محمد بن مسعود سمرقندی کوفی (عیاشی): تفاوت میان نسخه‌ها
بدون خلاصۀ ویرایش |
بدون خلاصۀ ویرایش |
||
| (۶۱ نسخهٔ میانی ویرایش شده توسط ۵ کاربر نشان داده نشد) | |||
| خط ۱: | خط ۱: | ||
{{جعبه اطلاعات شخصیت | |||
[[ | | عنوان = محمد بن مسعود سمرقندی کوفی | ||
| تصویر = عالمان شیعه.jpg | |||
''''' | | نام = محمد بن مسعود بن محمد بن عياشى سمرقندى کوفى | ||
| نام‌های دیگر = {{فهرست جعبه افقی |ابوالنضر |ابوالنضر ال‍ع‍ی‍اش‍ی |عیاشی |ابوالنضر محمد بن مسعود عیاشی |اب‍ون‍ض‍رسلمی |ابی‌النضر محمد بن مسعود سمرقندی |محمد بن مسعود }} | |||
| سال تولد = 260 ق | |||
| تاریخ تولد = | |||
| محل تولد = [[سمرقند]] | |||
| سال درگذشت = 320 ق | |||
| تاریخ درگذشت = | |||
| محل درگذشت = سمرقند | |||
| استادان = {{فهرست جعبه عمودی |علی بن حسن بن علی بن فضال |عبدالله بن محمد بن خالد طیالسی |ابراهیم بن محمد بن فارس |[[فضل بن شاذان |فضل بن شاذان نیشابوری]] |حسین بن عبدالله قمی }} | |||
| شاگردان = {{فهرست جعبه عمودی |[[محمد بن عمر کشی|محمد بن عمر بن عبدالعزیز کشی]] |[[جعفر بن محمد بن مسعود عیاشی]] }} | |||
| دین = [[اسلام]] | |||
| مذهب = [[مذهب شیعه|شیعه]] | |||
| آثار = تفسیر عیاشی | |||
| فعالیت‌ها = [[فقیه|فقيه]] | |||
| وبگاه = | |||
}} | |||
'''محمد بن مسعود بن محمد بن عياشى سمرقندى کوفى''' (متوفای 320ق)، کنيه‌اش '''ابوالنضر''' و معروف به «'''عياشى'''»، [[فقیه|فقيه]] بزرگوار و عالم وارسته‌اى است که در رشته‌هاى: عیاشی صاحب آثار فراوانی در زمینه [[تفسیر]]، [[فقه]]، ادب و [[حدیث]] بود. [[تفسیر عیاشی (کتاب)|تفسیر عیاشی]] مشهورترین اثر اوست. | |||
وی در ابتدا [[سنی]] مذهب بود اما با تحقیق در آثار [[مذهب شیعه|شیعی]] تغییر مذهب داد. او از اعيان علما و از اکابر فقهاى شيعه در عهد مرحوم [[محمد بن یعقوب کلینی|ثقةالاسلام کلينى]] و استادِ کلينى بوده است. | |||
== نیاکان == | |||
از نیاکان عیاشی سمرقندی اطلاعی چندان در دست نیست و فقط در موارد اندکی اشاره بدان شده است که در ذیل می‌خوانیم: [[ابن ندیم]] در کتاب خود به نام «فهرست» می‌نویسد: | |||
«ابونصر<ref>برخی منابع رجالی كنیه او را «ابو نضر» و «ابو نظر» ذكر كرده‌اند.</ref> محمد بن مسعود عیاشی از مردم سمرقند و به قولی، از [[بنی‌تمیم]] بوده است<ref>فهرست ابن ندیم، مقاله پنجم، ص 361.</ref>.» | |||
«ابونصر<ref>برخی منابع رجالی كنیه او را «ابو نضر» و «ابو نظر» ذكر كرده‌اند.</ref> محمد بن مسعود عیاشی از مردم سمرقند و به قولی، از | |||
'''ابوالعباس نجاشی می‌نویسد''': | '''ابوالعباس نجاشی می‌نویسد''': | ||
| خط ۴۹: | خط ۲۹: | ||
'''در ریحانه الادب آمده است''': | '''در ریحانه الادب آمده است''': | ||
«محمّد بن مسعود بن محمّد بن عیّاش تمیمی عراقی | «محمّد بن مسعود بن محمّد بن عیّاش تمیمی عراقی کوفی سمرقندی ...<ref>ریحانه الادب، ج 4، ص 220.</ref>» | ||
مسلم است | مسلم است که وی از تبار عرب‌ها و از دودمان عرب‌های مهاجر سرزمین [[ماوراء النهر|ماوراءالنهر]] و سمرقند است‌که منسوب به عیّاشی، تمیمی، سمرقندی و سلمی می‌باشد. | ||
== خاندان عیاشی == | |||
متأسفانه در هیچ یک از منابع تاریخی و رجالی، اسمی از خاندان محمّد بن مسعود عیّاشی در سمرقند و [[بخارا]] برده نشده است و فقط پسوند عیّاش و یا عیّاشی در ذیل نام محمّد بن مسعود، پدر و جدّ وی تکرار شده است. | |||
اکنون شهری به نام «عیّاش» در [[مراکش|کشور مغرب]] قرار دارد که در گذشته، علمایی در آن دیار می‌زیستند<ref>فوائد رضویه، ص 302 و 621؛ ریحانه الادب، ج 4، ص 220.</ref>. | |||
= | == موقعیت اجتماعی == | ||
پدر محمد بن مسعود بن محمد بن عیاش از خاندان ثروتمند و سرشناس و خوشنام و خیر سمرقند بود. | |||
بیشتر کتاب‌های رجالی نوشته‌اند که: مسعود بن محمد بن عیاش منزل بسیار بزرگی برای فرزندانش به [[ارث]] گذاشت، که ده‌ها محقق کارهای فرهنگی در آن جا انجام می‌دادند. به علاوه بر آن، سیصد هزار دینار پول رایج آن روز از جمله ما ترک وی بود که محمد همه آنها را در راه نشر علم وادب و ترویج فرهنگ [[اهل بیت|اهل‌بیت (علیه‌السلام)]] به مصرف رساند<ref>فهرست ابن ندیم، ص 361؛ رجال نجاشی، ص 247؛ رجال طوسی، ص 136 و معالم العلما، ص 29.</ref>. | |||
از تاریخ تولد، زادگاه و آرامگاه عیاشی چیزی در حافظه تاریخ ثبت نگردیده و فقط از وی به نام سمرقندی، عراقی و | == زادگاه == | ||
از تاریخ تولد، زادگاه و آرامگاه عیاشی چیزی در حافظه تاریخ ثبت نگردیده و فقط از وی به نام سمرقندی، عراقی و کوفی نام برده‌اند. به طور یقین، زادگاه او سمرقند است. به احتمال قوی، او در جوار تربت سردار شهید خراسان، حضرت قثم بن عباس (ره) (پسر عموی [[محمد بن عبدالله (خاتم الانبیا)|حضرت محمد(صلی الله علیه و آله و سلم)]]) به خاک سپرده شد. رجالیّون بزرگ [[مذهب شیعه|شیعی]] و [[اهل سنت و جماعت|سنی]]، مانند: [[ابن ندیم]]، [[محمد بن حسن طوسی|شیخ طوسی]]، [[نجاشی]]، [[ابن شهرآشوب|ابن شهر آشوب]]، [[حسن بن یوسف حلی|علامه حلی]]، [[ابن داود]]، [[مامقانی]]، اردبیلی، مدرسی، [[عباس قمی|محدث قمی]]، [[محمدمحسن بن علی منزوی تهرانی|علامه آقا بزرگ تهرانی]] و [[سید حسن صدر]] وی را اهل سمرقند می‌دانند<ref> حسین بن عبدالله قمی.</ref>. | |||
=لقب‌ها= | == لقب‌ها == | ||
از نظر [[رجال|علم رجال]]، جایگاه ویژه‌ای دارد. اینک به القاب و اوصاف محمد بن مسعود سمرقندی که از ستارگان پرفروغ مکتب [[مذهب شیعه|امامیه]] در آن سوی دریای جیحون بوده است به این ترتیب نام می‌بریم و توضیح القاب را به صاحبان اندیشه وا می‌گذاریم: | |||
فقیه؛ جلیل‌القدر؛ عالم زاهد؛ واسع الاخبار؛ بصیر بالروایه؛ مضطلع؛ ثقه؛ صدوق؛ عین من عیون؛ نبیل؛ ادیب؛ فهیم؛ افضل اهل المشرق علماً؛ اوجد دهره و زمانه فی شقّه؛ غزاره العلم؛ مفسّر؛ محدث؛ اکابر؛ وحید؛ مورّخ؛ منجم؛ شاعر؛ طبیب؛ شیخ؛ اصحاب؛ رجال من کبار الاصحاب<ref> رجوع شود به منابع مذكور در همین رساله كه در عناوین غالباً آمده است.</ref>. | |||
از | == مکان تحصیل == | ||
زمان و مکان در تکوین شخصیت و رشد فکری افراد تأثیر فزاینده دارد، تاجایی که فقیهان معاصر [[مذهب شیعه|شیعه]]، از جمله: [[سید روح‌الله موسوی خمینی|امام خمینی(ره)]]، [[مرتضی مطهری|شهید مطهری]] و [[سید محمد حسینی بهشتی|شهید دکتر بهشتی(ره)]] بر این باورند که زمان و مکان در استنباط و [[اجتهاد]] [[مجتهد]]، دخالت مستقیم و تفکیک ناپذیری دارد. | |||
محمّد بن مسعود بیشتر تحصیلات خویش را در حوزه‌های کهن آن روز [[جهان اسلام]]، چون: [[كوفه|کوفه]]، [[بغداد]] و [[قم]] گذرانید. مراکز فرهنگی جهان اسلام در آن روزها، به این حوزه‌ها و چند حوزه کوچک دیگر خلاصه می‌شد و سمرقند نیز مرکز حوزه‌های علمیه [[اهل سنت و جماعت|اهل‌سنت]] بود<ref>بهجه الآمال، ج 6، ص 630؛ ریحانه الادب، ج 4، ص 221 و رجال نجاشی، ص 247.</ref>. | |||
او با ثقه الاسلام [[شیخ کلینی|کلینی]] و [[محمد بن علی بن بابویه قمی|محمد بن بابویه]] معاصر بود. | |||
= | == استادان == | ||
محمّد بن مسعود عیّاشی سمرقندی(ره) از محضر نام آورترین ستارگان عصر خود در حوزه‌های دین پژوهی کوفه، بغداد، [[قم]] و سمرقند، کسب دانش نمود. اینک نام‌های استادان وی را بر می‌شمریم: | |||
{{فهرست ستونی|3}} | |||
# اسحاق بن محمد بصری، از شاگردان [[حسن بن علی (عسکری)|امام عسکری(علیه‌السلام)]]. | |||
# ابراهیم بن محمد بن فارس، از شاگردان امام عسکری(علیه‌السلام). | |||
= | |||
محمّد بن مسعود عیّاشی سمرقندی(ره) از محضر نام آورترین ستارگان عصر خود در حوزه‌های دین پژوهی | |||
# اسحاق بن محمد بصری، از شاگردان [[امام | |||
# ابراهیم بن محمد بن فارس، از شاگردان امام | |||
# حمد بن منصور خزاعی. | # حمد بن منصور خزاعی. | ||
# احمد بن عبدالله علوی. | # احمد بن عبدالله علوی. | ||
# ابوالعباس بن عبدالله بن سهل بغدادی. | # ابوالعباس بن عبدالله بن سهل بغدادی. | ||
# | # ابوعبدالله شاذان قزوینی. | ||
# ابوعلی محمّد بن احمد بن حماد مرورودی<ref>مرو رود هم اكنون دو قسمت شده است یكی مرو كبری كه جزو كشور تركمنستان است و دیگری، مرو صغری است كه جزو قلمرو افغانستان، در همسایگی خراسان و شهرستان سرخس واقع شده است.</ref>. | # ابوعلی محمّد بن احمد بن حماد مرورودی<ref>مرو رود هم اكنون دو قسمت شده است یكی مرو كبری كه جزو كشور تركمنستان است و دیگری، مرو صغری است كه جزو قلمرو افغانستان، در همسایگی خراسان و شهرستان سرخس واقع شده است.</ref>. | ||
# حسین بن عبدالله قمی. | # حسین بن عبدالله قمی. | ||
# حمودیه بن نصر<ref>رجال نجاشی، ص 247.</ref>. | # حمودیه بن نصر<ref>رجال نجاشی، ص 247.</ref>. | ||
# حسین بن | # حسین بن اشکیب سمرقندی، فقیه امامی مذهب در بلخ و سمرقند. | ||
# جعفر بن ایوب سمرقندی، معروف به ابن تاجر. | # جعفر بن ایوب سمرقندی، معروف به ابن تاجر. | ||
# جبرئیل بن احمد فاریابی. | # جبرئیل بن احمد فاریابی. | ||
| خط ۹۶: | خط ۷۰: | ||
# عبدالله بن محمّد بن خالد طیالسی. | # عبدالله بن محمّد بن خالد طیالسی. | ||
# علی بن عبدالله بن مروان. | # علی بن عبدالله بن مروان. | ||
# علی بن محمّد بن نصیر | # علی بن محمّد بن نصیر کشی از سمرقند است. | ||
# علی بن محمّد بن فروزان قمی. | # علی بن محمّد بن فروزان قمی. | ||
# علی بن علی خزاعی. | # علی بن علی خزاعی. | ||
| خط ۱۰۴: | خط ۷۸: | ||
# عبدالله بن میمون. | # عبدالله بن میمون. | ||
# علی بن حسین. | # علی بن حسین. | ||
# عبدالله بن حمدویه بیهقی (سبزواری)، ازشاگردان امام | # عبدالله بن حمدویه بیهقی (سبزواری)، ازشاگردان [[حسن بن علی (عسکری)|امام عسکری (علیه‌السلام)]]. | ||
# فضل بن شاذان نیشابوری. | # فضل بن شاذان نیشابوری. | ||
# سلیمان بن جعفر. | # سلیمان بن جعفر. | ||
# محمّد بن یزدان رازی (اهل [[ری]]). | # محمّد بن یزدان رازی (اهل [[ری]]). | ||
# قاسم بن هشام لؤلؤ، از شاگردان امام حسن | # قاسم بن هشام لؤلؤ، از شاگردان امام حسن عسکری (علیه‌السلام). | ||
# محمّد بن احمد نهدی. | # محمّد بن احمد نهدی. | ||
# محمّد بن عیسی بن عبید یقطینی. | # محمّد بن عیسی بن عبید یقطینی. | ||
| خط ۱۱۴: | خط ۸۸: | ||
# محمّد بن ابراهیم بن محمد بن فارس. | # محمّد بن ابراهیم بن محمد بن فارس. | ||
# نصر بن صباح ابوالقاسم بلخی. | # نصر بن صباح ابوالقاسم بلخی. | ||
# یوسف بن سخت بصری، از | # یوسف بن سخت بصری، از یارانامام حسن عسکری (علیه‌السلام)<ref>رجال نجاشی، ص 247؛ جامع الرجال، ص 58؛ فوائد رضویه، ص 692؛ رجال كشی، ص 318.</ref>. | ||
{{پایان}} | |||
== کرسی تدریس == | |||
عیاشی چون خورشید، شعاعش بر سرزمین بی‌جان و یخ زده جامعه آن روز [[ماوراءالنهر|ماوراءالنهر]] تابیدن گرفت و حوزه‌های بسته و عقیم آن سامان را متحوّل ساخت. او توانست [[فقه]] پویا و سیال [[اهل بیت|اهل‌بیت (علیه‌السلام)]] را بازگو نماید و ستارگانی را حول محور خویش گرد آورد. او از نخستین دانشورانی است که فرهنگ [[علویان|علوی]] را در آن نواحی به عنوان یک مذهب و تفکر عمیق علمی مطرح نمود. [[شیخ طوسی|شیخ طوسی(ره)]] می‌نویسد: | |||
«محمد بن مسعود بن عیاشی مجلسی برای خواص (اهل فضل) و محفلی درسی برای عامه (مردم) برقرار کرده بود<ref> فهرست شیخ، ص 136.</ref>.» | |||
== شاگردان == | |||
اینک نام برخی از شاگردان وی را ذکر می‌کنیم: | |||
{{فهرست ستونی|3}} | |||
# ابوعمر محمد بن عمر بن عبدالعزیز کشّی (متوفا:340هـ.ق). کشی از بزرگترین کارشناسان [[علم رجال]] است و کتاب «رجال» او جزو معتبرترین کتاب‌های رجالی است که هنوز مورد استفاده فقیهان و پژوهش‌گران است. | |||
# ابونصر احمد بن یحیی. | |||
# ابوجعفر بن ابی عوف نجاری. | |||
# ابونصر بن یحیی فقیه. | |||
# ابو‌طالب مظفر بن جعفر بن محمّد علوی. | |||
# ابوالحسن قزوینی. | |||
# ابوبکر قنّاتی (قنادی). | |||
# ابوعلی وارثی. | |||
# ابونصر خلقانی. | |||
# ابوعبدالله بقّال. | |||
# احمد بن عیسی بن جعفر علوی. | |||
# احمد بن یعقوب سنائی. | |||
# احمد بن صفّار. | |||
# ابراهیم حُبُوبی. | |||
# اسماعیل بن محمّد اسکافی. | |||
# احمد بن یحیی، معروف به ابانصر. | |||
# جعفر بن محمد بن مسعود عیاشی سمرقندی (فرزند عیاشی). | |||
# جعفر بن ابی جعفر سمرقندی. | |||
# جعفر بن ابوالقاسم. | |||
# جعفر بن محمّد شاشی (چاچی). | |||
# حیدر بن محمّد سمرقندی امامی. | |||
# حسین بن نعیم سمرقندی. | |||
# حسن غزال کنتجی. | |||
# حسین کرمانی. | |||
# حمدویه بن نصر. | |||
# حیدر بن محمد بن نعیم سمرقندی. | |||
# زید بن احمد خلقی. | |||
# سعد صفّار. | |||
# عبدالله بن صیدلانی. | |||
# یزدکی و ... <ref>رجال طوسی، ص 339 ـ 498؛ فهرست شیخ، ص 64؛ تنقیح المقال، ج 1، ص 899.</ref>. | |||
{{پایان}} | |||
== آثار == | |||
بزرگترین میراثی که از مشعل‌داران [[دین]] و دیانت برای بشریت به ارمغان رسیده، آثار مکتوب آنهاست که امروز جهان وامدار میراث گرانسنگ ستارگان افول کرده از آسمان دانش و خرد است. | |||
عیاشی توانست در زمینه‌های [[فقه]]، [[حدیث]]، [[قرآن]]، [[كلام|کلام]]، [[ادیان]]، [[امامت]]، [[رجال]]، [[دعا|ادعیه]]، [[تقیه]]، [[اخلاق]]، [[جهاد]]، [[معجزه|اعجاز]]، محبت، [[بهشت]] و [[جهنم]]، سیره، تاریخ، حقوق، آداب، پوشاک، هیئت، نجوم، طب، عروض و قافیه، زجر، استخاره، صنعت خواب و تفأل، 208 کتاب تألیف نماید. متأسفانه از آنها، فقط کتاب تفسیر او از گزند حوادث در امان و برای آیندگان به یادگار ماند. | |||
'''برخی از آثار عیاشی عبارتند از''': | |||
التفسیر، الصلوات، الطهارت، مختصر الصلوات، مختصر المختصر، الصوم، مختصر الصوم، الجنائز، مختصر الجنائز، المناسک، مختصر المناسک، العالم و المتعلم، الدعوات، الزکوه، قسم الزکوه، زکوه الفطره، الاشربه، حد الشارب، الاضاحی، العقیقه، النکاح، الصداق، الطلاق، التقیه، الاجوبه المسکته، سجود القرآن، القول بین القولین، معرفه الناقلین، طب، الرؤیا، النجوم و الفال و القیافه و الزجر، القرعه، الفرقان بین حل المأکول و حرامه، الشفعه، الاستبراء، التجاره، القضایا و آداب الحکام، الحد فی الزنا، الحدود فی السرقه، حد القاذف، الدیات، المعاقل، الملاهی، معاریض الشعر، السبق و الرمی، قسم الغنیمه و الفیئی، الدین و الحماله و الحواله، القبالات و المزارعه، الاجارات، الهبه، الزهد، الاحباس، القبله، الجزیه و الخراج، الطاعه، احتجاج المعجزه، الحیض، العمره، مکه و الحرم، نکاح الممالیک، ما یکره من الجمع بینهم، جزافات الخطأ جنایه العبید و الجنایه علیهم، جنایه العجم، الحدود، الشروط، دیه الجنین، العینه، الحث علی النکاح، الاکفاء و الاولیاء و الشهادات فی النکاح، فداء الاساری و الغلول و ... . | |||
جنید می‌گوید: کتاب‌های او 208 کتاب است و جمع کننده آنها 27 کتاب را پیدا نکرده است. | |||
کتاب‌های عیاشی به سرعت در کتاب‌خانه‌های مهم و حوزه‌های معروف جهان اسلام، در معرض دید و مطالعه طالبان علم قرار گرفت. کتاب‌های وی برای اولین بار، در سال 356هـ.ق به بغداد راه یافت. | |||
نجاشی می‌نویسد: | |||
«علی بن محمّد بن عبدالله ابوالحسن قزوینی قاضی، چهره درخشان از علمای ماست و در حدیث ثقه است. در سال 356 هـ. ق وارد بغداد شد و قسمتی از کتب عیّاشی را با خود داشت و او نخستین کسی است که کتب عیّاشی را وارد بغداد نمود و آنها را از ابوجعفر احمد بن عیسی علوی زاهد از عیّاشی روایت می‌کرد که او راست کتاب ملح الاخبار که [[حسین بن عبیدالله (غضائری)]] آن را از وی روایت می‌کند<ref> مفاخر اسلام، ج 2، ص 329.</ref>.» | |||
== جستارهای وابسته == | |||
* [[شیخ کلینی|کلینی]] | |||
* [[ابن ندیم]] | |||
* [[شیخ طوسی]] | |||
* [[نجاشی]] | |||
== پانویس == | |||
{{پانویس}} | |||
== منابع == | |||
* [http://karballa.ir/1390-10-12-17-22-50/3043-1390-10-20-20-55-22 برگرفته از سایت زندگی‌نامه عیاشی سمرقندی - karballa.IRhttp://karballa.ir]karballa.ir | |||
{{علمای اسلام}} | |||
{{ | |||
[[رده:عالمان]] | |||
[[رده:عالمان شیعه]] | |||
[[رده:مفسران شیعه]] | [[رده:مفسران شیعه]] | ||
نسخهٔ کنونی تا ۱۷ آوریل ۲۰۲۴، ساعت ۱۴:۰۱
| محمد بن مسعود سمرقندی کوفی | |
|---|---|
 | |
| نام کامل | محمد بن مسعود بن محمد بن عياشى سمرقندى کوفى |
| نام‌های دیگر |
|
| اطلاعات شخصی | |
| سال تولد | 260 ق، ۲۵۳ ش، ۸۷۴ م |
| محل تولد | سمرقند |
| سال درگذشت | 320 ق، ۳۱۱ ش، ۹۳۲ م |
| محل درگذشت | سمرقند |
| دین | اسلام، شیعه |
| استادان |
|
| شاگردان | |
| آثار | تفسیر عیاشی |
| فعالیت‌ها | فقيه |
محمد بن مسعود بن محمد بن عياشى سمرقندى کوفى (متوفای 320ق)، کنيه‌اش ابوالنضر و معروف به «عياشى»، فقيه بزرگوار و عالم وارسته‌اى است که در رشته‌هاى: عیاشی صاحب آثار فراوانی در زمینه تفسیر، فقه، ادب و حدیث بود. تفسیر عیاشی مشهورترین اثر اوست. وی در ابتدا سنی مذهب بود اما با تحقیق در آثار شیعی تغییر مذهب داد. او از اعيان علما و از اکابر فقهاى شيعه در عهد مرحوم ثقةالاسلام کلينى و استادِ کلينى بوده است.
نیاکان
از نیاکان عیاشی سمرقندی اطلاعی چندان در دست نیست و فقط در موارد اندکی اشاره بدان شده است که در ذیل می‌خوانیم: ابن ندیم در کتاب خود به نام «فهرست» می‌نویسد: «ابونصر[۱] محمد بن مسعود عیاشی از مردم سمرقند و به قولی، از بنی‌تمیم بوده است[۲].»
ابوالعباس نجاشی می‌نویسد: «ابونظر محمّد بن مسعود بن محمّد بن عیاش سُلمی سمرقندی معروف به عیاشی است[۳].»
در ریحانه الادب آمده است: «محمّد بن مسعود بن محمّد بن عیّاش تمیمی عراقی کوفی سمرقندی ...[۴]» مسلم است که وی از تبار عرب‌ها و از دودمان عرب‌های مهاجر سرزمین ماوراءالنهر و سمرقند است‌که منسوب به عیّاشی، تمیمی، سمرقندی و سلمی می‌باشد.
خاندان عیاشی
متأسفانه در هیچ یک از منابع تاریخی و رجالی، اسمی از خاندان محمّد بن مسعود عیّاشی در سمرقند و بخارا برده نشده است و فقط پسوند عیّاش و یا عیّاشی در ذیل نام محمّد بن مسعود، پدر و جدّ وی تکرار شده است. اکنون شهری به نام «عیّاش» در کشور مغرب قرار دارد که در گذشته، علمایی در آن دیار می‌زیستند[۵].
موقعیت اجتماعی
پدر محمد بن مسعود بن محمد بن عیاش از خاندان ثروتمند و سرشناس و خوشنام و خیر سمرقند بود. بیشتر کتاب‌های رجالی نوشته‌اند که: مسعود بن محمد بن عیاش منزل بسیار بزرگی برای فرزندانش به ارث گذاشت، که ده‌ها محقق کارهای فرهنگی در آن جا انجام می‌دادند. به علاوه بر آن، سیصد هزار دینار پول رایج آن روز از جمله ما ترک وی بود که محمد همه آنها را در راه نشر علم وادب و ترویج فرهنگ اهل‌بیت (علیه‌السلام) به مصرف رساند[۶].
زادگاه
از تاریخ تولد، زادگاه و آرامگاه عیاشی چیزی در حافظه تاریخ ثبت نگردیده و فقط از وی به نام سمرقندی، عراقی و کوفی نام برده‌اند. به طور یقین، زادگاه او سمرقند است. به احتمال قوی، او در جوار تربت سردار شهید خراسان، حضرت قثم بن عباس (ره) (پسر عموی حضرت محمد(صلی الله علیه و آله و سلم)) به خاک سپرده شد. رجالیّون بزرگ شیعی و سنی، مانند: ابن ندیم، شیخ طوسی، نجاشی، ابن شهر آشوب، علامه حلی، ابن داود، مامقانی، اردبیلی، مدرسی، محدث قمی، علامه آقا بزرگ تهرانی و سید حسن صدر وی را اهل سمرقند می‌دانند[۷].
لقب‌ها
از نظر علم رجال، جایگاه ویژه‌ای دارد. اینک به القاب و اوصاف محمد بن مسعود سمرقندی که از ستارگان پرفروغ مکتب امامیه در آن سوی دریای جیحون بوده است به این ترتیب نام می‌بریم و توضیح القاب را به صاحبان اندیشه وا می‌گذاریم: فقیه؛ جلیل‌القدر؛ عالم زاهد؛ واسع الاخبار؛ بصیر بالروایه؛ مضطلع؛ ثقه؛ صدوق؛ عین من عیون؛ نبیل؛ ادیب؛ فهیم؛ افضل اهل المشرق علماً؛ اوجد دهره و زمانه فی شقّه؛ غزاره العلم؛ مفسّر؛ محدث؛ اکابر؛ وحید؛ مورّخ؛ منجم؛ شاعر؛ طبیب؛ شیخ؛ اصحاب؛ رجال من کبار الاصحاب[۸].
مکان تحصیل
زمان و مکان در تکوین شخصیت و رشد فکری افراد تأثیر فزاینده دارد، تاجایی که فقیهان معاصر شیعه، از جمله: امام خمینی(ره)، شهید مطهری و شهید دکتر بهشتی(ره) بر این باورند که زمان و مکان در استنباط و اجتهاد مجتهد، دخالت مستقیم و تفکیک ناپذیری دارد. محمّد بن مسعود بیشتر تحصیلات خویش را در حوزه‌های کهن آن روز جهان اسلام، چون: کوفه، بغداد و قم گذرانید. مراکز فرهنگی جهان اسلام در آن روزها، به این حوزه‌ها و چند حوزه کوچک دیگر خلاصه می‌شد و سمرقند نیز مرکز حوزه‌های علمیه اهل‌سنت بود[۹]. او با ثقه الاسلام کلینی و محمد بن بابویه معاصر بود.
استادان
محمّد بن مسعود عیّاشی سمرقندی(ره) از محضر نام آورترین ستارگان عصر خود در حوزه‌های دین پژوهی کوفه، بغداد، قم و سمرقند، کسب دانش نمود. اینک نام‌های استادان وی را بر می‌شمریم:
- اسحاق بن محمد بصری، از شاگردان امام عسکری(علیه‌السلام).
- ابراهیم بن محمد بن فارس، از شاگردان امام عسکری(علیه‌السلام).
- حمد بن منصور خزاعی.
- احمد بن عبدالله علوی.
- ابوالعباس بن عبدالله بن سهل بغدادی.
- ابوعبدالله شاذان قزوینی.
- ابوعلی محمّد بن احمد بن حماد مرورودی[۱۰].
- حسین بن عبدالله قمی.
- حمودیه بن نصر[۱۱].
- حسین بن اشکیب سمرقندی، فقیه امامی مذهب در بلخ و سمرقند.
- جعفر بن ایوب سمرقندی، معروف به ابن تاجر.
- جبرئیل بن احمد فاریابی.
- علی بن فضّال.
- عبدالله بن محمّد بن خالد طیالسی.
- علی بن عبدالله بن مروان.
- علی بن محمّد بن نصیر کشی از سمرقند است.
- علی بن محمّد بن فروزان قمی.
- علی بن علی خزاعی.
- علی بن قیس قومسی (سمنانی)
- عبدالله بن خَلَفْ.
- علی بن محمّد بن عیسی.
- عبدالله بن میمون.
- علی بن حسین.
- عبدالله بن حمدویه بیهقی (سبزواری)، ازشاگردان امام عسکری (علیه‌السلام).
- فضل بن شاذان نیشابوری.
- سلیمان بن جعفر.
- محمّد بن یزدان رازی (اهل ری).
- قاسم بن هشام لؤلؤ، از شاگردان امام حسن عسکری (علیه‌السلام).
- محمّد بن احمد نهدی.
- محمّد بن عیسی بن عبید یقطینی.
- محمّد بن احمد بن نُعیم، معروف به ابوعبدالله شاذانی.
- محمّد بن ابراهیم بن محمد بن فارس.
- نصر بن صباح ابوالقاسم بلخی.
- یوسف بن سخت بصری، از یارانامام حسن عسکری (علیه‌السلام)[۱۲].
کرسی تدریس
عیاشی چون خورشید، شعاعش بر سرزمین بی‌جان و یخ زده جامعه آن روز ماوراءالنهر تابیدن گرفت و حوزه‌های بسته و عقیم آن سامان را متحوّل ساخت. او توانست فقه پویا و سیال اهل‌بیت (علیه‌السلام) را بازگو نماید و ستارگانی را حول محور خویش گرد آورد. او از نخستین دانشورانی است که فرهنگ علوی را در آن نواحی به عنوان یک مذهب و تفکر عمیق علمی مطرح نمود. شیخ طوسی(ره) می‌نویسد: «محمد بن مسعود بن عیاشی مجلسی برای خواص (اهل فضل) و محفلی درسی برای عامه (مردم) برقرار کرده بود[۱۳].»
شاگردان
اینک نام برخی از شاگردان وی را ذکر می‌کنیم:
- ابوعمر محمد بن عمر بن عبدالعزیز کشّی (متوفا:340هـ.ق). کشی از بزرگترین کارشناسان علم رجال است و کتاب «رجال» او جزو معتبرترین کتاب‌های رجالی است که هنوز مورد استفاده فقیهان و پژوهش‌گران است.
- ابونصر احمد بن یحیی.
- ابوجعفر بن ابی عوف نجاری.
- ابونصر بن یحیی فقیه.
- ابو‌طالب مظفر بن جعفر بن محمّد علوی.
- ابوالحسن قزوینی.
- ابوبکر قنّاتی (قنادی).
- ابوعلی وارثی.
- ابونصر خلقانی.
- ابوعبدالله بقّال.
- احمد بن عیسی بن جعفر علوی.
- احمد بن یعقوب سنائی.
- احمد بن صفّار.
- ابراهیم حُبُوبی.
- اسماعیل بن محمّد اسکافی.
- احمد بن یحیی، معروف به ابانصر.
- جعفر بن محمد بن مسعود عیاشی سمرقندی (فرزند عیاشی).
- جعفر بن ابی جعفر سمرقندی.
- جعفر بن ابوالقاسم.
- جعفر بن محمّد شاشی (چاچی).
- حیدر بن محمّد سمرقندی امامی.
- حسین بن نعیم سمرقندی.
- حسن غزال کنتجی.
- حسین کرمانی.
- حمدویه بن نصر.
- حیدر بن محمد بن نعیم سمرقندی.
- زید بن احمد خلقی.
- سعد صفّار.
- عبدالله بن صیدلانی.
- یزدکی و ... [۱۴].
آثار
بزرگترین میراثی که از مشعل‌داران دین و دیانت برای بشریت به ارمغان رسیده، آثار مکتوب آنهاست که امروز جهان وامدار میراث گرانسنگ ستارگان افول کرده از آسمان دانش و خرد است. عیاشی توانست در زمینه‌های فقه، حدیث، قرآن، کلام، ادیان، امامت، رجال، ادعیه، تقیه، اخلاق، جهاد، اعجاز، محبت، بهشت و جهنم، سیره، تاریخ، حقوق، آداب، پوشاک، هیئت، نجوم، طب، عروض و قافیه، زجر، استخاره، صنعت خواب و تفأل، 208 کتاب تألیف نماید. متأسفانه از آنها، فقط کتاب تفسیر او از گزند حوادث در امان و برای آیندگان به یادگار ماند.
برخی از آثار عیاشی عبارتند از:
التفسیر، الصلوات، الطهارت، مختصر الصلوات، مختصر المختصر، الصوم، مختصر الصوم، الجنائز، مختصر الجنائز، المناسک، مختصر المناسک، العالم و المتعلم، الدعوات، الزکوه، قسم الزکوه، زکوه الفطره، الاشربه، حد الشارب، الاضاحی، العقیقه، النکاح، الصداق، الطلاق، التقیه، الاجوبه المسکته، سجود القرآن، القول بین القولین، معرفه الناقلین، طب، الرؤیا، النجوم و الفال و القیافه و الزجر، القرعه، الفرقان بین حل المأکول و حرامه، الشفعه، الاستبراء، التجاره، القضایا و آداب الحکام، الحد فی الزنا، الحدود فی السرقه، حد القاذف، الدیات، المعاقل، الملاهی، معاریض الشعر، السبق و الرمی، قسم الغنیمه و الفیئی، الدین و الحماله و الحواله، القبالات و المزارعه، الاجارات، الهبه، الزهد، الاحباس، القبله، الجزیه و الخراج، الطاعه، احتجاج المعجزه، الحیض، العمره، مکه و الحرم، نکاح الممالیک، ما یکره من الجمع بینهم، جزافات الخطأ جنایه العبید و الجنایه علیهم، جنایه العجم، الحدود، الشروط، دیه الجنین، العینه، الحث علی النکاح، الاکفاء و الاولیاء و الشهادات فی النکاح، فداء الاساری و الغلول و ... . جنید می‌گوید: کتاب‌های او 208 کتاب است و جمع کننده آنها 27 کتاب را پیدا نکرده است. کتاب‌های عیاشی به سرعت در کتاب‌خانه‌های مهم و حوزه‌های معروف جهان اسلام، در معرض دید و مطالعه طالبان علم قرار گرفت. کتاب‌های وی برای اولین بار، در سال 356هـ.ق به بغداد راه یافت.
نجاشی می‌نویسد: «علی بن محمّد بن عبدالله ابوالحسن قزوینی قاضی، چهره درخشان از علمای ماست و در حدیث ثقه است. در سال 356 هـ. ق وارد بغداد شد و قسمتی از کتب عیّاشی را با خود داشت و او نخستین کسی است که کتب عیّاشی را وارد بغداد نمود و آنها را از ابوجعفر احمد بن عیسی علوی زاهد از عیّاشی روایت می‌کرد که او راست کتاب ملح الاخبار که حسین بن عبیدالله (غضائری) آن را از وی روایت می‌کند[۱۵].»
جستارهای وابسته
پانویس
- ↑ برخی منابع رجالی كنیه او را «ابو نضر» و «ابو نظر» ذكر كرده‌اند.
- ↑ فهرست ابن ندیم، مقاله پنجم، ص 361.
- ↑ رجال نجاشی، ص 247.
- ↑ ریحانه الادب، ج 4، ص 220.
- ↑ فوائد رضویه، ص 302 و 621؛ ریحانه الادب، ج 4، ص 220.
- ↑ فهرست ابن ندیم، ص 361؛ رجال نجاشی، ص 247؛ رجال طوسی، ص 136 و معالم العلما، ص 29.
- ↑ حسین بن عبدالله قمی.
- ↑ رجوع شود به منابع مذكور در همین رساله كه در عناوین غالباً آمده است.
- ↑ بهجه الآمال، ج 6، ص 630؛ ریحانه الادب، ج 4، ص 221 و رجال نجاشی، ص 247.
- ↑ مرو رود هم اكنون دو قسمت شده است یكی مرو كبری كه جزو كشور تركمنستان است و دیگری، مرو صغری است كه جزو قلمرو افغانستان، در همسایگی خراسان و شهرستان سرخس واقع شده است.
- ↑ رجال نجاشی، ص 247.
- ↑ رجال نجاشی، ص 247؛ جامع الرجال، ص 58؛ فوائد رضویه، ص 692؛ رجال كشی، ص 318.
- ↑ فهرست شیخ، ص 136.
- ↑ رجال طوسی، ص 339 ـ 498؛ فهرست شیخ، ص 64؛ تنقیح المقال، ج 1، ص 899.
- ↑ مفاخر اسلام، ج 2، ص 329.
