل تقوا و هدایت عطا میکند:
فَمَنْ يُرِدِ اللَّهُ أَنْ يَهْدِيَهُ يَشْرَحْ صَدْرَهُ لِلْإِسْلَامِ ۖ وَمَنْ يُرِدْ أَنْ يُضِلَّهُ يَجْعَلْ صَدْرَهُ ضَيِّقًا حَرَجًا كَأَنَّمَا يَصَّعَّدُ فِي السَّمَاءِ ۚ كَذَٰلِكَ يَجْعَلُ اللَّهُ الرِّجْسَ عَلَى الَّذِينَ لَا يُؤْمِنُونَ [انعام–۱۲۵] 
؛ پس کسی را که خدا بخواهد هدایت کند، سینه اش را برای [پذیرفتن] اسلام می گشاید. و این مستلزم تلاش فراوان است، همانطور که خداوند متعال میفرماید: وَالَّذِينَ جَاهَدُوا فِينَا لَنَهْدِيَنَّهُمْ سُبُلَنَا ۚ وَإِنَّ اللَّهَ لَمَعَ الْمُحْسِنِينَ [عنکبوت–69] ؛ و کسانی که برای [به دست آوردن خشنودی] ما [با جان و مال] کوشیدند، بی تردید آنان را به راه های خود [راه رشد، سعادت، کمال، کرامت، بهشت و مقام قرب] راهنمایی می کنیم. - اخلاص، تقوا: تعهد و پایبندی به آنچه خداوند تشریع کرده، احتیاط و ثبات در صدور فتوا، دوری از هوی و هوس و رأی و دوری از تأثیرپذیری از بدعتهای بدعتگذاران در هر عصری، به ویژه در این عصر که در آن هوی و هوس بر ارزشها و فضایل غلبه کرده و حتی در محدوده احکام اسلامی، به مدرنیته و سکولاریسم دعوت میشود. سکولارها در عرصه سیاست و جدایی آن از دین، متأسفانه، در اکثر کشورهای اسلامی وابسته به غرب، یک واقعیت است. طرفداران آن مدتهاست که در این تلاش موفق شدهاند، چه غربی شده باشند و چه شرقی. هیچ قدرت و نیرویی جز به خداوند متعال و حکیم نیست.
- رعایت ترتیب ادله: بهطوری که آنچه باید به تأخیر بیفتد، اول ارائه نشود و آنچه باید ارائه شود، دوم نباشد. این امر به دلیل مهارت کامل و تجربه کامل در استنباط و فهم به تمام معنی کلمه است. به همین ترتیب، ارائه برخی ادله در برابر برخی دیگر، به ویژه سنت در برابر قرآن، مورد اجماع اهل فهم است.
رئیس مجلس اعلای اسلامی عراق
سید محمد باقر حکیم، رئیس مجلس اعلای اسلامی عراق در پانزدهمین کنفرانس بینالمللی وحدت اسلامی در خصوص اصالت و مدرنیته و توانایی شریعت در همگامی با تکامل زندگی بشر و ارائه راهحلهای پایدار و مداوم برای مشکلات آن، گفت: از مهمترین چالشهای پیش روی پیامهای الهی است. شاید یکی از مهمترین دلایل کثرت پیامهای الهی و تکامل و نسخ آنها، توانایی مقابله با این چالش در زندگی بشر باشد. بنابراین، چالش پیش روی پیام اسلامی در این زمینه، به عنوان آخرین پیام، بیشتر و آشکارتر است. تجربیاتی که پیام اسلامی از سر گذرانده است، به ویژه تجربه حکومت اسلامی که از امتیازات شریعت اسلامی محسوب میشود، ثابت کرده است که این پیام قادر به این کار است. شاید بهترین گواه این واقعیت این باشد که حکومت اسلامی دوره طولانی سیزده قرنی را که تحت حاکمیت شریعت اسلامی بوده است، پشت سر گذاشته است. در این دوره، بشریت تحولات چشمگیری را پشت سر گذاشته است. وخامت اوضاع امت اسلامی و سقوط حکومت اسلامی در قرن گذشته به دلیل فاصله گرفتن، انحراف یا ترک پیام اسلامی توسط مسلمانان بود. اکثر مسلمانان هنوز به این حقیقت اعتقاد دارند و برای احیای شریعت اسلامی تلاش میکنند. در واقع، حکومت اسلامی، به لطف خدا، در برخی از نقاط جهان اسلام، از جمله ایران، جایی که جمهوری اسلامی ایران تأسیس شد، بازگشتی قابل مشاهده داشته است. علاوه بر این، حکومت اسلامی مبتنی بر شریعت به طور کامل از تمام نقاط جهان اسلام ناپدید نشده است؛ بلکه در برخی از کشورها، به شکلی، همچنان پابرجا مانده است. مسلمانان در بازگشت شریعت و پیام آن به زندگی خود با چندین مسأله مهم و سرنوشتساز روبرو هستند که شاید مهمترین آنها چگونگی تطبیق ثابتها و اصالت پیام با ابعاد مختلف تحولات انسانی و اجتماعی مدرن باشد، که در آن قرن بیستم شاهد جهش بزرگی در سطوح مختلف بود. این موضوع افقهای بحث متعددی را میگشاید که تعدادی از آنها در دستور کار کلی کنفرانس ما گنجانده شده است
مرجع تقلید و استاد حوزه علمیه قم
آیت الله شیخ جعفر سبحانی، استاد و متفکر برجسته حوزه علمیه قم در پانزدهمین کنفرانس بینالمللی وحدت اسلامی در خصوص نقش زمان و مکان در استدلال حقوقی گفت: زمان و مکان ممکن است به معنای فلسفی به کار روند، به این صورت که اولی را به عنوان معیار حرکت و دومی را به عنوان بُعدی که جسم اشغال میکند، تفسیر کنیم. با این حال، این معنای فلسفی زمان و مکان خارج از محدوده این بحث است. بلکه معنای مورد نظر، معنای استعاری آنها، یعنی تحول سبک زندگی و شرایط اجتماعی با گذشت زمان و گسترش شبکههای ارتباطی است و در روایات متعددی از ائمه اهلبیت (علیهم السلام) آمده که زمان و مکان در تغییر احکام نقش دارند، یا به این دلیل که موضوع با گذشت زمان تغییر میکند، یا به این دلیل که مبنای حکم به مبنای دیگری تبدیل میشود، یا به این دلیل که مبنایی وسیعتر از مبنای موجود در زمان تشریع آشکار میشود، یا به دلایل دیگر. وی افزود: احکام ممکن است به دلیل تغییر عرف، تغییر مصالح عمومی، لزوم رسیدگی به ضرورت، انحطاط اخلاقی و تضعیف وجدان دینی یا تحول زمان و مقررات جدید آن تغییر کنند. بنابراین، احکام اسلامی باید برای رسیدن به منفعت، دفع ضرر و حمایت از حق و خیر اصلاح شوند. این امر اصل تغییر احکام را به نظریه مصلحت عمومی نزدیکتر میکند تا به نظریه عرف... و مسائل فقهی یا با دلیل صریح نص ثابت میشوند یا با تفسیر و رأی علمی. بسیاری از این مسائل توسط فقیه بر اساس عرف زمان خود تعیین میشوند، به طوری که اگر او در زمانی با عرفهای جدیدتر زندگی میکرد، حکم متفاوتی میداد. به همین دلیل است که گفته میشود یکی از شرایط اجتهاد (استدلال مستقل شرعی) لزوم شناخت عرف مردم است. بسیاری از احکام به دلیل تحول عرف، ظهور ضرورتها یا فساد مردم، با زمان تغییر میکنند. اگر حکم به همان صورت اولیه باقی بماند، باعث سختی و ضرر برای مردم میشود و با اصول شریعت اسلام که مبتنی بر تساهل، سهولت و جلوگیری از ضرر و فساد است تا جهان در کاملترین نظم و با بهترین احکام حفظ شود، منافات دارد. بنابراین، میبینید که علمای برجسته یک مکتب فکری خاص در بسیاری از موارد با احکام یک فقیه که مبتنی بر عرف زمان او بود، مخالفت میکردند، زیرا میدانستند که اگر او در زمان آنها زندگی میکرد، مانند آنها حکم میکرد و به اصول مکتب خود پایبند بود.
نایب رئیس شورای عالی شیعیان اسلامی لبنان
شیخ عبدالامیر قبلان، نایب رئیس شورای عالی شیعیان اسلامی در لبنان در پانزدهمین کنفرانس بینالمللی وحدت اسلامی گفت: جهان اسلام و عرب، در طول قرن بیستم و در واقع از اواخر قرن نوزدهم، شاهد ظهور دعوتهای صادقانه برای پیشرفت زندگی مسلمانان و اصلاح و نوسازی اندیشه اسلامی بود. این دعوتها، صرف نظر از محتوای خاص آن، از عوامل متعددی ناشی میشد که مهمترین آنها بیداری و آگاهی برخی از دانشمندان و روشنفکران ملت بود. این بیداری با نفوذ تأسفبار، هرچند تدریجی، اندیشه غربی و قوانین سکولار به زندگی مسلمانان تقویت شد. نفوذ این دعوتها به حوزههای علمیه، از جمله حوزه علمیه نجف و قم، هرچند نسبتاً دیر، رسید. در این زمینه، بسیاری از فقیهان صادق شروع به بحث در مورد لزوم توسعه مطالعات فقهی برای پاسخگویی به نیازهای عصر کردند، مشروط بر اینکه این توسعه اصول اساسی دینی را به خطر نیندازد. بهطور خلاصه، حرکتی به سوی مدرنیته در عین پایبندی به سنت. وی در ادامه افزود: نیاز مداوم به اجتهاد (استدلال مستقل) از این واقعیت ناشی میشود که قانون اسلامی همه جنبههای زندگی را در بر میگیرد. یک مسلمان، به موجب پایبندی به این قانون، باید اطمینان حاصل کند که رفتار عملی او در همه زمینهها با احکام آن همسو است. با این حال، تعیین مسیر مناسب عمل بر اساس قانون اسلامی، به ویژه با توجه به فاصله زمانی از دوران متون اصلی، مانند امروز، آسان نیست. این فاصله، علاوه بر ظهور مداوم مسائل و موقعیتهای جدید، چالشهای متعددی را به همراه دارد. بنابراین، در بیشتر موارد، تعیین مسیر مناسب عمل نیازمند تلاش متعهدانه و کسب دانش تخصصی قبلی است. این همان چیزی است که اجتهاد نامیده میشود. چنین تلاشی برای همه امکانپذیر نیست، بلکه فقط برای گروه منتخبی از عالمان واجد شرایط که به عنوان مجتهدین، کسانی که صلاحیت اجتهاد دارند، شناخته میشوند، امکانپذیر است. عموم مردم چارهای جز پیروی از احکام این مجتهدین ندارند. باب اجتهاد یا استنباط، در فقه شیعه امامیه باز و بدون وقفه باقی مانده است. آنچه در تقویت رویکرد شیعه به استدلال فقهی نقش داشت، دیدگاه اکثر فقیهان اصولی شیعه بود که تقلید از فقیه متوفی را از ابتدا ممنوع میدانستند. این امر حاکی از نیاز مداوم به مجتهدان زنده (فقیهان واجد شرایط) است که قادر به صدور فتوا (نظرات حقوقی) برای پیروان در هر دورهای باشند. در مورد فقه اهل سنت، باب اجتهاد (استدلال مستقل) در گذشته، تحت تأثیر عوامل مختلف، از اواسط قرن چهارم هجری قمری بسته شد. ما شاهد بودهایم و همچنان در عصر حاضر شاهد درخواستهای مداوم برای بازگشایی گسترده این باب توسط فقهای برجسته، نه تنها برای احکام خاص در مورد مسائل معاصر، بلکه برای احکام مربوط به اصول اساسی نیز هستیم. دعوت به اجتهاد جمعی، به عنوان جایگزینی برای مدل تاریخی غالب اجتهاد، که عملاً تا به امروز غالب است، مبتنی بر این است که هر فقیه واجد شرایط به طور جداگانه در مورد همه مسائل حکم استخراج کند و بدین ترتیب شاخهها و بخشهای مختلف فقه را از طریق استدلال خود پوشش دهد. این رویکرد را میتوان اجتهاد عمومی با توجه به شمول آن بر همه جنبههای زندگی یا اجتهاد فردی که توسط یک فقیه واحد، نه گروهی از فقهای همکار انجام میشود نامید.
مفتی اعظم سلطنت عمان
شیخ احمد بن حمد الخلیلی، مفتی اعظم سلطنت عمان در پانزدهمین کنفرانس بینالمللی وحدت اسلامی در خصوص اجتهاد و تأثیر آن در نوسازی گفت: اجتهاد و تجدید نظر با تطبیق ثابت ادله شرعی، چه قرآن باشد و چه سنت، با هر دلیل معتبری بر موارد تغییر یافته، با در نظر گرفتن شرایط آن، حاصل میشود. بنابراین، اجتهاد، قضاوت در مورد تغییر را مطابق با امور ثابت انجام میدهد تا زمانی که به واقعیت تبدیل شود. این از دو چیز تشکیل شده است ثابت و متغیر. اگر کسی اولی را نادیده بگیرد، به سمت سکولاریسم و سهلانگاری گرایش پیدا میکند و اگر بدون در نظر گرفتن دیگری به آن بچسبد، به سمت جمود گرایش پیدا میکند. اجتهاد نمیتواند ثابت را از بین ببرد، زیرا دامنه آن متغیر است و همچنین نمیتواند به نصوص قطعی گسترش یابد، زیرا محدودیتهای آن به موارد احتمالی محدود میشود. از اینرو، دانشمند بزرگ ابو یعقوب الورجلانی گفت: اجتهاد فقط در فروع شریعت جایز است، اما نه در اصول آن. منظور او از اصول، چیزی است که توسط دلیلی پوشیده شده است که با قطعیت در اثبات و معنای آن مشخص میشود. اگر در یکی از آنها محتمل باشد، پس زمینه باز است، مشروط بر اینکه دلیل معتبر از بین نرفته باشد. و در این زمینه، امام قطب میگوید: هر کس حدیثی دریافت کند، مجاز نیست که به آن رأی عمل کند، مگر در تفسیر یا توضیح آن حدیث. آنطور که برخی میگویند، آنچه که دلیل به آن میپردازد، حتی اگر حدسی باشد، مانع از استدلال مستقل در آن میشود، زیرا ممکن است در صورت وجود قرائنی که آن را منحرف میکند، تفسیر شود و این با تأمل در دلیل به دلیل کثرت تناقض ظاهری بین آنها مشخص میشود، بنابراین لازم است که بین آنها جمع یا ترجیح صورت گیرد و اینها انواع استدلال مستقل هستند، به شرطی که در اخذ دلیل به ترتیب منطقی پایبند باشد، بنابراین اگر در نصوص راهی یافت، از آن پیروی میکند و اگر آن را نیافت، به قیاس روی میآورد و اگر معنای آن را یافت، همان میشود، در غیر این صورت به انواع استدلال روی میآورد. این برای کسی که به اصول قانع باشد و روش برخورد با ادله را در عمل بداند، نه فقط از نظر تئوری، مجاز است، در حالی که ویژگیهای اجتهاد و درک خود از واقعیت را جمع کرده باشد. در این شرط و شرط قبلی، امام ابو مسلم در ترغیب به اجتهاد میگوید: زیرا اخذ رأی در جای خود از اهل آن نوعی واجب است. او مورد اول را با عبارت «در جای خود» و مورد دوم را با عبارت «از اهل آن» مشخص کرده است. حقیقت آن در کنار گذاشتن تحقیقات پیشینیان و آشکار کردن تلاشهای آنها نیست، حتی اگر در برخی از دورههای تاریخ رخ داده باشد، چیزی که توسط برخی تکرار میشود که واقعیت اجتهاد یا سهم فکری و علمی کتابهای پیشین را تصور نمیکنند و تقریباً غیرممکن است که جنبههای استنباط را درک کنند، مگر با وجود الگوهایی که از آنها پیروی میکنند و رد پای آنها را دنبال میکنند.
سخنرانی رهبر ایران در دیدار با میهمانان کنفرانس
حضرت آیتالله خامنهای، رهبر معظم انقلاب اسلامی در دیدار اندیشمندان و عالمان کشورهای اسلامی شرکتکننده در پانزدهمین کنفرانس بینالمللی وحدت اسلامی، ضمن تبریک خجسته سالروز مبعث پیامبر اعظم اسلام (صلیاللهعلیه وآله) و سالروز ولادت [[جعفر بن محمد (صادق)|حضرت امام صادق (علیهالسّلام)]، ولادت پیامبر عظیمالشأن اسلام را نشانه اراده الهی برای پایان ذلت بشر و برچیده شدن بساط شرک و ستم و استبداد برشمردند و افزودند: حادثه عظیم میلاد بزرگترین ذخیره الهی و شخصیت بینظیر تاریخ بشر، حضرت محمد بن عبدالله، زمینه ساز حركت بشر به سمت آزادی اجتماعی، عقلانی و حقیقی است اما پروردگار متعال شرط تحقق این هدف والا را عزم و اراده و تلاش و مجاهدت جوامع بشری قرار داده است. حضرت آیتالله خامنهای پیروزی انقلاب اسلامی را نشانه نقش تعیین كننده اراده انسان برشمردند و خاطرنشان كردند: براساس سنت الهی سرنوشت جوامع بشری بدست ملتها رقم میخورد همچنانكه ملت ایران اراده كرد و تحت رهبری امام راحل عظیمالشأن و با فداكاری و مجاهدت، گامی به جلو برداشت و پرچم شریعت محمدی را در این سرزمین برافراشت.
فلسطین، زخم عمیق و دردناک پیكره امت اسلامی
رهبر معظم انقلاب اسلامی، فلسطین را زخم عمیق و دردناک پیكره امت اسلامی خواندند و افزودند: قلب مقدس رسول ختمی مرتبت از مسئله فلسطین، لبریز رنج و درد است و راه پایان دادن به اندوه پیامبر اسلام و علاج قضیه فلسطین، اراده و تلاش و مجاهدت همه ملتهای مسلمان است. ایشان سرنوشت فلسطین را سرنوشت تمام مسلمانان جهان برشمردند و افزودند: هر كاری كه كشورها و ملتهای مسلمان در حمایت از ملت فلسطین انجام میدهند در حقیقت در سرنوشت خود آنها تأثیرگذار است بنابراین كمک به فلسطین مسئلهای فراتر از وظیفه شرعی است. حضرت آیتالله خامنهای با تجلیل از شجاعت و پایداری ملت فلسطین خاطرنشان كردند: عملیات نظامی دولت غاصب اسرائیل و حمایتهای سیاسی اقتصادی آمریكا از این رژیم در پرتو عزم و فهم و فداكاری ملت فلسطین تاكنون بینتیجه مانده است. مقام معظم رهبری افزودند: ملت با غیرت فلسطین امروز بینتیجه بودن مذاكره با دشمن را با تمام وجود درک كرده و انگیزههای آزادیخواهی خود را تعمیق داده است و اگر یك ملت به این باور برسد كه جز پایداری و استقامت تا پای جان، چارهای ندارد هیچ نیرویی قادر به مقابله با او نخواهد بود. ایشان دنیای اسلام را به ادای وظایف خود در قبال ملت فلسطین فراخواندند و افزودند: دولتها ممكن است در این راه معذوراتی داشته باشند اما ملتهای مسلمان بویژه ملتهای عربی همراه با عالمان، روشنفكران، سیاسیون و تأثیرگذاران در افكار عمومی باید با پشتیبانی واضح و مستمر از ملت فلسطین به مسئولیتهای خود عمل كنند و از این طریق دولتها را برای افزایش فشار سیاسی به دشمن یاری دهند. رهبر معظم انقلاب اسلامی با اشاره به شناخت عمیق امام خمینی از ماهیت رژیم صهیونیستی افزودند: حدود چهل سال پیش هنگامی كه مسئله فلسطین حتی در میان خواص ایران مطرح نبود آن مرد الهی از پایداری در مقابل سلطه اسرائیل سخن میگفت و در تمام حیات مبارك خویش، بر این آرمان بزرگ ایستاد[۱].
بیانیه پایانی
در بیانیه پایانی پانزدهمین کنفرانس بینالمللی وحدت اسلامی در تهران آمده است که این کنفرانس به مدت سه روز چند موضوع کنفرانس را بررسی کرده و در پایان نشستهای خود تصمیمات و توصیههای زیر را صادر نمود:
- اجتهاد، عنصر مهمی است که گویای پویایی شریعت و انعطافپذیری آن و دربرگیرندگی متغیرهای طبیعی و اجتماعی، با حفظ اصول و ثواب شرعی است .
- کار در راستای تعمیم، ضبط و تعمیق «فقه مقاصد»، تأکید بر فقه نظریهای (از قبیل استنباط نظریه عمومی در حقوق یا تربیت یا اقتصاد)، تأکید بر اجتهاد جمعی، بحث و بررسی عرصههای اصولی و فقهی مشترک میان مذاهب ازطریق دور ساختن اختلافهای لفظی، تشویق تخصصی کردن ابواب فقهی، گستراندن بحث در فقه سیاسی و اجتماعی، انتشار فرهنگنامهها که با توضیح مسائل جدید، صدور حکم درمورد آنها را آسان سازد، تعمیم فرهنگ فقهی به این منظور که از سوی بخشهای گستردهای از مردم قابل فهم شود، ایجاد ارتباط و پیوند میان مطالعات سنتی (حوزهها) و دروس دانشگاهی و حفظ خط فقهی اصیل به دور از تاثیر و فشارهای سیاسی و اجتماعی، به عنوان مسائل مهمی که در تکامل بخشیدن به مطالعات فقهی مؤثر شناخته شدهاند، یاد شده است.
- کنفرانس با توجه به خشونت، زشتی و شدت حملاتی که غرب از جنبههای سیاسی، اقتصادی، آموزشی و حقوقی با شعارهای پر زرق و برقی چون جهانی شدن، حقوق بشر، مبارزه با تروریسم و از این قبیل شعارهایی که چه بسا با اسلام نیز هماهنگی دارند ولی از سوی دیگر مورد سوء استفاده قرار می گیرد علیه اسلام براه انداخته تاکید دارد که امت اسلامی باید نسبت به همه توطئهها و دامها، هوشیار بوده و در صف واحد در برابر آنها بایستد.
- مسأله فلسطین، مساله همه مسلمانان است و سرنوشت امت اسلامی به سرنوشت فلسطین گرهخورده و دلهای همه مسلمانان نیز به آن پیوند خورده است. امروز میبینیم که چگونه رژیم صهیونیستی، نقاب از چهره زشت و کریه خود برداشته و ددمنشی و تجاوزگری خود را که به هیچ ارزش انسانی و نیز تعهد بینالمللی پایبند نیست به همگان نشان میدهد و در این راه از پشتیبانی مطلق آمریکا و غرب برخوردار است و به همه قوانین پشت پا زده و از شرایط پس از 11 سپتامبر برای سرکوب ملت فلسطین و آواره ساختن بیشتر آنها بهرهبرداری کرده است که اینها همه ننگی ابدی بر پیشانی صهیونیزم است و به امت اسلامی انگیزه میدهد تا قاطعانه و با صلابت در کنار مردم فلسطین قرارگیرند و از انتفاضه قهـرمان آن حـمایت به عمل آورند و مقـاومت آنهـا و تحـریم دشمن صهیونیستی و حامیان آن را هرچه بیشتر تقویت کنند. این گونه اعمال وحشیانه صهیونیستها، تأکیدی بر مشروعیت عملیات قهرمانانه شهادتطلبانه برای پایان بخشیدن به تجاوز و اشغالگری و رهایی فلسطین، تمامی فلسطین، از چنگال دشمن خونآشام و نیز تأکید بر پایتخت ابدی بودن قدس برای فلسطین است.
- کنفرانس توجه ویژه ای به مسأله اقلیتهای اسلامی که یک سوم شمار مسلمانان در جهان را تشکیل میدهند، داشته و بر آن است که پرداختن به این موضوع باید در پرتو حفظ این اقلیتها و وحدت آنها و نیز حفظ هویت فرهنگی اسلامی آنها و همچنین احترام به حقوق آنها و فعال کردن نقش ملتها و کشورهای اسلامی در حمایت و پشتیبانی از آنها و بهرهگیری از امکانات موجود در عرصه های مختلف پیشرفت و اعتلای این امت باشد.
- عمومیت یافتن زبان عربی به عنوان «ابزار وحدت» تأکید کرده و افزوده است: کنفرانس در صدد است تا با فراخوانی آموزش زبان عربی در تمامی کشورهای اسلامی به عنوان ابزار وحدت مسلمانان، البته با حفظ توجه به زبان دیگر ملل اسلامی، عمومیت یابد.
- کنفرانس، درگیری، جنگ و نزاع میان مسلمانان را حرام شمرده و با اظهار خرسندی از همبستگی و هماهنگی میان مسلمانان، به بهرهگیری از گفت وگوی اصولی وعلمی برای پرداختن به اختلافهای فکری، فقهی و فرهنگی میان مسلمانان همراه با تسامح و برادری فرا میخواند و از برانگیختن مسائل اختلافی در فضایی غیر علمی و نامرتبط، برحذر میدارد و معتقد به حرام بودن درگیری، جنگ و نزاع میان مسلمانان با انگیزههای مذهبی یا سیاسی است.
- کنفرانس، دو کشور همسایه هند و پاکستان را فرا میخواند تا تنش میان خود را کاهش دهند و اختلافهای خود را از طریق گفت و گو، حل و فصل کنند.
- کنفرانس از آیتالله سید علی خامنهای، رهبر انقلاب اسلامی و نیز سید محمد خاتمی رئیسجمهوری اسلامی ایران، سپاسگزاری کرده و مراتب تشکر خود را از مجمع جهانی تقریب مذاهب اسلامی به خاطر برگزاری کنفرانس و فراهم آوردن راههـای موفقیت آن، اعلام می دارد[۲].
جستارهای وابسته
- اسلام
- جهان اسلام
- وحدت اسلامی
- محمد بن عبدالله (خاتم الانبیا)
- کنفرانس بینالمللی وحدت اسلامی
- مجمع جهانی تقریب مذاهب اسلامی
پانویس
منابع
- ديدار مسؤولان و كارگزاران نظام اسلامى و ميهمانان خارجى كنفرانس وحدت اسلامى، پايگاه اطلاعرسانی دفتر حفظ و نشر آثار حضرت آيتاللهالعظمی سيدعلی خامنهای، تاریخ درج مطلب: 9 خردادماه 1383 ش، تاریخ مشاهدۀ مطلب: 11 آبانماه 1404 ش.
- پانزدهمین کنفرانس بین المللی وحدت اسلامی/ تهران ـ 1381، وبسایت مجمع جهانی تقریب مذاهب اسلامی، تاریخ درج مطلب: بیتا، تاریخ مشاهدۀ مطلب: 11 آبانماه 1404 ش.
