سید روح‌الله موسوی خمینی: تفاوت میان نسخه‌ها

از ویکی‌وحدت
بدون خلاصۀ ویرایش
بدون خلاصۀ ویرایش
 
(۸۲ نسخهٔ میانی ویرایش شده توسط ۶ کاربر نشان داده نشد)
خط ۱: خط ۱:
<div class="wikiInfo">
{{جعبه اطلاعات شخصیت
[[پرونده:NUR00350.jpg|بندانگشتی|موسوی خمینی، سید روح‌الله]]
| عنوان = سید روح‌الله موسوی خمینی
{| class="wikitable aboutAuthorTable" style="text-align:Right" |+ |
| تصویر = سید روح الله خمینی.jpg
|-
| نام =
!نام!! data-type="authorName" |موسوی خمینی، سید روح‌الله
| نام‌های دیگر = امام خمینی
|-
| سال تولد = 1320 ق
|نام‎های دیگر
| تاریخ تولد =
| data-type="authorOtherNames" |آی‍ت‌ال‍ل‍ه‌ خ‍م‍ی‍ن‍ی
| محل تولد = [[جمهوری اسلامی ایران|ایران]]، خمین
| سال درگذشت = 1409 ق
| تاریخ درگذشت =
| محل درگذشت = [[جمهوری اسلامی ایران|ایران]]، [[تهران]]
| استادان = {{فهرست جعبه عمودی | آیت‌الله میرزا جواد ملکی تبریزی| آیت‌الله محمد علی شاه آبادی| آیت‌الله شیخ عبدالکریم حائری یزدی}}
| شاگردان =
| دین =  
| مذهب =
| آثار = {{فهرست جعبه افقی | اسرار الصلاة | چهل حدیث| تحریر الوسیلة}}
| فعالیت‌ها =
| وبگاه =
}}
'''سید روح‌الله موسوی خمینی''' (1281 - 1368 ش)، معروف به '''امام خمینی،''' بنیان‌گذار [[جمهوری اسلامی ایران]]، فقیه و اصولی و یکی از [[مرجع تقلید|مراجع بزرگ تقلید]] [[مذهب شیعه|شیعه]] معاصر متولد بیستم جمادی الآخره و در روز ولادت دخت گرامی [[حضرت محمد|نبی مکرم اسلام]] حضرت [[فاطمه بنت محمد (زهرا)|فاطمه (سلام‌الله‌علیها)]] در سال 1320 ق، مطابق با اول مهر 1281 ش و 24 سپتامپر 1902 م، می‌باشد. جد اعلای او، «سید حیدر موسوی اردبیلی»، همراه با پدرزن خویش، «میر سید علی همدانی» برای تبلیغ [[اسلام|دین اسلام]] و آئین تشیع، در قرن هشتم هجری از [[جمهوری اسلامی ایران|ایران]] به [[کشمیر]] هجرت کرد<ref>علی قادری، «خمینی روح‌الله: زندگی‌نامه امام خمینی بر اساس اسناد و خاطرات و خیال»، چاپ دوم، تهران: مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام خمینی(ره)، ص78</ref>. پدربزرگ او «سید احمد» که برای کسب علم به [[نجف]] مشرف شده بود، به دعوت اهالی خمین، وارد ایران شد و در خمین ساکن گردید<ref>همان، ص79 و 9</ref>.


ام‍ام‌ خ‍م‍ی‍ن‍ی
== دورۀ نخست (از 1281 - 1300 شمسی) ==


روح ‌ال‍ل‍ه‌ ال‍م‍وس‍وی‌ ال‍خ‍م‍ی‍ن‍ی
=== خانواده ===
پدر بزرگوار امام، «آقا مصطفی» از علما و چهره‌های درخشان منطقۀ خمین بود. او تحصیلات عالیه علوم دینی را در [[نجف]] و [[سامرا]] به انجام رسانده و پس از بازگشت به خمین، به نشر احکام اسلام، رسیدگی به خواسته‌های مردم و حمایت از مظلومان در برابر برخی خوانین ستمگر می‌پرداخت. وی سرانجام در زمستان 1281 ش،12/ ذی‌القعده 1320 ق، در راه «خمین - اراک» به دست اشرار محلی به شهادت رسید<ref>همان، ص88، 90 و 122</ref>. بدن مطهر او به نجف اشرف برده شد و در جوار حرم مطهر [[علی بن ابی‌طالب|امیرمؤمنان علی (علیه‌السلام)]] آرام گرفت. سیدروح‌الله که در آن زمان، تنها پنج ماه از بهار زندگی‌اش گذشته بود، بعدها با شنیدن ماجرای پدر، شیفته او گردید و همواره از او یاد می‌کرد؛ به‌گونه‌ای که در بزرگ‌سالی برای خود نام خانوادگی «مصطفوی» را برگزید<ref>همان، ص105</ref> و در جوانی بعضی نوشته‌هایش را با نام «ابن الشهید» تمام می‌کرد<ref>خاطرات آیت‌اللّه پسندیده (گفته‌ها و نوشته‌ها) - یادها، 9</ref>.


م‍وس‍وی‌ خ‍م‍ی‍ن‍ی‌، روح ‌ال‍ل‍ه
=== کودکی و نوجوانی ===
|-
روح‌الله با فراق پدر، در آغوش مادری مهربان (بانو هاجر) و سرپرستی عمه‌ای دلسوز (صاحب خانم) و دایه‌ای پرهیزگار پرورش یافت. دوران کودکی و نوجوانی روح‌الله هم‌زمان با بحران‌های سیاسی و اجتماعی [[جمهوری اسلامی ایران|ایران]] سپری شد. وی از همان ابتدای زندگی، با درد و رنج مردم و مشکلات جامعه آشنا می‌شد و تأثر خود را با ترسیم خطوطی به‌صورت نقاشی بروز می‌داد. شخصیت او در کنار خانواده و اطرافیان در سنگر دفاع، ساخته و پرداخته می‌گردید و آموزش‌های اولیه سوارکاری، تفنگ‌داری و تیراندازی را می‌گذراند و در کوران حوادث به مجاهدی تمام‌عیار تبدیل می‌گشت<ref>علی قادری، «خمینی روح‌الله: زندگی‌نامه امام خمینی بر اساس اسناد و خاطرات و خیال»، چاپ دوم، تهران: مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام خمینی(ره)،، ص131</ref>. برخی از حوادث متأثرکننده این دوران، مثل بمب‌باران مجلس، در نقاشی‌ها<ref>همان، ص150</ref> و مشق‌های خوشنویسی<ref>همان، ص193</ref> دوران کودکی و نوجوانی او منعکس شده و در دسترس است<ref>همان، ص153</ref>. که نمونۀ آن، قطعه شعری است در دفترچه یادداشت دوران نوجوانی (9 - 10 سالگی) با عنوان '''«غیرت اسلام کو جنبش ملی کجاست»'''، خطاب به ملت ایران<ref>کوثر(مجموعه سخنرانی‌های حضرت امام...)، مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام... ، چاپ اول: 1371، جلد اول، ص615</ref>.
|نام پدر
| data-type="authorfatherName" |سید مصطفی
|-
|متولد
| data-type="authorbirthDate" |1320ق مطابق با اول مهر 1281ش برابر با 24 سپتامبر 1902م
|-
|محل تولد
| data-type="authorBirthPlace" |خمين
|-
|رحلت
| data-type="authorDeathDate" |1368 ش یا 1409 ق یا 1989 م
|-
|استادان
| data-type="authorTeachers" |آیت الله میرزا جواد ملکی تبریزی، آيت الله محمد علی شاه آبادی؛ آيت الله شیخ عبدالکریم حائری یزدی؛ آيت الله میرزا علی اکبر حکمی یزدی
|-
|برخی آثار
| data-type="authorWritings" |اسرار الصلاة، آداب الصلاة، چهل حدیث، تحریر الوسیلة، شرح حدیث «جنود عقل و جهل»
|- class="articleCode"
|}
</div>


'''سید روح‌الله موسوی خمینی''' (1281-1368ش)، معروف به '''امام خمينى (ره)'''، بنیانگذار جمهوری اسلامی ایران، فقیه و اصولی و یکی از مراجع بزرگ تقلید شیعه معاصر متولد بيستم جمادى الآخره (روز ولادت دخت گرامی [[حضرت محمد|نبی مکرم اسلام]] حضرت فاطمه زهرا (س)) 1320ق، مطابق با اول مهر 1281ش و 24 سپتامپر 1902م می باشد. جد اعلاى او، «سيد حيدر موسوى اردبيلى»، همراه با پدرزن خويش، «مير سيد على همدانى» براى تبليغ دين اسلام و آئين تشيع، در قرن هشتم هجرى از ايران به كشمير هجرت كرد.<ref>على قادرى، «خمينى روح‌الله: زندگى‌نامه [[موسوی خمینی، سید روح‌الله|امام خمينى]] بر اساس اسناد و خاطرات و خيال»، چاپ دوم، تهران: مؤسسه تنظيم و نشر آثار [[موسوی خمینی، سید روح‌الله|امام خمينى]](ره)، ص78</ref> پدربزرگ او «سيد احمد» كه براى كسب علم به نجف مشرف شده بود، به دعوت اهالى خمين، وارد ايران شد و در خمين ساكن گرديد.<ref>همان، ص79 و 9</ref>
می‌توان از آن نوشته، به‌عنوان اولین بیانیه سیاسی دوران نوجوانی روح‌الله یاد کرد و دغدغۀ ذهنی او را راجع به مسائل مملکتی فهمید. تمایلات روح‌الله نسبت به قهرمانان و مبارزان تا حدی بود که در نهضت جنگل، پا از حد بیان و سرودن شعر در وصف میرزا، فراتر نهاده، می‌خواست به نهضت جنگل بپیوندد و چون برای او میسر نشد، به درخواست او، مقداری آذوقه به نام خود و برادرانش راهی جنگل شد<ref>علی قادری، «خمینی روح‌الله: زندگی‌نامه امام خمینی بر اساس اسناد و خاطرات و خیال»، چاپ دوم، تهران: مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام خمینی(ره)، ص232.</ref>. یک زمان نیز، مجالی پیدا کرده در راه بازگشت از [[مشهد]] به جنگل سفر می‌کند و پایگاه میرزا را از نزدیک می‌بیند<ref>همان، ص237.</ref>.


پدر بزرگوار امام، «آقا مصطفى» از علما و چهره‌هاى درخشان منطقه خمين بود. او تحصيلات عاليه علوم دينى را در نجف و سامرا به انجام رسانده و پس از بازگشت به خمين، به نشر احكام اسلام، رسيدگى به خواسته‌هاى مردم و حمايت از مظلومان در برابر برخى خوانين ستمگر مى‌پرداخت. وى سرانجام در زمستان 1281ش12/ ذى‌القعده 1320ق، در راه «خمين - اراك» به دست اشرار محلى به شهادت رسيد.<ref>همان، ص88، 90 و 122</ref>بدن مطهر او به نجف اشرف برده شد و در جوار حرم مطهر [[امام على(ع)|اميرمؤمنان على (ع)]] آرام گرفت. روح‌الله كوچك (حضرت امام) كه در آن زمان، تنها پنج ماه از بهار زندگى‌اش گذشته بود، بعدها با شنيدن ماجراى پدر، شيفته او گرديد و همواره از او ياد مى‌كرد؛ به‌گونه‌اى كه در بزرگ‌سالى براى خود نام خانوادگى «مصطفوى» را برگزيد<ref>همان، ص105</ref>و در جوانى بعضى نوشته‌هايش را با نام «ابن الشهيد» تمام مى‌كرد.<ref>خاطرات آيت‌اللّه پسنديده (گفته‌ها و نوشته‌ها) - يادها، 9</ref>
=== تحصیلات ===
سیدروح‌الله از همان کودکی تحصیلات خود را آغاز نمود. معلمانی به نام‌های میرزا محمود و میرزا محمدمهدی به خانه آمده و او را درس می‌دادند. پس از آن نزد معلم دیگری به نام ملا ابوالقاسم، «عم جزء»، «گلستان» و «بوستان سعدی» را فرا گرفت. سپس به مدرسه رفت تا از علوم جدید نیز بهره‌مند گردد. مدتی نیز نزد برادر بزرگش (آقامرتضی) به فراگیری «خوشنویسی» و علوم مقدماتی (سیوطی، منطق و مطوّل) پرداخت<ref>همان، ص192 و 193</ref>.


===جوانی و هجرت ===
در سال 1300 ش برابر با سال 1339 ق، در 19 سالگی به اراک رفت تا از حوزه علمیه «سپهدار» که زیر نظر [[عبدالکریم حائری یزدی|حضرت آیت‌الله عبدالکریم حائری یزدی]] اداره می‌شد، بهره‌مند گردد. علومی چون «منطق»  را در محضر آقا شیخ محمد گلپایگانی، «مطول»  را در محضر آقا میرزا محمدعلی بروجردی<ref>همان، ص 246</ref> و «شرح لمعه»  را در محضر آقا عباس اراکی<ref>همان، ص259</ref> در آنجا آموخت.


==دوره نخست (از 1281-1300ش)==
=== اولین خطابۀ رسمی ===
روح‌الله ضمن تحصیل در اراک در مراسم بزرگداشت «رکن اعظم مشروطه»، آیت‌الله سید محمد طباطبائی، اولین خطابه خود را قرائت کرد و تحسین حاضران را برانگیخت. این خطابه در واقع بیانیه‌ای سیاسی بود که به جهت قدردانی از زحمات و خدمات علمدار مشروطیت از جانب حوزۀ علمیۀ اراک از زبان یک طلبه جوان قرائت می‌شد. از قول وی نقل شده: «... پیشنهاد شد منبر بروم، استقبال کردم. آن شب، کم خوابیدم؛ نه از ترس مواجه شدن با مردم، بلکه به خود فکر می‌کردم فردا باید روی منبری بنشینم که متعلق به [[محمد بن عبد‌الله (خاتم الانبیا)|رسول‌الله]] است. از خدا خواستم مدد کند که از اولین تا آخرین منبری که خواهم رفت، هرگز سخنی نگویم که جمله‌ای از آن را باور نداشته باشم و این خواستن، عهدی بود که با خدا بستم. اولین منبرم طولانی شد، اما کسی را خسته نکرد... و عده‌ای احسنت گفتند. وقتی به دل مراجعه کردم، از احسنت‌گویی‌ها خوشم آمده بود؛ به همین خاطر دعوت دوم و سوم را رد کردم و چهار سال هرگز به هیچ منبری پا نگذاردم»<ref>همان</ref>.


===كودكى و نوجوانی===
== دورۀ دوم زندگی (از 1300 - 1320 شمسی)==
روح‌الله با فراق پدر، در آغوش مادرى مهربان (بانو هاجر) و سرپرستى عمه‌اى دلسوز (صاحب خانم) و دايه‌اى پرهيزگار پرورش يافت. دوران كودكى و نوجوانى روح‌الله هم‌زمان با بحران‌هاى سياسى و اجتماعى ايران سپرى شد. وى از همان ابتداى زندگى، با درد و رنج مردم و مشكلات جامعه آشنا مى‌شد و تأثر خود را با ترسيم خطوطى به‌صورت نقاشى بروز مى‌داد. شخصيت او در كنار خانواده و اطرافيان در سنگر دفاع، ساخته و پرداخته مى‌گرديد و آموزش‌هاى اوليه سواركارى، تفنگ‌دارى و تيراندازى را مى‌گذراند و در كوران حوادث به مجاهدى تمام‌عيار تبديل مى‌گشت.<ref>على قادرى، «خمينى روح‌الله: زندگى‌نامه [[موسوی خمینی، سید روح‌الله|امام خمينى]] بر اساس اسناد و خاطرات و خيال»، چاپ دوم، تهران: مؤسسه تنظيم و نشر آثار [[موسوی خمینی، سید روح‌الله|امام خمينى]](ره)،، ص131</ref>برخى از حوادث متأثركننده اين دوران، مثل بمب‌باران مجلس، در نقاشى‌ها<ref>همان، ص150</ref>و مشق‌هاى خوشنويسى<ref>همان، ص193</ref>دوران كودكى و نوجوانى او منعكس شده و در دسترس است.<ref>همان، ص153</ref>كه نمونه آن، قطعه شعرى است در دفترچه يادداشت دوران نوجوانى (9-10 سالگى) با عنوان «غيرت اسلام كو جنبش ملى كجاست»، خطاب به ملت ايران.<ref>كوثر(مجموعه سخنرانى‌هاى حضرت امام...)، مؤسسه تنظيم و نشر آثار امام...، چاپ اول: 1371، جلد اول، ص615</ref>
این دوره از زندگی روح‌الله با هجرت او به [[قم]] آغاز شد و با سیاست‌های دین‌زدایی دوره رضاخانی (1304 - 1320 ش) هم‌زمانی داشت. این زمان، روح‌الله مشغول تحصیل، تدریس، تألیف کتاب و آشنایی با علمای برجستۀ مبارزی، همچون: «حاج آقا نورالله اصفهانی»<ref>آیت‌الله پسندیده و آیت‌الله مظاهری، خبرنامه نخستین همایش حاج آقا نورالله اصفهانی، شماره اول، ص16-17 و شماره دوم، ص13-12</ref>، «[[سید حسن مدرس]]»<ref>علی قادری، «خمینی روح‌الله: زندگی‌نامه امام خمینی بر اساس اسناد و خاطرات و خیال»، چاپ دوم، تهران: مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام خمینی(ره)، ص376 و صحیفه نور، جلد 1، ص255 تا 266</ref> و برخی دیگر بود. هدف علما در این دوره اختناق رضاخانی، حفظ [[حوزه علمیه قم|حوزۀ علمیۀ قم]] بود که ثمره آن در راهبری مردم و تأسیس [[حکومت اسلامی]] به سال 57 نمایان شد. با این‌ همه، نقش بی‌بدیل [[سید حسن مدرس|آیت‌الله سید حسن مدرس]] در تکوین شخصیت سیاسی و دمیدن روح مقاومت در روح‌الله جوان شایان توجه است. آقا سید روح‌الله در سال 1301ش (1340ق)، در سن 20 سالگی همراه استادش «حضرت آیت‌الله عبدالکریم حائری یزدی»، مؤسّس حوزه علمیّه قم به این شهر هجرت کرد. دروس سطح را نزد «آیت‌الله سید علی یثربی کاشانی» به پایان رساند و پس از آن در درس خارج حضرت آیت‌الله حائری شرکت کرده تا به درجه اجتهاد نائل آمد.


مى‌توان از آن نوشته، به‌عنوان اولين بيانيه سياسى دوران نوجوانى روح‌الله ياد كرد و دغدغه ذهنى او را راجع به مسائل مملكتى فهميد. تمايلات روح‌الله نسبت به قهرمانان و مبارزان تا حدى بود كه در نهضت جنگل، پا از حد بيان و سرودن شعر در وصف ميرزا، فراتر نهاده، مى‌خواست به نهضت جنگل بپيوندد و چون براى او ميسر نشد، به درخواست او، مقدارى آذوقه به نام خود و برادرانش راهى جنگل شد.<ref>على قادرى، «خمينى روح‌الله: زندگى‌نامه [[موسوی خمینی، سید روح‌الله|امام خمينى]] بر اساس اسناد و خاطرات و خيال»، چاپ دوم، تهران: مؤسسه تنظيم و نشر آثار [[موسوی خمینی، سید روح‌الله|امام خمينى]](ره)، ص232.</ref>يك زمان نيز، مجالى پيدا كرده در راه بازگشت از مشهد به جنگل سفر مى‌كند و پايگاه ميرزا را از نزدیک مى‌بيند.<ref>همان، ص237.</ref>
=== ازدواج ===
آقا روح‌الله در سال 1308ش، در27 سالگی، «خدیجه ثقفی»، دختر «میرزا محمد ثقفی تهرانی» را به همسری برگزید. ثمره این پیوند، فرزندانی به نام‌های «سید مصطفی» (1309ش)، «سید احمد» (1324ش)، «سیده فریده»، «سیده زهرا» و «سیده صدیقه» بود.


===تحصيلات روح‌الله===
=== شخصیت علمی ===
سيد روح‌الله از همان كودكى تحصيلات خود را آغاز نمود. در آغاز، معلمانى به نام‌هاى «ميرزا محمود» و «ميرزا محمدمهدى» به خانه آمده و او را درس مى‌دادند. پس از آن نزد معلم ديگرى به نام ملا ابوالقاسم، «عم جزء»، «گلستان» و «بوستان سعدى» را فراگرفت. سپس به مدرسه رفت تا از علوم جديد نيز بهره‌مند گردد. مدتى نيز نزد برادر بزرگش «آقامرتضى» به فراگيرى «خوشنويسى» و علوم مقدماتى (سيوطى، منطق و مطوّل) پرداخت.<ref>همان، ص192 و 193</ref>
سید روح‌الله با بهره‌وری از استعداد فوق‌العاده، رشته‌های مختلف علوم را به‌سرعت طی کرد. علاوه بر فقه و اصول، فلسفه و عرفان را نیز در عالی‌ترین سطح نزد اساتید برجسته آن زمان (آیت‌الله حاج سید ابوالحسن رفیعی قزوینی و آیت‌الله میرزا محمدعلی شاه‌آبادی) در قم فراگرفت و در مدت 6 سال، جهش فوق‌العاده‌ای در این علوم داشت. در سال 1315ش (1355ق) که حضرت آیت‌الله حائری درگذشت، حاج آقا روح‌الله از چهره‌های سرشناس علمی حوزه علمیّه قم بشمار می‌آمد.


===آغاز جوانى و هجرت===
=== تدریس فلسفه ===
در سال 1300ش (1339ق)، در 19 سالگى به اراك رفت تا از حوزه علميّه «سپهدار» كه زير نظر [[حائری، عبدالکریم|حضرت آيت‌الله عبدالكريم حائرى يزدى]] اداره مى‌شد، بهره‌مند گردد. علومى چون «منطق» (در محضر آقا شيخ محمد گلپايگانى)، «[[المطول|مطول]]» (در محضر آقا ميرزا محمدعلى بروجردى)<ref>همان، ص 246</ref>و «شرح لمعه» (در محضر آقا عباس اراكى)<ref>همان، ص259</ref>را در آنجا آموخت.
درس فلسفه او پیش از 28 سالگی، در سال 1308ش (1348ق) شروع شده بود. وی در آن زمان در مدرسه «دارالشفا» سکونت داشت و از اساتید بزرگ فلسفه و حکمت الهی بشمار می‌آمد. شاگردان او از چهره‌های فاضل و اندیشمند حوزه علمیّه قم بودند. حاج آقا روح‌الله خود، آنان را انتخاب می‌کرد و مرتّب به‌گونه کتبی و شفاهی، ایشان را می‌آزمود.


===اولين خطابه رسمى روح‌الله===
=== تدریس عرفان ===
روح‌الله ضمن تحصيل در اراك در مراسم بزرگداشت «ركن اعظم مشروطه»، آيت‌الله سيد محمد طباطبائى، اولين خطابه خود را قرائت كرد و تحسين حاضران را برانگيخت. اين خطابه در واقع بيانيه‌اى سياسى بود كه به جهت قدردانى از زحمات و خدمات علمدار مشروطيت از جانب حوزه علميه اراك از زبان يك طلبه جوان قرائت مى‌شد. از قول وى نقل شده: «... پيشنهاد شد منبر بروم، استقبال كردم. آن شب، كم خوابيدم؛ نه از ترس مواجه شدن با مردم، بلكه به خود فكر مى‌كردم فردا بايد روى منبرى بنشينم كه متعلق به رسول‌الله است. از خدا خواستم مدد كند كه از اولين تا آخرين منبرى كه خواهم رفت، هرگز سخنى نگويم كه جمله‌اى از آن را باور نداشته باشم و اين خواستن، عهدى بود كه با خدا بستم. اولين منبرم طولانى شد، اما كسى را خسته نكرد... و عده‌اى احسنت گفتند. وقتى به دل مراجعه كردم، از احسنت‌گويى‌ها خوشم آمده بود؛ به همين خاطر دعوت دوم و سوم را رد كردم و چهار سال هرگز به هيچ منبرى پا نگذاردم».<ref>همان</ref>
یکی دیگر از مجالس درس حضرت امام، درس عرفان بود. این درس، ویژه شاگردان خاص و مورد اعتمادش بود. عرفان برای او جزو علایق اصلی بود؛ به‌گونه‌ای که در سال 1307ش، کتاب شرح دعای سحر را - که تفسیر جامعی بود بر دعایی که امام محمد باقردر ماه رمضان می‌خواند - نوشت. او دو سال بعد، «مصباح الهدایة إلی الخلافة و الولایة» را نوشت. اثر دیگر وی در آن سال‌ها، مجموعه‌ای از تفسیرها پیرامون «تفسیر فصوص قیصری» بود. عرفان، تأثیر زیادی در شخصیت فکری، روحی و نیز فعالیت‌های سیاسی آتی او داشت.


==دوره دوم زندگى روح‌الله (از 1300ش-1320)==
=== درس اخلاق ===
اين دوره از زندگى روح‌الله با هجرت او به قم آغاز شد و با سياست‌هاى دين‌زدايى دوره رضاخانى (1304-1320ش) هم‌زمانى داشت. اين زمان، روح‌الله مشغول تحصيل، تدريس، تأليف كتاب و آشنايى با علماى برجسته مبارزى، همچون: «حاج آقا نورالله اصفهانى»<ref>آيت‌الله پسنديده و [[مظاهری، حسین|آيت‌الله مظاهرى]]، خبرنامه نخستين همايش حاج آقا نورالله اصفهانى، شماره اول، ص16-17 و شماره دوم، ص13-12</ref>، «مدرّس»<ref>على قادرى، «خمينى روح‌الله: زندگى‌نامه [[موسوی خمینی، سید روح‌الله|امام خمينى]] بر اساس اسناد و خاطرات و خيال»، چاپ دوم، تهران: مؤسسه تنظيم و نشر آثار [[موسوی خمینی، سید روح‌الله|امام خمينى]](ره)، ص376 و صحيفه نور، جلد 1، ص255 تا 266</ref>و برخى ديگر بود. هدف عُلما در اين دوره اختناق رضاخانى، حفظ حوزه علميه قم بود كه ثمره آن در راهبرى مردم و تأسيس حكومت اسلامى به سال 57 نمايان شد. بااين‌همه، نقش بى‌بديل آيت‌الله سيد حسن مدرس در تكوين شخصيت سياسى و دميدن روح مقاومت در روح‌الله جوان شايان توجه است. آقا سيد روح‌الله در سال 1301ش (1340ق)، در سن 20 سالگى همراه استادش «حضرت آيت‌الله عبدالكريم حائرى يزدى»، مؤسّس حوزه علميّه قم به اين شهر هجرت كرد. دروس سطح را نزد «آيت‌الله سيد على يثربى كاشانى» به پايان رساند و پس از آن در درس خارج حضرت آيت‌الله حائرى شركت كرده تا به درجه اجتهاد نائل آمد.
نخستین درسی که آقا روح‌الله پس از رحلت آیت‌الله‌ حائری آغاز کرد و با استقبال طلاب و مردم کوچه و بازار مواجه شد، درس اخلاق بود. او در این درس، به‌مناسبت‌های مختلف، اشاراتی گویا و گاه کنایه‌آمیز، به وضعیت حکومت و اسلام‌زدایی پهلوی اول، مطرح می‌کرد که برخورد حکومت رضاخانی را با وی در پی داشت. مأموران شهربانی حکومت تازه تأسیس پهلوی در قم، از ادامه این درس در فیضیه جلوگیری کردند. آقا روح‌الله نیز درس خود را به مدرسه حاج ملا صادق منتقل نمود. کتاب «اربعین حدیث» از نتایج این درس اخلاقی - عرفانی است<ref>[http://www.hawzah.net/fa/Magazine/View/130/3630/17830/ برگرفته از پایگاه اطلاع‌رسانی حوزه‌نت، مجله: حضور - شماره 38، زمستان 1380، «دیدگاه‌هایمقام معظم رهبری»، نویسنده: نامشخص، ص3، برگرفته در تاریخ 2 خردادماه 1394،</ref>.


===ازدواج===
== دورۀ سوم زندگی (از 1320 - 1340 شمسی)==
آقا روح‌الله در سال 1308ش، در27 سالگى، «خديجه ثقفى»، دختر «ميرزا محمد ثقفى تهرانى» را به همسرى برگزيد. ثمره اين پيوند، فرزندانى به نام‌هاى «سيد مصطفى» (1309ش)، «سيد احمد» (1324ش)، «سيده فريده»، «سيده زهرا» و «سيده صديقه» بود.
این دوره از زندگی آیت‌الله حاج آقا روح‌الله با چهل سالگی آغاز می‌شود. احاطه گسترده ایشان در علوم عقلی و تحقیقات فلسفی، وی را در زمره اساتید اول فلسفه در حوزه علمیّه قم قرار می‌داد. او به شبهات عقلی و ایراداتی که به مکتب اسلام می‌شد، پاسخ‌گو بود؛ چنان‌که کتاب «کشف الأسرار» را در پاسخ به کتاب «اسرار هزارساله» تألیف فرمود.


===شخصيت علمى===
حوزه علمیه قم با رحلت آیت‌الله‌ حائری (1315 ش) و فشار روزافزون حکومت پهلوی، روزهای سختی را می‌گذراند. با آغاز دهه 20 و سقوط رضاخان، شرایط برای تحقق مرجعیت عظمی فراهم گردید. آیت‌الله‌ بروجردی شخصیت علمی برجسته‌ای بود که می‌توانست جانشین مناسبی برای مرحوم حائری و حفظ کیان حوزه باشد. این پیشنهاد از سوی شاگردان آیت‌الله حائری و از جمله حاج آقا روح‌الله به‌سرعت تعقیب شد. حاج آقا روح‌الله در دعوت از آیت‌الله بروجردی برای هجرت به قم و پذیرش مسئولیت خطیر زعامت حوزه بسیار تلاش کرد. او در تعقیب هدف‌های ارزشمند خویش در سال 1328 ش، طرح «اصلاح اساس ساختار حوزه علمیه» را با همکاری آیت‌الله مرتضی حائری تهیه کرد؛ هرچند با موانعی روبه‌رو شد.
آقا سيد روح‌الله با بهره‌ورى از استعداد فوق‌العاده، رشته‌هاى مختلف علوم را به‌سرعت طى كرد. علاوه بر فقه و اصول، فلسفه و عرفان را نيز در عالى‌ترين سطح نزد اساتيد برجسته آن زمان (آيت‌الله حاج سيد ابوالحسن رفيعى قزوينى و آيت‌الله ميرزا محمدعلى شاه‌آبادى) در قم فراگرفت و در مدت 6 سال، جهش فوق‌العاده‌اى در اين علوم داشت. در سال 1315ش (1355ق) كه حضرت آيت‌الله حائرى درگذشت، حاج آقا روح‌الله از چهره‌هاى سرشناس علمى حوزه علميّه قم بشمار مى‌آمد.


===تدريس فلسفه===
=== تدریس خارج فقه و اصول ===
درس فلسفه او پيش از 28 سالگى، در سال 1308ش (1348ق) شروع شده بود. وى در آن زمان در مدرسه «دارالشفا» سكونت داشت و از اساتيد بزرگ فلسفه و حكمت الهى بشمار مى‌آمد. شاگردان او از چهره‌هاى فاضل و انديشمند حوزه علميّه قم بودند. حاج آقا روح‌الله خود، آنان را انتخاب مى‌كرد و مرتّب به‌گونه كتبى و شفاهى، ايشان را مى‌آزمود.
[[پرونده:تدریس امام خمینی.jpg|بی‌قاب|راست|بندانگشتی|]]
آیت‌الله حاج آقا سید روح‌الله درس خارج [[فقه]] و [[اصول فقه|اصول]] خود را در سن 44 سالگی (در سال 1364 ق)، که مصادف با ورود حضرت آیت‌الله‌ بروجردی به شهر قم بود، آغاز کرد. پاره‌ای از ویژگی‌ها و امتیازات درس خارج وی، طرح اشکالات هر مسئله و شرح و بسط کامل مباحث آن، مخلوط نکردن مباحث اصولی با مباحث فلسفی، طرح نظریات نو و ابتکاری و تقلید نکردن از علمای پیشین بود. در اینجا شایسته است «استادان»، «مشایخ روایی» و «آثار» ایشان را (بیرون از زمان‌بندی دوره‌ها) برشمریم.


===تدريس عرفان===
=== استادان ===
يكى ديگر از مجالس درس حضرت امام، درس عرفان بود. اين درس، ويژه شاگردان خاص و مورد اعتمادش بود. عرفان براى او جزو علايق اصلى بود؛ به‌گونه‌اى كه در سال 1307ش، كتاب شرح دعاى سحر را - كه تفسير جامعى بود بر دعایى كه امام محمد باقردر ماه رمضان مى‌خواند - نوشت. او دو سال بعد، «[[مصباح الهدایة إلی الخلافة و الولایة|مصباح الهداية إلى الخلافة و الولاية]]» را نوشت. اثر ديگر وى در آن سال‌ها، مجموعه‌اى از تفسيرها پيرامون «[[تعلیقات علی شرح «فصوص الحکم» و «مصباح الانس» |تفسير فصوص قيصرى]]» بود. عرفان، تأثير زيادى در شخصيت فكرى، روحى و نيز فعالیت‌های سياسى آتى او داشت.
حضرت امام در رشته‌های مختلف علوم، همچون ادبیات فارسی و [[زبان عربی|عربی]]، [[فقه]] و [[اصول فقه|اصول]]، [[منطق]]، فلسفه غرب و شرق، [[عرفان و تصوف اسلامی|عرفان]]، [[کلام]]، هیئت و... محضر استادن متعددی را درک نمودند. برخی از استادان ایشان با توجه به پاره‌ای منابع<ref>علی قادری، «خمینی روح‌الله: زندگی‌نامه امام خمینی بر اساس اسناد و خاطرات و خیال»، چاپ دوم، تهران: مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام خمینی(ره)، ص143، 180، 190، 192، 246، 259، 384، 385، 388 و 393؛ زمزم نور: زندگی‌نامه، آثار و... امام خمینی، مؤسسه فرهنگی قدر ولایت، تهران، چاپ نهم، ص9 و 10؛ رضا بابایی، کارنامه نور (زندگی‌نامه امام خمینی)</ref> بدین شرح‌اند:
 
{{فهرست ستونی|3}}
===درس اخلاق===
# آقا میرزا محمود افتخار العلماء؛
نخستين درسى كه آقا روح‌الله پس از رحلت آيت‌الله‌ حائرى آغاز كرد و با استقبال طلاب و مردم كوچه و بازار مواجه شد، درس اخلاق بود. او در اين درس، به‌مناسبت‌هاى مختلف، اشاراتى گويا و گاه كنايه‌آميز، به وضعيت حكومت و اسلام‌زدايى پهلوى اول، مطرح مى‌كرد كه برخورد حكومت رضاخانى را با وى در پى داشت. مأموران شهربانى حكومت تازه تأسيس پهلوى در قم، از ادامه اين درس در فيضيه جلوگيرى كردند. آقا روح‌الله نيز درس خود را به مدرسه حاج ملا صادق منتقل نمود. كتاب «اربعين حديث» از نتايج اين درس اخلاقى - عرفانى است.<ref>[http://www.hawzah.net/fa/Magazine/View/130/3630/17830/ برگرفته از پايگاه اطلاع‌رسانى حوزه‌نت، مجله: حضور - شماره 38، زمستان 1380، «ديدگاه‌هاى] [[خامنه‌ای، سید علی|مقام معظم رهبرى]]»، نویسنده: نامشخص، ص3، برگرفته در تاريخ 2 خردادماه 1394،</ref>
# میرزا رضا نجفی خمینی؛
 
# آیت‌الله پسندیده؛
==دوره سوم (از 1320-1340)==
# شیخ محمد گلپایگانی؛
اين دوره از زندگى آيت‌الله حاج آقا روح‌الله با چهل سالگى آغاز مى‌شود. احاطه گسترده ايشان در علوم عقلى و تحقيقات فلسفى، وى را در زمره اساتيد اول فلسفه در حوزه علميّه قم قرار مى‌داد. او به شبهات عقلى و ايراداتى كه به مكتب اسلام مى‌شد، پاسخ‌گو بود؛ چنان‌كه كتاب «[[كشف الأسرار في شرح الاستبصار|كشف الأسرار]]» را در پاسخ به كتاب «اسرار هزارساله» تأليف فرمود.
# آقا میرزا محمدعلی بروجردی؛
 
# شیخ عباس اراکی؛
حوزه علميه قم با رحلت آيت‌الله‌ حائرى (1315ش) و فشار روزافزون حكومت پهلوى، روزهاى سختى را مى‌گذراند. با آغاز دهه 20 و سقوط رضاخان، شرايط براى تحقق مرجعيت عظمى فراهم گرديد. [[بروجردی، حسین|آيت‌الله‌ بروجردى]] شخصيت علمى برجسته‌اى بود كه مى‌توانست جانشين مناسبى براى مرحوم حائرى و حفظ كيان حوزه باشد. اين پيشنهاد از سوى شاگردان آيت‌الله حائرى و از جمله حاج آقا روح‌الله به‌سرعت تعقيب شد. حاج آقا روح‌الله در دعوت از آيت‌الله بروجردى براى هجرت به قم و پذيرش مسئوليت خطير زعامت حوزه بسيار تلاش كرد. او در تعقيب هدف‌هاى ارزشمند خويش در سال 1328ش، طرح «اصلاح اساس ساختار حوزه علميه» را با همكارى آيت‌الله مرتضى حائرى تهيه كرد؛ هرچند با موانعى روبه‌رو شد.
# میرزا محمدعلی ادیب تهرانی؛
 
# [[سید محمد تقی خوانساری|آیت‌الله سید محمدتقی خوانساری]]؛
===تدريس خارج فقه و اصول===
# شیخ محمدرضا مسجدشاهی اصفهانی؛
آيت‌الله حاج آقا روح‌الله درس خارج فقه و اصول خود را در سن 44 سالگى (در سال 1364ق)، كه مصادف با ورود حضرت آيت‌الله‌ بروجردى به شهر قم بود، آغاز كرد. پاره‌اى از ويژگى‌ها و امتيازات درس خارج وى، طرح اشكالات هر مسئله و شرح و بسط كامل مباحث آن، مخلوط نكردن مباحث اصولى با مباحث فلسفى، طرح نظريات نو و ابتكارى و تقليد نكردن از علماى پيشين بود.
# آیت‌الله سیدعلی یثربی کاشانی؛
 
# آیت‌الله سیدابوالحسن رفیعی قزوینی؛
در اينجا شايسته است «اساتيد»، «مشايخ روايى» و «تأليفات» ايشان را (بيرون از زمان‌بندى دوره‌ها) برشمريم.
# [[عبدالکریم حائری یزدی|آیت‌الله عبدالکریم حائری]]؛
 
# [[سید حسین بروجردی|آیت‌الله محمدحسین بروجردی]]؛
===استادان===
# آیت‌الله میرزا علی‌اکبر حکمی یزدی؛
حضرت امام در رشته‌هاى مختلف علوم، همچون ادبيات فارسى و عربى، فقه و اصول، منطق، فلسفه غرب و شرق، عرفان، كلام، هيئت و... محضر اساتيد متعددى را درك نمودند. برخى از اساتيد ايشان با توجه به پاره‌اى منابع<ref>على قادرى، «خمينى روح‌الله: زندگى‌نامه [[موسوی خمینی، سید روح‌الله|امام خمينى]] بر اساس اسناد و خاطرات و خيال»، چاپ دوم، تهران: مؤسسه تنظيم و نشر آثار [[موسوی خمینی، سید روح‌الله|امام خمينى]](ره)، ص143، 180، 190، 192، 246، 259، 384، 385، 388 و 393؛ زمزم نور: زندگى‌نامه، آثار و... [[موسوی خمینی، سید روح‌الله|امام خمينى]]، مؤسسه فرهنگى قدر ولايت، تهران، چاپ نهم، ص9 و 10؛ رضا بابايى، كارنامه نور (زندگى‌نامه [[موسوی خمینی، سید روح‌الله|امام خمينى]])</ref>بدين شرح‌اند:
# آیت‌الله میرزا محمدعلی شاه‌آبادی؛
{{ستون-شروع|2}}
# آیت‌الله میرزا جواد ملکی تبریزی.
# آقا ميرزا محمود افتخار العلماء؛
# ميرزا رضا نجفى خمينى؛
# آيت‌الله پسنديده؛
# [[گلپایگانی، محمدرضا|حاج شيخ محمد گلپايگانى]]؛
# آقا ميرزا محمدعلى بروجردى؛
# آقا عباس اراكى؛
# ميرزا محمدعلى اديب تهرانى؛
#[[خوانساری، محمدتقی|آيت‌الله سيد محمدتقى خوانسارى]]؛
# آقا شيخ محمدرضا مسجدشاهى اصفهانى؛
# آيت‌الله سيد على يثربى كاشانى؛
# آيت‌الله حاج سيد ابوالحسن رفيعى قزوينى؛
# [[حائری، عبدالکریم|آيت‌الله حاج شيخ عبدالكريم حائرى]]؛
# [[بروجردی، حسین|آيت‌الله محمدحسين بروجردى]]؛
# آيت‌الله حاج ميرزا على‌اكبر حكمى يزدى؛
# [[شاه‌آبادی، محمدعلی|آيت‌الله ميرزا محمدعلى شاه‌آبادى]]؛
# [[ملکی تبریزی، جواد بن شفیع|آيت‌الله حاج ميرزا جواد ملكى تبريزى]].{{پایان}}
{{پایان}}
{{پایان}}


===مشايخ روايى===
=== مشایخ روایی ===
 
# شیخ محمدرضا اصفهانی نجفی، آل شیخ محمدتقی اصفهانی، از [[محدث نوری]]، از [[شیخ انصاری]]؛
#شيخ محمدرضا اصفهانى نجفى، آل شيخ محمدتقى اصفهانى، از [[نوری، حسین بن محمدتقی|محدث نورى]]، از [[انصاری، مرتضی بن محمدامین|شيخ انصارى]]؛
# [[سید محسن امین]]، از سید محمدهاشم موسوی رضوی هندی، از [[مرتضی انصاری|شیخ انصاری]]؛
#[[امین، محسن|سيد محسن امين]]، از سيد محمدهاشم موسوى رضوى هندى، از [[انصاری، مرتضی بن محمدامین|شيخ انصارى]]؛
# [[عباس قمی|شیخ عباس قمی]]، از [[حسین نوری|محدث نوری]]، از [[مرتضی انصاری|شیخ انصاری]]؛
#[[قمی، عباس|شيخ عباس قمى]]، از [[نوری، حسین بن محمدتقی|محدث نورى]]، از [[انصاری، مرتضی بن محمدامین|شيخ انصارى]]؛
# سید ابوالقاسم دهکردی اصفهانی، از میرزا محمدهاشم اصفهانی، از [[مرتضی انصاری|شیخ انصاری]].
#سيد ابوالقاسم دهكردى اصفهانى، از ميرزا محمدهاشم اصفهانى، از [[انصاری، مرتضی بن محمدامین|شيخ انصارى]].
 


===تأليفات===
=== آثار ===
{{ستون-شروع|3}}
{{فهرست ستونی|3}}
# مصباح الهداية إلى الخلافة و الولاية؛
# مصباح الهدایة إلی الخلافة و الولایة؛
# شرح دعاى سحر؛
# شرح دعای سحر؛
# شرح اربعين حديث؛
# شرح اربعین حدیث؛
# حاشيه بر فصوص الحكم قيصرى و مصباح الأنس؛
# حاشیه بر فصوص الحکم قیصری و مصباح الأنس؛
# حاشيه بر مفتاح الغيب؛
# حاشیه بر مفتاح الغیب؛
# أسرار الصلوة يا معراج السالكين؛
# أسرار الصلوة یا معراج السالکین؛
# رساله‌اى در طلب و اراده؛
# رساله‌ای در طلب و اراده؛
# حاشيه بر رساله شرح حديث رأس الجالوت، قاضى سعيد و شرح مستقلى بر حديث؛
# حاشیه بر رساله شرح حدیث رأس الجالوت، قاضی سعید و شرح مستقلی بر حدیث؛
# كشف الأسرار؛
# کشف الأسرار؛
# شرح حديث جنود عقل و جهل؛
# شرح حدیث جنود عقل و جهل؛
# آداب الصلاة؛
# آداب الصلاة؛
# الرسائل؛
# الرسائل؛
# كتاب البيع؛
# کتاب البیع؛
# كتاب الطهارة؛
# کتاب الطهارة؛
# أنوار الهداية في التعليقة على الكفاية؛
# أنوار الهدایة فی التعلیقة علی الکفایة؛
# مناهج الوصول إلى علم الأصول؛
# مناهج الوصول إلی علم الأصول؛
# رسالة في الاجتهاد و التقليد؛
# رسالة فی الاجتهاد و التقلید؛
# زبدة الأحكام؛
# زبدة الأحکام؛
# المكاسب المحرمة؛
# المکاسب المحرمة؛
# تحرير الوسيلة؛
# تحریر الوسیلة؛
# جهاد النفس يا جهاد اكبر؛
# جهاد النفس یا جهاد اکبر؛
# حكومت اسلامى يا ولايت فقيه؛
# حکومت اسلامی یا ولایت فقیه؛
# تفسير سوره حمد؛
# تفسیر سوره حمد؛
# مناسك حج؛
# مناسک حج؛
# لمحات الأصول؛
# لمحات الأصول؛
# ديوان اشعار.{{پایان}}
# دیوان اشعار.{{پایان}}
 
=== شاگردان ===
{{فهرست ستونی|3}}
# آیت‌الله سید جلال‌الدین آشتیانی؛
# آیت‌الله حسین تقوی اشتهاردی؛
# [[عبدالله جوادی آملی|آیت‌الله عبدالله جوادی آملی]]؛
# [[مرتضی حائری|آیت‌الله مرتضی حائری یزدی]]؛
# آیت‌الله مهدی حائری یزدی؛
# [[سید علی حسینی خامنه‌ای|آیت‌الله سید علی خامنه‌ای]]؛
# [[سید مصطفی خمینی|آیت‌الله سید مصطفی خمینی]]؛
# [[جعفر سبحانی|آیت‌الله جعفر سبحانی]]؛
# [[سید موسی شبیری زنجانی|آیت‌الله سید موسی شبیری زنجانی]]؛
# آیت‌الله یوسف صانعی؛
# آیت‌الله حسن طاهری خرم‌آبادی؛
# [[محمد فاضل لنکرانی|آیت‌الله محمد فاضل لنکرانی]]؛
# آیت‌الله محمدعلی گرامی؛
# آیت‌الله عباس محفوظی گیلانی؛
# آیت‌الله محمد محمدی گیلانی؛
# آیت‌الله حسین مظاهری؛
# [[محمد هادی معرفت|آیت‌الله محمدهادی معرفت]]؛
# [[حسینعلی منتظری|آیت‌الله حسینعلی منتظری]]؛
# آیت‌الله سید عبدالغنی موسوی اردبیلی؛
# آیت‌الله سید عبدالکریم موسوی اردبیلی؛
# آیت‌الله محمدرضا مهدوی کنی؛
# [[حسین نوری همدانی|آیت‌الله حسین نوری همدانی]].
{{پایان}}
دورۀ سوم زندگی او مصادف است با دو حادثه مهم: یکی، بروز [[جنگ جهانی دوم]] و دیگری، اشغال [[جمهوری اسلامی ایران|ایران]]، خروج [[رضاخان]] از ایران و آغاز سلطنت محمدرضا. بنا بر اعتقاد حاج آقا روح‌الله، این زمان، فرصت مناسبی برای قیام اصلاحی بود. با همه امیدهای روح‌الله، قیام مورد نظر صورت نگرفت. او در این دوره عالمی است کامل و جامع الشرایط، مُصلحی است هوشیار با پشتوانه دانش و بینش سیاسی، با کوله‌باری از تجربه دوران 20 ساله رضاخانی، که شناخت کاملی از اوضاع ایران و جهان دارد؛ لذا با صدور بیانیه‌ای در 1323/3/13 ش، (11 جمادی‌الثانی 1363 ق)، زمان مناسب تحول بنیادین را یادآوری می‌کند: «امروز، روزی است که نسیم روحانی وزیدن گرفته و برای قیام اصلاحی بهترین روز است. اگر مجال را از دست بدهید و قیام برای خدا نکنید و مراسم دینی را عودت ندهید، فرداست که مشتی هرزه‌گرد و شهوت‌ران بر شما چیره و تمام آیین و شرف شما را دستخوش اغراض باطله خود کنند».


===شاگردان===
== دورۀ چهارم زندگی (از 1340 - 1368 شمسی)==
{{ستون-شروع|3}}
=== مرجعیت ===
# [[آيت‌الله سيد جلال‌الدين آشتيانى]]؛
این دوره، همزمان با درگذشت [[سید حسین بروجردی|آیت‌الله بروجردی]] (10 فروردین 1340) است. در این هنگام، جمع فراوانی از علما و فضلای حوزه به حاج آقا روح‌الله اصرار نمودند که رساله عملیه ایشان چاپ شود، اما او نپذیرفت؛ از این‌ رو، فتاوای وی را از حاشیه‌اش بر کتاب «وسیلة النجاة» [[سید ابوالحسن اصفهانی]] و نیز حاشیه بر «العروة الوثقی» به دست می‌آوردند؛ تا اینکه با درگذشت آیت‌الله‌ حکیم ( 134 ش)، بخش معتنابهی از مردم، مقلد «حضرت آیت‌الله‌ حاج آقا روح‌الله موسوی خمینی» شدند.
# آيت‌الله حسين تقوى اشتهاردى؛
# [[آيت‌الله عبدالله جوادى آملى]]؛
# آيت‌الله [[مرتضى حائرى يزدى]]؛
# [[آيت‌الله مهدى حائرى يزدى]]؛
# آيت‌الله سيد على خامنه‌اى؛
# [[آيت‌الله سيد مصطفى خمينى]]؛
# [[آيت‌الله جعفر سبحانى]]؛
# [[آيت‌الله سيد موسى شبيرى زنجانى]]؛
# آيت‌الله يوسف صانعى؛
# آيت‌الله حسن طاهرى خرم‌آبادى؛
# [[آيت‌الله محمد فاضل لنكرانى]]؛
# [[آيت‌الله محمدعلى گرامى]]؛
# [[آيت‌الله عباس محفوظى گيلانى]]؛
# [[آيت‌الله محمد محمدى گيلانى]]؛
# [[آيت‌الله حسين مظاهرى]]؛
# [[آيت‌الله محمدهادى معرفت]]؛
# [[آيت‌الله حسينعلى منتظرى]]؛
# آيت‌الله سيد عبدالغنى موسوى اردبيلى؛
# [[آيت‌الله سيد عبدالكريم موسوى اردبيلى]]؛
# [[آيت‌الله محمدرضا مهدوى كنى]]؛
# [[آيت‌الله حسين نورى همدانى]].{{پایان}}


===توجه===
=== قیام پانزده خرداد 1342===
گفتنى است افراد مزبور، كسانى هستند كه برخى از آنان دروس امام را تقرير نموده و برخى به درجه مرجعيت نائل آمده‌اند وگرنه از آن حضرت، شاگردان فاضل و دانشمند ديگرى نيز بهره جسته و در روند مبارزه، پيروزى و تثبيت و تداوم انقلاب اسلامى نقش داشته‌اند، همچون: آيات و حجج اسلام بهشتى، ربانى شيرازى، سعيدى، صدر (موسى)، غفارى، قدوسى، [[مطهری، مرتضی|مطهرى]]، [[مفتح، محمد|مفتح]]، [[هاشمی رفسنجانی، اکبر|هاشمى رفسنجانى]] و...
این دوره، آغازی برای رفع موانع برای دشمنان [[جمهوری اسلامی ایران|ایران]] و [[اسلام]] بود. همزمان با تسلط آمریکا بر امور مملکت، فشار بر رژیم برای اجرای اصلاحات آمریکایی افزایش یافت و در قالب اصلاحات ارضی و لایحه انجمن‌های ایالتی و ولایتی با چشم‌اندازی ظاهراً مردم‌فریب رخ نمود؛ ولی در باطن از اتحاد شومی خبر می‌داد و تسلط [[ایالات متحده آمریکا|آمریکا]]، [[رژیم صهیونیستی|اسرائیل]] و عوامل آنها را بر کلیه شئون مملکت فراهم می‌کرد. در این زمان، حضرت آیت‌الله‌ حاج آقا روح‌الله خمینی در برابر اصلاحات آمریکایی به‌شدت ایستاد و رژیم شاه به تلافی آن، در دوم فروردین 1342 که مصادف بود با شهادت [[جعفر بن محمد (صادق)|امام جعفر صادق (علیه‌السلام)]]، به [[مدرسه فیضیه]] یورش برد. در این حادثه، تعدادی شهید و مجروح شدند. حاج آقا روح‌الله در پی این حادثه، خطاب به مردم و علمای [[نجف]] و [[قم]] فرمود: «امروز سکوت، همراهی با دستگاه جبار است» و در اعلامیه معروف خود تحت عنوان «شاه‌دوستی؛ یعنی غارتگری»، جهت‌گیری مبارزه را مشخص ساخت. راز تأثیر شگفت پیام و کلام او را در روان مردم که تا مرز جانبازی پیش می‌رفت، باید در همین اصالت اندیشه، صلابت رأی و صداقت بی‌شائبه‌اش با آنان جستجو کرد.


دوره سوم زندگى او مصادف است با دو حادثه مهم: يكى، بروز جنگ جهانى دوم و ديگرى، اشغال ايران، خروج رضاخان از ايران و آغاز سلطنت محمدرضا. بنا بر اعتقاد حاج آقا روح‌الله، اين زمان، فرصت مناسبى براى قيام اصلاحى بود. با همه اميدهاى روح‌الله، قيام مورد نظر صورت نگرفت. او در اين دوره عالمى است كامل و جامع الشرايط، مُصلحى است هوشيار با پشتوانه دانش و بينش سياسى، با كوله‌بارى از تجربه دوران 20 ساله رضاخانى، كه شناخت كاملى از اوضاع ايران و جهان دارد؛ لذا با صدور بيانيه‌اى در 1323/3/13ش (11 جمادي‌الثاني 1363ق)، زمان مناسب تحول بنيادين را يادآورى مى‌كند: «امروز، روزى است كه نسيم روحانى وزيدن گرفته و براى قيام اصلاحى بهترين روز است. اگر مجال را از دست بدهيد و قيام براى خدا نكنيد و مراسم دينى را عودت ندهيد، فرداست كه مشتى هرزه‌گرد و شهوت‌ران بر شما چيره و تمام آيين و شرف شما را دستخوش اغراض باطله خود كنند».
آیت‌الله‌ خمینی در پیامی به‌مناسبت چهلم فاجعه فیضیه دست به افشاگری زد: «من مصمم هستم که از پای ننشینم تا دستگاه فاسد را به جای خود بنشانم». ایشان نطق تاریخی خود را در 13 خرداد 1342 در [[مدرسه فیضیه]] ایراد نموده، خطاب به شاه گفت: «آقا من به شما نصیحت می‌کنم؛ ای آقای شاه! ای جناب شاه! من به تو نصیحت می‌کنم؛ دست بردار از این کارها. آقا اغفال می‌کنند تو را. من میل ندارم که یک روز اگر بخواهند تو بروی، همه شکر کنند». شاه فرمان خاموش کردن فریادش را صادر کرد. در شامگاه 14 خرداد آیت‌الله‌ خمینی دستگیر و به زندان قصر منتقل شد. صبح روز پانزدهم خبر بازداشت ایشان، به تهران و سایر شهرها رسید. مردم به خیابان‌ها ریخته، با شعار «یا مرگ یا خمینی» به‌سوی کاخ شاه به حرکت درآمدند. قیام، با شدت سرکوب شد و به خون نشست. حکومت تصمیم داشت او را پس از محاکمه اعدام کند؛ تااینکه اعلامیه‌ای به امضای علما و مراجع منتشر شد که در آن به‌صراحت، مرجعیت وی را تأیید کرده، خواهان آزادی او شدند. سرانجام حاج آقا روح‌الله پس از اعتراضات زیاد، صبح روز 19 فروردین 1343، پس از ده ماه زندان و مراقبت، به [[قم]] برگردانده شد. [[قیام ۱۵ خرداد|قیام 15 خرداد 1342]] علی‌الظاهر از جوشش و جنبش افتاد؛ اما افشاگری او علیه تصویب لایحه [[کاپیتولاسیون]] (مصونیت قضایی کارمندان آمریکایی)، ایران را در آبان سال 43 در آستانه قیامی دوباره قرار داد. حاج آقا روح‌الله در روز 4 آبان 1343 بیانیه‌ای انقلابی صادر کرد و در آن نوشت: «دنیا بداند که هر گرفتاری که ملت ایران و ملل مسلمین دارند از اجانب است، از آمریکاست. ملل اسلام از اجانب عموماً و از [[ایالات متحده آمریکا|آمریکا]] خصوصا متنفر است ... آمریکاست که از اسرائیل و هواداران آن پشتیبانی می‌کند ...». سحرگاه 13 آبان 1343 او را بازداشت کرده و با یک فروند هواپیمای نظامی به [[ترکیه]] انتقال دادند و بار دیگر پس از یک سال او را به [[عراق]] ([[نجف]]) تبعید کردند. انتقال او به نجف به این منظور بود که شخصیت وی تحت‌الشعاع دیگر علمای حوزه بزرگ نجف قرار گیرد؛ اما ایشان ستاره‌ای درخشان در آسمان فقاهت آن حوزه هزار ساله شد و مورد احترام علمای آن شهر قرار گرفت.


==دوره چهارم زندگى امام (از 1340-1368)==
=== اقامت در نجف ===
===مرجعيت===
ایشان در نجف، درس خارج فقه خود را از سال 1344 در مسجد شیخ انصاری شروع کردند که از پربارترین درس‌های آن حوزه بشمار می‌آمد. کتاب حکومت اسلامی یا ولایت فقیه ایشان نیز متن یکی از درس‌های خارج فقه آن دوران است. ایشان همواره رخدادهای ایران را پیگیری کرده و در برابر رژیم شاه موضع انقلابی داشتند. همچنین با تدریس نظریه «ولایت فقیه»، طرح بزرگشان را برای ایجاد حکومت اسلامی ارائه دادند. حاج آقا روح‌الله در مدت سیزده سال تبعید خود در نجف، شاگردان فراوانی تربیت کرده که استوانه‌های محکمی برای انقلاب اسلامی ایران شدند. ایشان از بدو ورود به نجف با ارسال نامه‌ها و پیک‌هایی به ایران، ارتباط خویش را با مبارزان حفظ نموده و آنان را در هر مناسبتی به پایداری در پیگیری اهداف قیام فرامی‌خواندند. واکنش تند ایشان در برابر برنامه‌های فرهنگی، اجتماعی، اقتصادی، نظامی و سیاسی رژیم، همچون: «جشن‌های 2500 ساله شاهنشاهی»، «جشن هنر شیراز»، «دیکتاتوری حزبی رستاخیز»، «تغییر تاریخ رسمی کشور از مبدأ هجرت پیامبر اسلام به مبدأ سلطنت شاهان هخامنشی»، «تخریب معیشت فرودستان و گسترش حلبی‌آبادها»، «خرید بی‌رویه تسلیحات نظامی از غرب»، «حرکت ایران همسو با اهداف آمریکا در خاور میانه» و «سرکوب مبارزان سیاسی» تنور مبارزه را گرم نگاه می‌داشت.
اين دوره، هم‌زمان با رحلت آيت‌الله بروجردى (10 فروردين 1340) است. در اين هنگام، جمع فراوانى از علما و فضلاى حوزه به آيت‌الله حاج آقا روح‌الله اصرار نمودند كه رساله عمليّه ايشان چاپ شود، اما او نپذيرفت؛ ازاين‌رو، فتاواى وى را از حاشيه‌اش بر كتاب «[[وسيلة النجاة مع تعاليق الإمام الخميني(ره)|وسيلة النجاة]]» [[اصفهانی، ابوالحسن|سيد ابوالحسن اصفهانى]] و نيز حاشيه بر «العروة الوثقى» به دست مى‌آوردند؛ تااينكه با وفات حضرت آيت‌الله‌ حكيم(1349ش)، بخش معتنابهى از مردم، مقلد «حضرت آيت‌الله‌ حاج آقا روح‌الله موسوى خمينى» شدند.


===قيام پانزده خرداد 1342===
=== اوج‌گیری انقلاب اسلامی در سال 1356 و قیام مردم ===
اين دوره، آغازى براى رفع موانع براى دشمنان ايران و اسلام بود. هم‌زمان با تسلط آمريكا بر امور مملكت، فشار بر رژيم براى اجراى اصلاحات آمريكايى افزايش يافت و در قالب اصلاحات ارضى و لايحه انجمن‌هاى ايالتى و ولايتى با چشم‌اندازى ظاهراً مردم‌فريب رخ نمود؛ ولى در باطن از اتحاد شومى خبر مى‌داد و تسلط آمريكا، اسرائيل و عوامل آنها را بر كليه شئون مملكت فراهم مى‌كرد. در اين زمان، حضرت آيت‌الله‌ حاج آقا روح‌الله خمينى در برابر اصلاحات آمريكايى به‌شدت ايستاد و رژيم شاه به تلافى آن، در دوم فروردين 1342 كه مصادف بود با شهادت [[امام جعفر صادق|امام جعفر صادق (ع)]]، به مدرسه فيضيه يورش برد. در اين حادثه، تعدادى شهيد و مجروح شدند. حاج آقا روح‌الله در پى اين حادثه، خطاب به مردم و علماى نجف و قم فرمود: «امروز سكوت، همراهى با دستگاه جبار است» و در اعلاميه معروف خود تحت عنوان «شاه‌دوستى؛ يعنى غارتگرى»، جهت‌گيرى مبارزه را مشخص ساخت. راز تأثير شگفت پيام و كلام او را در روان مردم كه تا مرز جانبازى پيش مى‌رفت، بايد در همين اصالت انديشه، صلابت رأى و صداقت بى‌شائبه‌اش با آنان جستجو كرد.
هرچند رژیم شاه در سال 1355 ش، در اوج اقتدار خود به سر می‌برد، اما با بحران مشروعیت روبه‌رو شده بود. سرکوبی مخالفان کار را بدانجا رساند که آن رژیم از بیرون مرزها، به نقض حقوق بشر متهم شد. شاه برای رفع این اتهام و به خیال اینکه خطری برای تداوم و ثبات رژیمش ندارد، سیاست «فضای باز سیاسی» را آغاز کرد. «حضرت آیت‌الله‌ خمینی» با رصد رخدادها و وضعیت ایران، در مرداد 1356 طی پیامی اعلام کردند: «اکنون به‌واسطه اوضاع داخلی و خارجی و انعکاس جنایات رژیم در مجامع و مطبوعات خارجی، فرصتی است که باید مجامع علمی و فرهنگی و رجال وطن‌خواه و دانشجویان خارج و داخل و انجمن‌های اسلامی در هر جا بی‌درنگ از آن استفاده کنند و بی‌پرده به‌پا خیزند». گروه‌های مبارز و مردمی که شخص شاه را عامل استبداد و وابستگی می‌دانستند، به استقبال پیام ایشان برآمده و منتظر فرصت برای اعتراضات اجتماعی بودند. درگذشت مشکوک [[سید مصطفی خمینی|آیت‌الله سیدمصطفی خمینی]]، در اول آبان 1356 و مراسم پرشکوهی که در ایران برگزار شد، نقطه آغازی بر خیزش دوباره روحانیت و قیام جامعه مذهبی ایران بود. ایشان این واقعه را از الطاف خفیه الهی نامیدند. رژیم شاه با درج مقاله‌ای توهین‌آمیز علیه ایشان در روزنامه اطلاعات، انتقام گرفت. اعتراض مردمی به این مقاله، به قیام 19 دی‌ماه 1356 قم و ادامه اعتراضات در سال 57 منجر شد. رژیم، به کارهای مردم‌فریب، مانند بستن مراکز فساد و آزادی مطبوعات دست زد؛ اما اراده مردم، با فرمان مقاومت از سوی امام، تغییر نیافت. سرکوب راهپیمایی 17 شهریور، نقطه عطفی در اوج‌گیری مبارزه بود. امام مبارزان میانه‌رو را از شعار «الزام شاه برای عمل به قانون اساسی با حفظ سلطنت مشروطه» برحذر داشتند که پیامد آن، تلاش رژیم برای فشار وارد آوردن به امام و اخراج ایشان از عراق بود. رفتن امام به‌سوی کویت و ممانعت از پذیرش ایشان، پرواز به فرانسه و اقامت در «نوفل لوشاتو» را برای رهبر انقلاب رقم زد. ایشان توانست صدای انقلاب را رساتر به مردم ایران و جهان برسانند. بازتاب سرکوب دانشجوها و اقشار دیگر مردم در روز 13 آبان و راهپیمایی روز عاشورا در 20 آذر، کار را بر شاه و حامیان غربی او سخت‌تر کرد. تغییر پی‌درپی کابینه‌ها و حکومت نظامی هم بر اراده امام و مردم بی‌تأثیر بود. سران چهار کشور غربی (آمریکا، فرانسه، آلمان و بریتانیا) در نشست «گوادلوپ» به این نتیجه رسیدند که امیدی به بقای نظام سلطنتی در ایران نیست و خروج شاه و روی کار آمدن یک دولت غیر نظامی می‌تواند از شدت بحران بکاهد. امام با رفتن شاه، دستور تشکیل «شورای انقلاب» را صادر کرده و با استقبال بی‌نظیر مردم در روز 12 بهمن به وطن بازگشتند. انقلاب مردم با سخنرانی تاریخی در بهشت زهرای تهران و سپس تعیین دولت از سوی ایشان به سرانجام خوش پیروزی نزدیک شد. یوم الله 22 بهمن 1357ش، تنفس صبحی دوباره در جان ملت، روز پیروزی انقلاب و نقطه آغاز تحولات بزرگ تاریخی برای سرزمین ایران، آئین تشیع و جهان اسلام بود.<ref>انقلاب اسلامی ایران، جمعی از نویسندگان، نهاد نمایندگی مقام معظم رهبری در دانشگاه‌ها، 1384، ص94 تا 111.</ref>


آيت‌الله‌ خمينى در پيامى به‌مناسبت چهلم فاجعه فيضيه دست به افشاگرى زد: «من مصمم هستم كه از پاى ننشينم تا دستگاه فاسد را به جاى خود بنشانم». ايشان نطق تاريخى خود را در 13 خرداد 1342 در مدرسه فيضيه ايراد نموده، خطاب به شاه گفت: «آقا من به شما نصيحت مى‌كنم؛ اى آقاى شاه! اى جناب شاه! من به تو نصيحت مى‌كنم؛ دست بردار از اين كارها. آقا اغفال مى‌كنند تو را. من ميل ندارم كه يك روز اگر بخواهند تو بروى، همه شكر كنند». شاه فرمان خاموش كردن فريادش را صادر كرد. در شامگاه 14 خرداد آيت‌الله‌ خمينى دستگير و به زندان قصر منتقل شد. صبح روز پانزدهم خبر بازداشت ايشان، به تهران و ساير شهرها رسيد. مردم به خيابان‌ها ريخته، با شعار «يا مرگ يا خمينى» به‌سوى كاخ شاه به حركت درآمدند. قيام، با شدت سركوب شد و به خون نشست. حكومت تصميم داشت او را پس از محاكمه اعدام كند؛ تااينكه اعلاميه‌اى به امضاى علما و مراجع منتشر شد كه در آن به‌صراحت، مرجعيت وى را تأييد كرده، خواهان آزادى او شدند. سرانجام حاج آقا روح‌الله پس از اعتراضات زياد، صبح روز 19 فروردين 1343، پس از ده ماه زندان و مراقبت، به قم برگردانده شد. قيام 15 خرداد 1342 على‌الظاهر از جوشش و جنبش افتاد؛ اما افشاگرى او عليه تصويب لايحه كاپيتولاسيون (مصونيت قضايى كارمندان آمريكايى)، ايران را در آبان سال 43 در آستانه قيامى دوباره قرار داد. حاج آقا روح‌الله در روز 4 آبان 1343 بيانيه‌اى انقلابى صادر كرد و در آن نوشت: «دنيا بداند كه هر گرفتارى كه ملت ايران و ملل مسلمين دارند از اجانب است، از آمريكاست. ملل اسلام از اجانب عموماًو از آمريكا خصوصا متنفر است... آمريكاست كه از اسرائيل و هواداران آن پشتيبانى مى‌كند...». سحرگاه 13 آبان 1343 او را بازداشت كرده و با يك فروند هواپيماى نظامى به تركيه انتقال دادند و بار ديگر پس از يك سال او را به عراق (نجف) تبعيد كردند. انتقال او به نجف به اين منظور بود كه شخصيت وى تحت‌الشعاع ديگر علماى حوزه بزرگ نجف قرار گيرد؛ اما ايشان ستاره‌اى درخشان در آسمان فقاهت آن حوزه هزار ساله شد و مورد احترام علماى آن شهر قرار گرفت.
درایت، هوشمندی و اقتدار رهبری حضرت امام خمینی، به‌ویژه در سال‌های نخست پس از پیروزی، بسیار درخشان و ممتاز است.


===اقامت در نجف===
=== رهبر و بنیان‌گذار جمهوری اسلامی ایران ===
ايشان در نجف، درس خارج فقه خود را از سال 1344 در مسجد شيخ انصارى شروع كردند كه از پربارترين درس‌هاى آن حوزه بشمار مى‌آمد. كتاب حكومت اسلامى يا ولايت فقيه ايشان نيز متن يكى از درس‌هاى خارج فقه آن دوران است. ايشان همواره رخدادهاى ايران را پيگيرى كرده و در برابر رژيم شاه موضع انقلابى داشتند. همچنين با تدريس نظريه «ولايت فقيه»، طرح بزرگشان را براى ايجاد حكومت اسلامى ارائه دادند. حاج آقا روح‌الله در مدت سيزده سال تبعيد خود در نجف، شاگردان فراوانى تربيت كرده كه استوانه‌هاى محكمى براى انقلاب اسلامى ايران شدند. ايشان از بدو ورود به نجف با ارسال نامه‌ها و پيك‌هايى به ايران، ارتباط خويش را با مبارزان حفظ نموده و آنان را در هر مناسبتى به پايدارى در پيگيرى اهداف قيام فرامى‌خواندند. واكنش تند ايشان در برابر برنامه‌هاى فرهنگى، اجتماعى، اقتصادى، نظامى و سياسى رژيم، همچون: «جشن‌هاى 2500 ساله شاهنشاهى»، «جشن هنر شيراز»، «ديكتاتورى حزبى رستاخيز»، «تغيير تاريخ رسمى كشور از مبدأ هجرت پيامبر اسلام به مبدأ سلطنت شاهان هخامنشى»، «تخريب معيشت فرودستان و گسترش حلبى‌آبادها»، «خريد بى‌رويه تسليحات نظامى از غرب»، «حركت ايران همسو با اهداف آمريكا در خاور ميانه» و «سركوب مبارزان سياسى» تنور مبارزه را گرم نگاه مى‌داشت.
[[پرونده:امام روح الله.jpg|بی‌قاب|راست|بندانگشتی|]]
دورۀ رهبری ده سال و چهار ماه ایشان رسما از 22 بهمن 1357 ش، تا 14 خرداد 1368 ش، ادامه داشت. حضرت امام خمینی ابتدا به تثبیت نظام سیاسی جدید پرداخت و «جمهوری اسلامی» را با توجه به مبانی «اسلام سیاسی شیعی» و مقتضیات دنیای جدید طراحی کردند. بلافاصله پس از پیروزی، با فراخوانی مردم به رفراندم برای تعیین نظام سیاسی و تشکیل مجلس خبرگان و همه‌پرسی قانون اساسی، الگوی جدیدی از حکومت اسلامی را به جهان نشان دادند. با فروپاشی استبداد پهلوی و رواج گسترده آزادی‌های اجتماعی، گروه‌های مختلف توانستند با برگزاری نشست‌ها و انتشار اندیشه‌های خود به رقابت بپردازند؛ اما به دلیل نبود تجربه زندگی در فضای باز سیاسی و نبود نکات مورد اتفاق همه نیروهای اجتماعی، این فضا به‌زودی به منازعه‌ای دامن‌گیر تبدیل شد. آرایش نیروهای اجتماعی، به‌ویژه برخی گروه‌ها و احزاب سیاسی که متأثر از مکاتب سیاسی غرب و شرق (لیبرالیسم و کمونیسم) بودند و صف‌بندی آنها در برابر «مکتب انقلاب اسلامی» که برگرفته از اندیشه سیاسی حضرت امام و خواسته مردم ولایت‌مدار بود، رخدادهای تلخ بی‌شماری را در تاریخ انقلاب رقم زد. این رخدادها همگام با رویکرد خصمانه استکبار جهانی به سرکردگی آمریکا و حمایت غرب و شرق از گروه‌های معارض داخلی در کنار تهاجم نظامی رژیم بعثی عراق به نمایندگی از حاکمان مرتجع جهان عرب، شرایطی را رقم زد که می‌توان گفت هرکدام از آنها می‌توانست مسیر انقلاب را تغییر داده، به شکست بکشاند؛ اما دست خداوند، هوشمندی و رهبری مقتدرانه امام، جان‌فشانی، وفاداری و آگاهی مردم ایران، راه انقلاب را هموار کرد. حضرت امام خمینی در بهمن‌ماه 1358، پس از عارضه قلبی، به تهران آمدند و با اقامت در آنجا سکان کشتی انقلاب را به دست گرفتند. بحران‌هایی چون تغییر دولت‌ها، اختلاف‌های قوای سه‌گانه، شهادت جمع بسیاری از کارگزاران نظام، مشکلات ناشی از جنگ تحمیلی و... با دست باکفایت ایشان فرومی‌نشست. درایت ایشان در ارائه نظریه «ولایت مطلقه فقیه» و تشکیل نهادهایی همچون «مجمع تشخیص مصلحت نظام»، راه برون‌رفت از بحران‌ها را فراروی انقلاب نهاد. ملت ایران نیز پاسدار میراث بزرگ امام خویش بود و ایشان را در رواق چشمانش می‌نشاند. علاقه مردم ولایت‌مدار به امام به‌گونه‌ای بود که در سال 1368، در حالی با پیکر پاک ایشان پس از سال‌ها تحمل سختی‌ها و مشکلات، وداع می‌کرد که حضور جمعیت، چندین برابر بیشتر از لحظه ورود وی به خاک وطن بود و عشق و پایداری آنان عمیق‌تر و قصدشان بر ادامه راه امام و انقلاب، جدی‌تر و نظامشان علی‌رغم همه توطئه‌ها و حوادث، پرثبات‌تر از هر زمان دیگر شد. «جمهوری اسلامی»، بارزترین ثمره عمر حضرت امام است. ایشان این نظام سیاسی را به‌گونه‌ای طراحی کردند که به هیچ فردی تکیه نداشته و در وصیت‌نامه خودشان به ملت چنین سفارش می‌کنند که: «با قدرت و تصمیم اراده به پیش روند و بدانند که با رفتن یک خدمت‌گزار، در سدّ آهنین ملت خللی حاصل نخواهد شد؛ که خدمت‌گزاران بالا و والاتر در خدمتند و اللَّه نگهدار این ملت و مظلومان جهان است».
== دیدگاه‌های تقریبی ==


===اوج‌گيرى انقلاب اسلامى در سال 1356 و قيام مردم===
=== اتحاد امت اسلام ===
هرچند رژيم شاه در سال 1355ش، در اوج اقتدار خود به سر مى‌برد، اما با بحران مشروعيت روبه‌رو شده بود. سركوبى مخالفان كار را بدانجا رساند كه آن رژيم از بيرون مرزها، به نقض حقوق بشر متهم شد. شاه براى رفع اين اتهام و به خيال اينكه خطرى براى تداوم و ثبات رژيمش ندارد، سياست «فضاى باز سياسى» را آغاز كرد. «حضرت آيت‌الله‌ خمينى» با رصد رخدادها و وضعيت ايران، در مرداد 1356 طى پيامى اعلام كردند: «اكنون به‌واسطه اوضاع داخلى و خارجى و انعكاس جنايات رژيم در مجامع و مطبوعات خارجى، فرصتى است كه بايد مجامع علمى و فرهنگى و رجال وطن‌خواه و دانشجويان خارج و داخل و انجمن‌هاى اسلامى در هر جا بى‌درنگ از آن استفاده كنند و بى‌پرده به‌پا خيزند». گروه‌هاى مبارز و مردمى كه شخص شاه را عامل استبداد و وابستگى مى‌دانستند، به استقبال پيام ايشان برآمده و منتظر فرصت براى اعتراضات اجتماعى بودند. درگذشت مشکوک آيت‌الله [[خمینی، مصطفی|حاج آقا مصطفى خمينى]]، در اول آبان 1356 و مراسم پرشكوهى كه در ايران برگزار شد، نقطه آغازى بر خيزش دوباره روحانیت و قيام جامعه مذهبى ايران بود. ايشان اين واقعه را از الطاف خفيه الهى ناميدند. رژيم شاه با درج مقاله‌اى توهين‌آميز عليه ايشان در روزنامه اطلاعات، انتقام گرفت. اعتراض مردمى به اين مقاله، به قيام 19 دى‌ماه 1356 قم و ادامه اعتراضات در سال 57 منجر شد. رژيم، به كارهاى مردم‌فريب، مانند بستن مراكز فساد و آزادى مطبوعات دست زد؛ اما اراده مردم، با فرمان مقاومت از سوى امام، تغيير نيافت. سركوب راهپيمايى 17 شهريور، نقطه عطفى در اوج‌گيرى مبارزه بود. امام مبارزان ميانه‌رو را از شعار «الزام شاه براى عمل به قانون اساسى با حفظ سلطنت مشروطه» برحذر داشتند كه پيامد آن، تلاش رژيم براى فشار وارد آوردن به امام و اخراج ايشان از عراق بود. رفتن امام به‌سوى كويت و ممانعت از پذيرش ايشان، پرواز به فرانسه و اقامت در «نوفل لوشاتو» را براى رهبر انقلاب رقم زد. ايشان توانست صداى انقلاب را رساتر به مردم ايران و جهان برسانند. بازتاب سركوب دانشجوها و اقشار ديگر مردم در روز 13 آبان و راهپيمايى روز عاشورا در 20 آذر، كار را بر شاه و حاميان غربى او سخت‌تر كرد. تغيير پى‌درپى كابينه‌ها و حكومت نظامى هم بر اراده امام و مردم بى‌تأثير بود. سران چهار كشور غربى (آمريكا، فرانسه، آلمان و بريتانيا) در نشست «گوادلوپ» به اين نتيجه رسيدند كه اميدى به بقاى نظام سلطنتى در ايران نيست و خروج شاه و روى كار آمدن يك دولت غير نظامى مى‌تواند از شدت بحران بكاهد. امام با رفتن شاه، دستور تشكيل «شوراى انقلاب» را صادر كرده و با استقبال بى‌نظير مردم در روز 12 بهمن به وطن بازگشتند. انقلاب مردم با سخنرانى تاريخى در بهشت زهراى تهران و سپس تعيين دولت از سوى ايشان به سرانجام خوش پيروزى نزدیک شد. يوم الله 22 بهمن 1357ش، تنفس صبحى دوباره در جان ملت، روز پيروزى انقلاب و نقطه آغاز تحولات بزرگ تاريخى براى سرزمين ايران، آئين تشيع و جهان اسلام بود.<ref>انقلاب اسلامى ايران، جمعى از نويسندگان، نهاد نمايندگى [[خامنه‌ای، سید علی|مقام معظم رهبرى]] در دانشگاه‌ها، 1384، ص94 تا 111.</ref>


درايت، هوشمندى و اقتدار رهبرى حضرت امام خمينى، به‌ويژه در سال‌هاى نخست پس از پيروزى، بسيار درخشان و ممتاز است.
آنچه که ملت‌ها را به هم نزدیک می‏‌کند و یک ملت باید از آن، تحقق پیدا بکند؛ اسلام است.


===رهبر و بنيان‌گذار جمهورى اسلامى ايران===
اسلام یک ملت واحده است. و ممالک اسلامی، مثل محله‏‌های یک شهر به هم نزدیک‏‌اند. و همه روی قواعد اسلامی موظف‌‏اند که با هم متحد باشند. و همه زیر پرچم توحید، متحدالکلمه با کسانی که برخلاف اسلام هستند، مقابله کنند و آنها را هدایت کنند به اسلام، و خودشان را حفظ کنند از شرّ آنها.
دوره رهبرى ده سال و چهار ماه ايشان رسما از 22 بهمن 1357ش، تا 14 خرداد 1368ش، ادامه داشت. حضرت امام خمينى ابتدا به تثبيت نظام سياسى جديد پرداخت و «جمهورى اسلامى» را با توجه به مبانى «اسلام سياسى شيعى» و مقتضيات دنياى جديد طراحى كردند. بلافاصله پس از پيروزى، با فراخوانى مردم به رفراندم براى تعيين نظام سياسى و تشكيل مجلس خبرگان و همه‌پرسى قانون اساسى، الگوى جديدى از حكومت اسلامى را به جهان نشان دادند. با فروپاشى استبداد پهلوى و رواج گسترده آزادى‌هاى اجتماعى، گروه‌هاى مختلف توانستند با برگزارى نشست‌ها و انتشار انديشه‌هاى خود به رقابت بپردازند؛ اما به دليل نبود تجربه زندگى در فضاى باز سياسى و نبود نكات مورد اتفاق همه نيروهاى اجتماعى، اين فضا به‌زودى به منازعه‌اى دامن‌گير تبديل شد. آرايش نيروهاى اجتماعى، به‌ويژه برخى گروه‌ها و احزاب سياسى كه متأثر از مكاتب سياسى غرب و شرق (ليبراليسم و كمونيسم) بودند و صف‌بندى آن‌ها در برابر «مكتب انقلاب اسلامى» كه برگرفته از انديشه سياسى حضرت امام و خواسته مردم ولايت‌مدار بود، رخدادهاى تلخ بى‌شمارى را در تاريخ انقلاب رقم زد. اين رخدادها همگام با رويكرد خصمانه استكبار جهانى به سركردگى آمريكا و حمايت غرب و شرق از گروه‌هاى معارض داخلى در كنار تهاجم نظامى رژيم بعثى عراق به نمايندگى از حاكمان مرتجع جهان عرب، شرايطى را رقم زد كه مى‌توان گفت هركدام از آن‌ها مى‌توانست مسير انقلاب را تغيير داده، به شكست بكشاند؛ اما دست خداوند، هوشمندى و رهبرى مقتدرانه امام، جان‌فشانى، وفادارى و آگاهى مردم ايران، راه انقلاب را هموار كرد. حضرت امام خمينى در بهمن‌ماه 1358، پس از عارضه قلبى، به تهران آمدند و با اقامت در آنجا سكان كشتى انقلاب را به دست گرفتند. بحران‌هايى چون تغيير دولت‌ها، اختلاف‌هاى قواى سه‌گانه، شهادت جمع بسيارى از كارگزاران نظام، مشكلات ناشى از جنگ تحميلى و... با دست باكفايت ايشان فرومى‌نشست. درايت ايشان در ارائه نظريه «ولايت مطلقه فقيه» و تشكيل نهادهايى همچون «مجمع تشخيص مصلحت نظام»، راه برون‌رفت از بحران‌ها را فراروى انقلاب نهاد. ملت ايران نيز پاسدار ميراث بزرگ امام خويش بود و ايشان را در رواق چشمانش مى‌نشاند. علاقه مردم ولايت‌مدار به امام به‌گونه‌اى بود كه در سال 1368، در حالى با پيكر پاک ايشان پس از سال‌ها تحمل سختى‌ها و مشكلات، وداع مى‌كرد كه حضور جمعيت، چندين برابر بيشتر از لحظه ورود وى به خاک وطن بود و عشق و پايدارى آنان عميق‌تر و قصدشان بر ادامه راه امام و انقلاب، جدى‌تر و نظامشان على‌رغم همه توطئه‌ها و حوادث، پرثبات‌تر از هر زمان ديگر شد. «جمهورى اسلامى»، بارزترين ثمره عمر حضرت امام است. ايشان اين نظام سياسى را به‌گونه‌اى طراحى كردند كه به هيچ فردى تكيه نداشته و در وصيت‌نامه خودشان به ملت چنين سفارش مى‌كنند كه: «با قدرت و تصميم اراده به پيش روند و بدانند كه با رفتن يك خدمت‌گزار، در سدّ آهنين ملت خللى حاصل نخواهد شد؛ كه خدمت‌گزاران بالا و والاتر در خدمتند و اللَّه نگهدار اين ملت و مظلومان جهان است».
==دیدگاه های تقریبی==


===اتحاد امت اسلام===
=== دو مشکل اساسی ممالک اسلامی ===
به نظر ایشان، اساس مشکلاتی که برای آن ممالک اسلامی هست از همه بالاتر، دو تا مشکل است؛ یک مشکل، مشکل بین حکومت‌ها و ملت است که حکومت‌ها از ملت جدا هستند به حسب نام، یعنی نه حکومت خودش را از ملت می‏‌داند، نه ملت خودش را از حکومت. کلید این مشکل به دست حکومت‌هاست، اگر چنانچه حکومت‌ها طوری باشند که ملت احساس کند که اینها خدمتگزار او هستند ملت‌ها حاضرند برای همکاری. مشکل دوم که باز از مشکل‌های اساسی است برای دولت‌ها و ملت‌های اسلام؛ مشکلی است که بین خود دولت‌هاست. در عین حالی که اسلام دعوت کرده است بر اتحاد، و قرآن کریم مسلمین و مؤمنین را «اِخْوَه» می‏‌داند، در عین حال می‏‌بینیم که بین دولت‌های اسلامی بعضی با بعض اختلافات هست. چرا باید دو تا حکومت ـ که هر دو اسلامی هستند، و هر دو مال یک پدیده که پدیدۀ اسلامی است، متعلق به یک حقیقت هستند، قرآنِ آنها یکی است، پیغمبرِ آنها یکی است ـ چرا نباید دعوت اسلام را قبول کنند؟ آن هم، آن دعوتی که به نفع خود آنهاست. اگر این دعوت قبول بشود و دولت‌های اسلامی با هم اتحاد داشته باشند، ولو حدود ممالکشان محفوظ، لکن با هم متحد باشند، اگر این اتحاد حاصل بشود، آن وقت یک میلیارد جمعیت مسلمین یک قدرت عظیم خواهد بود که از همۀ قدرت‌ها بیشتر و بالاتر است. با اینکه مجهز به ایمان هستند که از همۀ تجهیزات بالاتر است.


آنچه که ملتها را به هم نزدیک می‏کند و یک ملت باید از آن، تحقق پیدا بکند؛ اسلام است.
یک دسته از مسلمانان شیعه هستند و یک دست‌ه‏‍ای از مسلمانان سنی، یک دسته حنفی و یک دست‌ه‏ای حنبلی و دست‌ه‏ای اخباری هستند؛ اصلاً طرح این معنا، از اول درست نبود. در یک جامعه‌هایی که همه می‏‌خواهند به اسلام خدمت کنند و برای اسلام باشند، این مسائل نباید طرح شود. ما همه برادر هستیم و با هم هستیم؛ منتها علمای شما یک دسته فتوا به یک چیز دادند و شما تقلید از علمای خود کردید و شدید حنفی؛ یک دسته فتوای شافعی را عمل کردند و یک دستۀ دیگر فتوای حضرت صادق را عمل کردند، اینها شدند شیعه، اینها دلیل اختلاف نیست. ما نباید با هم اختلاف و یا یک تضادی داشته باشیم، ما همه با هم برادریم. برادران شیعه و سنی باید از هر اختلافی احتراز کنند. امروز اختلاف بین ما، تنها به نفع آنهایی است که نه به مذهب شیعه اعتقاد دارند و نه به مذهب حنفی و یا سایر فِرق، آنها می‏‌خواهند نه این باشد نه آن، راه را اینطور می‏دانند که بین شما و ما اختلاف بیندازند. ما باید توجه به این معنا بکنیم که همۀ ما مسلمان هستیم و همۀ ما اهل قرآن و اهل توحید هستیم، و باید برای قرآن و توحید زحمت بکشیم و خدمت بکنیم.


اسلام یک ملت واحده است. و ممالک اسلامی، مثل محله‏های یک شهر به هم نزدیک‏اند. و همه روی قواعد اسلامی موظف‏اند که با هم متحد باشند. و همه زیر پرچم توحید، متحدالکلمه با کسانی که برخلاف اسلام هستند، مقابله کنند و آنها را هدایت کنند به اسلام، و خودشان را حفظ کنند از شرّ آنها.
حضرات آقایان! همۀ ما مسئول هستیم. روحانیون در درجۀ اولِ مسئولیت هستند. روحانیون باید بروند در بلاد و در جاهایی که دوردست است لازم است که بروند در دهات و قصبات و اعلام کنند مسائلی را که ما می‏‌گوییم. در جاهای دورافتاده ممکن است که یک اغفالهایی باشد، یک تبلیغات سوئی باشد. اینها در مراکزِ مثل تهران یا سایر بلاد عظیم نمی‏توانند تبلیغات خلاف بکنند، لکن در قرا و قصبات دورافتاده، یک حرف‌های غیرظاهر می‏زنند، غیر صحیح می‏‌زنند؛ مثلاً می‏‌گویند که اقلیت‌های مذهبی در حکومت اسلام باید از بین بروند! این خلاف اسلام است. اسلام اقلیت‌های مذهبی را احترام گذاشته است؛ اسلام اقلیت‌های مذهبی را در مملکت ما محترم می‌‏شمرد. و همین طور در اسلام بین شیعه و سنی ابداً تفرقه نیست؛ بین شیعه و سنی نباید تفرقه باشد. باید وحدت کلمه را حفظ کنید. ائمۀ اطهار ما سفارش کردند به ما که بپیوندید با هم؛ و با هم اجتماعمان را حفظ کنیم. و کسی که این اجتماع را بخواهد که به هم بزند، یا جاهل است و یا مغرض. و نباید به این حرف‌ها گوش بکنند.


===دو مشکل اساسی ممالک اسلامی===


به نظر من، اساس مشکلاتی که برای آن ممالک اسلامی هست از همه بالاتر، دو تا مشکل است؛ یک مشکل، مشکل بین حکومتها و ملت است که حکومتها از ملت جدا هستند به حسب نام، یعنی نه حکومتْ خودش را از ملت می‏داند، نه ملتْ خودش را از حکومت. کلید این مشکل به دست حکومتهاست، اگر چنانچه حکومتها طوری باشند که ملت احساس کند که اینها خدمتگزار او هستند ملتها حاضرند برای همکاری.
مسألۀ اختلاف بین پیروان دو طایفه و دو مذهب، ریشه‏اش از صدر اسلام است. در آن وقت خلفای اموی، و خصوصاً عباسی، درصدد بودند که اختلاف ایجاد کنند. مجالس درست می‌‏کردند و[به اختلاف]دامن می‌‏زدند. این اختلاف کم کم اسباب این شد که در بین عوامِ از اهل سنت و عوامِ از اهل شیعه این تنافس پیدا شد؛ وگرنه نه عوام اهل سنت به سنت رسول‌ اللّه‏ عمل کرده و می‌‏کنند و نه عوام اهل شیعه پیروی از ائمۀ اطهار کرده‏اند. ائمۀ اطهار ما کوشش کردند تا اینها را داخل در آن جمعیت کنند، با آنها نماز بخوانند، به تشییع جنازه‏های آنها بروند. زمانْ کم کم آمد به این طرف، و قدرتمندان این کار را کردند برای اینکه این دو طایفه با هم سرگرم باشند، و خودشان هر کاری می‌‏خواهند بکنند.
مشکل دوم که باز از مشکلهای اساسی است برای دولتها و ملتهای اسلام؛ مشکلی است که بین خود دولتهاست. در عین حالی که اسلام دعوت کرده است بر اتحاد، و قرآن کریم مسلمین و مؤمنین رااِخْوَه [2]می‏داند، در عین حال می‏بینیم که بین دولتهای اسلامی بعضی با بعض اختلافات هست. چرا باید دو تا حکومت ـ که هر دو اسلامی هستند، و هر دو مال یک پدیده که پدیدۀ اسلامی است، متعلق به یک حقیقت هستند، قرآنِ آنها یکی است، پیغمبرِ آنها یکی است ـ چرا نباید دعوت اسلام را قبول کنند؟ آن هم، آن دعوتی که به نفع خود آنهاست. اگر این دعوت قبول بشود و دولتهای اسلامی با هم اتحاد داشته باشند، ولو حدود ممالکشان محفوظ، لکن با هم متحد باشند، اگر این اتحاد حاصل بشود، آن وقت یک میلیارد جمعیت مسلمین یک قدرت عظیم خواهد بود که از همۀ قدرتها بیشتر و بالاتر است. با اینکه
قریب سیصد سال پیش از این، سیاست خارجی در ایران و در شرق اجرا شد. آنها بیشتر درصدد این مسائل برآمدند. کارشناسهای آنها اشخاص و طوایف را مطالعه کردند و روحیات مردم را دیدند و همۀ جهات مادیات ما را تحت مطالعه قرار دادند، و از دو راه خواستند از ما بهره‏گیری کنند: مادی، می‌‏‌بینید که بهره‏گیری کردند؛ بهره‏‌گیری روحانی هم این بود که به این اختلافات دامن زدند و ما را بیشتر، از هم جدا کردند. اینکه می‌‏بینید یک کلمه وقتی از یک آدمی در اینجا صادر می‌‏شود، آن را عَلَم می‌‏کنند و چند هزار، چند صد هزار چاپ می‌‏کنند، نه اینکه یک آدم معمولی این کار را بکند، این دولت‌ها و این خارجیها هستند که به آن دامن می‌‏زنند و آنطور منتشر می‌‏کنند….
مجهز به ایمان هستند که از همۀ تجهیزات بالاتر است.


…………..
===یگانگی و برادری سنی و شیعه===
یک دسته از مسلمانان شیعه هستند و یک دسته‏ای از مسلمانان سنی، یک دسته حنفی و یک دسته‏ای حنبلی و دسته‏ای اخباری هستند؛ اصلاً طرح این معنا، از اول درست نبود. در یک جامعه‏ای که همه می‏خواهند به اسلام خدمت کنند و برای اسلام باشند، این مسائل نباید طرح شود. ما همه برادر هستیم و با هم هستیم؛ منتها علمای شما یک دسته فتوا به یک چیز دادند و شما تقلید از علمای خود کردید و شدید حنفی؛ یک دسته فتوای شافعی را عمل کردند و یک دستۀ دیگر فتوای حضرت صادق را عمل کردند، اینها شدند شیعه، اینها دلیل اختلاف نیست. ما نباید با هم اختلاف و یا یک تضادی داشته باشیم، ما همه با هم برادریم. برادران شیعه و سنی باید از هر اختلافی احتراز کنند. امروز اختلاف بین ما، تنها به نفع آنهایی است که نه به مذهب شیعه اعتقاد دارند و نه به مذهب حنفی و یا سایر فِرق، آنها می‏خواهند نه این باشد نه آن، راه را اینطور می‏دانند که بین شما و ما اختلاف بیندازند. ما باید توجه به این معنا بکنیم که همۀ ما مسلمان هستیم و همۀ ما اهل قرآن و اهل توحید هستیم،و باید برای قرآن و توحید زحمت بکشیم و خدمت بکنیم.
ما با هم یکی هستیم و ما جدا نیستیم. اختلاف، اختلاف دو تا [[مذهب]] است؛ این اختلاف نباید اسباب این معنا بشود که ما در اساس اسلام اختلاف کنیم. اسلام بالاتر از این معانی است که ما به واسطۀ اختلاف مسلکی از اسلام مثلاً چه بکنیم. ما که می‌‌‏بینیم الآن اسلام در معرض خطر است، بر همۀ ما لازم است که دست به هم بدهیم و از آن اشتباهاتی که در سابق بوده دست برداریم، دست‌هایی را که مثل سابق می‌‏‌خواهند ما را از هم جدا کنند قطع کنیم. من خدمتگزار همۀ شما هستم. ما آمده‏‌ایم که اسلام را از این وضع نجات بدهیم، [[مسلمان|مسلمین]] را از این تفرقه‌‏ها نجات بدهیم … .
………………………………………….
حضرات آقایان! همۀ ما مسئول هستیم. روحانیون در درجۀ اولِ مسئولیت هستند. روحانیون باید بروند در بلاد و در جاهایی که دوردست است [2]لازم است که بروند در دهات و قصبات و اعلام کنند مسائلی را که ما می‏گوییم. در جاهای دورافتاده ممکن است که یک اغفالهایی باشد، یک تبلیغات سوئی باشد. اینها در مراکزِ مثل تهران یا سایر بلاد عظیم نمی‏توانند تبلیغات خلاف بکنند، لکن در قرا و قصبات دورافتاده، یک حرفهای غیرظاهر می‏زنند، غیر صحیح می‏زنند؛ مثلاً می‏گویند که اقلیتهای مذهبی در حکومت اسلام باید از بین بروند! این خلاف اسلام است. اسلام اقلیتهای مذهبی را احترام گذاشته است؛ اسلام اقلیتهای مذهبی را در مملکت ما محترم می‏شمرد. و همین طور در اسلام بین شیعه و سنی ابداً تفرقه نیست؛ بین شیعه و سنی نباید تفرقه باشد. باید وحدت کلمه را حفظ کنید. ائمۀ اطهار ما سفارش کردند به ما که بپیوندید با هم؛ و با هم اجتماعمان را حفظ کنیم. و کسی که این اجتماع را بخواهد که به هم بزند، یا جاهل است و یا مغرض. و نباید به این حرفها گوش بکنند.


…………………………….
بحمداللّه‏ شما توجه پیدا کردید که آنهایی که می‏‌خواهند بین [[اهل سنت و جماعت|اهل سنت]] و [[مذهب شیعه|تشیع]] فاصله ایجاد کنند نه [[اهل سنت و جماعت|سنی]] هستند نه [[مذهب شیعه|شیعه]]. اینها اصلاً به اسلام کار ندارند. و الاّ کسی که به اسلام اعتقاد داشته باشد، در یک زمانی که با [[وحدت اسلامی|وحدت]] همۀ مسلمین باید پیشروی کنیم و پیروز بشویم ان‏‌شاءاللّه‏، این نمی‌‏آید دامن بزند به اختلاف و مسائل اختلافی را طرح کند، اینها نیست جز اینکه اشاره‏ای از خارج هست. و قدرت‌های بزرگ فهمیدند که آن چیزی که آنها را عقب زده است اسلام است و وحدت مسلمین و برادری بین همۀ گروه‌های اسلامی، از این جهت، از اینجا شروع کردند که اینها را به هم بزنند.
مسئلۀ اختلاف بین پیروان دو طایفه و دو مذهب، ریشه‏اش از صدر اسلام است. در آن وقت خلفای اموی، و خصوصاً عباسی، درصدد بودند که اختلاف ایجاد کنند. مجالس درست می‏کردند و[به اختلاف]دامن می‏زدند. این اختلاف کم کم اسباب این شد که در بین عوامِ از اهل سنت و عوامِ از اهل شیعه این تنافس [1]پیدا شد؛ وگرنه نه عوام اهل سنت به سنت رسول‏اللّه‏ عمل کرده و می‏کنند و نه عوام اهل شیعه پیروی از ائمۀ اطهار کرده‏اند. ائمۀ اطهار ما کوشش کردند تا اینها را داخل در آن جمعیت کنند، با آنها نماز بخوانند، به تشییع جنازه‏های آنها بروند. زمانْ کم کم آمد به این طرف، و قدرتمندان این کار را کردند برای اینکه این دو طایفه با هم سرگرم باشند، و خودشان هر کاری می‏خواهند بکنند.
قریب سیصد سال پیش از این، سیاست خارجی در ایران و در شرق[اجرا]شد. آنها بیشتر درصدد این مسائل برآمدند. کارشناسهای آنها اشخاص و طوایف را مطالعه کردند و روحیات مردم را دیدند و همۀ جهات مادیات ما را تحت مطالعه قرار دادند، و از دو راه خواستند از ما بهره‏گیری کنند: مادی، می‏بینید که بهره‏گیری کردند؛ بهره‏گیری روحانی هم این بود که به این اختلافات دامن زدند و ما را بیشتر، از هم جدا کردند. اینکه می‏بینید یک کلمه وقتی از یک آدمی در اینجا صادر می‏شود، آن را عَلَم می‏کنند و چند هزار، چند صد هزار چاپ می‏کنند، نه اینکه یک آدم معمولی این کار را بکند، این دولتها و این خارجیها هستند که به آن دامن می‏زنند و آنطور منتشر می‏کنند… .


===یگانگی و برادری سنی و شیعه===
یک مطلب اینکه در اسلام نژاد، گروه، دستجات، زبان، این طور چیزها مطرح نیست. اسلام برای همه است و به نفع همه. و ما با شما برادر هستیم به حکم [[قرآن]]، به حکم اسلام؛ و از هم جدا نیستیم. با کردها، با ترک‏ها، با بلوچ‏ها، همه برادر و باید با هم زندگی کنیم.
ما با هم یکی هستیم و ما جدا نیستیم. اختلاف، اختلاف دو تا مذهب است؛ این اختلاف نباید اسباب این معنا بشود که ما در اساس اسلام[اختلاف کنیم]. اسلام بالاتر از این معانی است که ما به واسطۀ اختلاف مسلکی از اسلام مثلاً چه بکنیم. ما که می‏بینیم الآن اسلام در معرض خطر است، بر همۀ ما لازم است که دست به هم بدهیم و از آن اشتباهاتی که در سابق بوده دست برداریم، دستهایی را که مثل سابق[می‏خواهند]ما را از هم جدا کنند قطع کنیم.
…. من خدمتگزار همۀ شما هستم. ما آمده‏ایم که اسلام را از این وضع نجات بدهیم، مسلمین را از این تفرقه‏ها نجات بدهیم. …
………………………
بحمداللّه‏ شما توجه پیدا کردید که آنهایی که می‏خواهند بین اهل سنت و اهل تشیع فاصله ایجاد کنند نه سنی هستند نه شیعه. اینها اصلاً به اسلام کار ندارند. و الاّ کسی که به اسلام اعتقاد داشته باشد، در یک زمانی که با وحدت همۀ مسلمین باید پیشروی کنیم و پیروز بشویم ان‏شاءاللّه‏، این نمی‏آید دامن بزند به اختلاف و مسائل اختلافی را طرح کند، اینها نیست جز اینکه اشاره‏ای از خارج هست. و قدرتهای بزرگ فهمیدند که آن چیزی که آنها را عقب زده است اسلام است و وحدت مسلمین و برادری بین همۀ گروههای اسلامی، از این جهت، از اینجا شروع کردند که اینها را به هم بزنند.
………………….
یک مطلب اینکه در اسلام نژاد، گروه، دستجات، زبان، این طور چیزها مطرح نیست. اسلام برای همه است و به نفع همه. و ما با شما برادر هستیم به حکم قرآن، به حکم اسلام؛ و از هم جدا نیستیم. با کردها، با ترک‏ها، با بلوچ‏ها، همه برادر و باید با هم زندگی کنیم.
الآن یک مملکتی است که دست اجانب از آن کوتاه شده، و این جنایتکارهای داخلی هم یا فرار کردند، یا در زوایا هستند
الآن یک مملکتی است که دست اجانب از آن کوتاه شده، و این جنایتکارهای داخلی هم یا فرار کردند، یا در زوایا هستند
. آن چیزی که من تأکید کردم یکی همین معنا بود که گمان نکنند برادرهای سُنّی ما که در اسلام این معنا مطرح باشد که فرقی مابین شما و ما باشد. همان طور که چهار مذهبی که در اهل تسنُّن هست، [1]چه طور آن مذهب با آن مذهب دوتاست، لکن برادرند همه، دشمن نیستند، این هم یک مذهب خامسی است که دشمنی در کار نیست، همه برادر؛ همه مسلمان؛ همه اهل قرآن؛ همه تابع رسول اکرم.
. آن چیزی که من تأکید کردم یکی همین معنا بود که گمان نکنند برادرهای سنی ما که در اسلام این معنا مطرح باشد که فرقی مابین شما و ما باشد. همان طور که چهار مذهبی که در اهل تسنن هست، چه طور آن مذهب با آن مذهب دوتاست، لکن برادرند همه، دشمن نیستند، این هم یک مذهب خامسی است که دشمنی در کار نیست، همه برادر؛ همه مسلمان؛ همه اهل قرآن؛ همه تابع رسول اکرم … شما برادرها باید به این معنا توجه داشته باشید که اینها یک توطئه‏هایی است برای اینکه نگذارند اسلام در ایران حکومت کند. اینها با اسلام مخالف‏اند. نه با کُرد مخالف‏اند و نه با فارس مخالف‏اند؛ آنها با اساس مخالف‏اند؛ با اسلام مخالف‏اند. و همۀ مسلمانها تکلیفشان این هست که جلوگیری از آنها بکنند و اینها را سرکوب کنند.
… شما برادرها باید به این معنا توجه داشته باشید که اینها یک توطئه‏هایی است برای اینکه نگذارند اسلام در ایران حکومت کند. اینها با اسلام مخالف‏اند. نه با کُرد مخالف‏اند و نه با فارس مخالف‏اند؛ آنها با اساس مخالف‏اند؛ با اسلام مخالف‏اند. و همۀ مسلمانها تکلیفشان این هست که جلوگیری از آنها بکنند و اینها را سرکوب کنند.


……………..
…باید بین قشر دانشگاهی ومحصولات دانشگاهی و قشر روحانیت و مدارس دینی و محصولات مدارس دینی اجتماع و وحدت ایجاد کنیم. و بین برادران [[اهل سنت و جماعت|اهل سنت]] و [[مذهب شیعه|شیعه]] که اینها هم باهم باشند. همان‏طوری که [[اهل سنت و جماعت|اهل سنت]] چهار مذهب دارند که در کنار هم‏اند، مذاهب نمی‌‏ریزند به جان هم، به حسب ظاهر، ما هم که مذهب پنجمی هستیم که می‌‏نشینیم با هم، ما برای خودمان فرایضمان را انجام بدهیم، لکن همه مان با هم بر ضد کسانی که بر ضد اسلام هستند. خوب، ما مسائل مشترک زیاد داریم، ما در اصول مذاهبمان، اصول دین مان، همه با هم مشترکیم. قرآن قرآن همه است؛ اسلام اسلام همه است؛ پیغمبر پیغمبر همه است. اینها مشترکات ما است. در این مشترکات ما با هم باشیم؛ و در مختصات هرکدام برای خودمان عملی داریم و برای خودمان آدابی داریم. این دعوا لازم ندارد؛ اینکه دعوا می‏‌شود دعوایی است که آنها ایجاد می‌‏کنند در بین ما.
…باید بین قشر دانشگاهی ومحصولات دانشگاهی و قشر روحانیت و مدارس دینی و محصولات مدارس دینی اجتماع و وحدت ایجاد کنیم. وبین برادران اهل سنت وشیعه که اینها هم باهم باشند. همان‏طوری که اهل سنت چهار مذهب دارند که در کنار هم‏اند، مذاهب نمی‏ریزند به جان هم، به حسب ظاهر، ما هم که مذهب پنجمی هستیم که می‏نشینیم با هم، ما برای خودمان فرایضمان را انجام بدهیم، لکن همه مان با هم بر ضد کسانی که بر ضد اسلام هستند. خوب، ما مسائل مشترک زیاد داریم، ما در اصول مذاهبمان، اصول دین مان، همه با هم مشترکیم. قرآن قرآن همه است؛ اسلام اسلام همه است؛ پیغمبر پیغمبر همه است. اینها مشترکات ما است. در این مشترکات ما با هم باشیم؛ و در مختصات هرکدام برای خودمان عملی داریم وبرای خودمان آدابی داریم. این دعوا لازم ندارد؛ اینکه دعوا می‏شود دعوایی است که آنها ایجاد می‏کنند در بین ما.


=== درگذشت===
حضرت امام خمینی به دنبال بروز مشکل دستگاه گوارش در 28 اردیبهشت 1368، از روز دوم خرداد تحت عمل پزشکی قرار گرفتند. به دنبال مشکل اساسی که در ساعت سه بعد ظهر 13 خرداد در روند بیماری ایشان به وجود آمده بود، در شامگاه شنبه، ساعت 22 و 20 دقیقه 13 خرداد سال 1368 خورشیدی (3 ژوئن 1989 م) برابر با 24 شوال 1409 ق، در 87 سالگی، روحشان از این دنیا رحلت کرده، به ملکوت اعلا پیوست.


===رحلت===
آنچه پس از ایشان از متاع مادی به‌جا ماند، به گزارش دیوان عالی کشور - که مطابق اصل 142 قانون اساسی موظف بود دارایی رهبر و مسئولان رده‌بالای نظام را قبل و بعد از مسئولیت، رسیدگی و بررسی کند و حضرت امام نخستین کسی بود که صورت دارایی خود را در تاریخ 24 دی‌ماه 1359 برای دیوان عالی ارسال نمود - بدین شرح است: «نه‌تنها به اموال امام چیزی اضافه نشده، بلکه قطعه زمین ارث‌رسیده به امام در خمین نیز پس از انقلاب، در زمان حیات ایشان بین مستمندان محل، تقسیم شده است. تنها ملک غیر منقول امام، منزل قدیمی ایشان در قم بود که از زمان تبعید در سال 1343، عملاً در اختیار اهداف نهضت و محل تجمع مردم بوده است. مختصر وسایل اولیه زندگی در منزل، متعلق به همسرشان بوده و دو قطعه قالی مستعمل موجود، ملک کسی نیست و باید به سادات نیازمند داده شود. از آن حضرت هیچ وجه نقدی باقی نمانده و هرچه هست، وجوهات است که ورثه، حقی در آن ندارند». بدین ترتیب، دارایی برجامانده از مردی که قریب به نود سال عمر کرد و بر قلوب مردم حکومت داشت، عینک، ناخن‌گیر، شانه، تسبیح، قرآن، سجاده نماز، عمامه، لباس روحانی او و کتب دینی بود.
حضرت امام خمينى به دنبال بروز مشكل دستگاه گوارش در 28 ارديبهشت 1368، از روز دوم خرداد تحت عمل پزشکى قرار گرفتند. به دنبال مشكل اساسى كه در ساعت سه بعد ظهر 13 خرداد در روند بيمارى ايشان به وجود آمده بود، در شامگاه شنبه، ساعت 22 و 20 دقيقه 13 خرداد سال 1368 خورشيدى (3 ژوئن 1989م) برابر با 24 شوال 1409ق، در 87 سالگى، روحشان از اين دنيا رحلت كرده، به ملكوت اعلا پيوست.


آنچه پس از ايشان از متاع مادى به‌جا ماند، به گزارش ديوان عالى كشور - كه مطابق اصل 142 قانون اساسى موظف بود دارایى رهبر و مسئولان رده‌بالاى نظام را قبل و بعد از مسئوليت، رسيدگى و بررسى كند و حضرت امام نخستين كسى بود كه صورت دارایى خود را در تاريخ 24 دى‌ماه 1359 براى ديوان عالى ارسال نمود - بدين شرح است: «نه‌تنها به اموال امام چيزى اضافه نشده، بلكه قطعه زمين ارث‌رسيده به امام در خمين نيز پس از انقلاب، در زمان حيات ايشان بين مستمندان محل، تقسيم شده است. تنها ملك غير منقول امام، منزل قديمى ايشان در قم بود كه از زمان تبعيد در سال 1343، عملاً در اختيار اهداف نهضت و محل تجمع مردم بوده است. مختصر وسايل اوليه زندگى در منزل، متعلق به همسرشان بوده و دو قطعه قالى مستعمل موجود، ملك كسى نيست و بايد به سادات نيازمند داده شود. از آن حضرت هيچ وجه نقدى باقى نمانده و هرچه هست، وجوهات است كه ورثه، حقى در آن ندارند». بدين ترتيب، دارایى برجامانده از مردى كه قريب به نود سال عمر كرد و بر قلوب مردم حكومت داشت، عينك، ناخن‌گير، شانه، تسبيح، قرآن، سجاده نماز، عمامه، لباس روحانى او و كتب دينى بود.
مراسم تشییع در روز 16 خرداد با حضور میلیون‌ها نفر برگزار شد و پیکر ایشان همان روز در بهشت زهرای تهران، در جایی که اکنون «حرم امام خمینی» است، به خاک سپرده شد. او با «دلی آرام و قلبی مطمئن و روحی شاد و ضمیری امیدوار به فضل خدا»، به دیدار معبود شتافت.


مراسم تشييع در روز 16 خرداد با حضور ميليون‌ها نفر برگزار شد و پيكر ايشان همان روز در بهشت زهراى تهران، در جايى كه اكنون «حرم [[موسوی خمینی، سید روح‌الله|امام خمينى]]» است، به خاک سپرده شد. او با «دلى آرام و قلبى مطمئن و روحى شاد و ضميرى اميدوار به فضل خدا»، به ديدار معبود شتافت.
== جستارهای وابسته ==
* [[انقلاب اسلامی ایران و فرانسه (مقاله)]]
* [[جمهوری اسلامی ایران]]
* [[عبدالکریم حائری یزدی]]
* [[انقلاب اسلامی ایران]]
* [[حکومت اسلامی]]
* [[وحدت اسلامی]]
* [[مرتضی مطهری]]
* [[کشمیر]]
* [[نجف]]
* [[قم]]
 
==یادادشت==
*قابل ذکر است شاگردان امام کسانی هستند که برخی از آنان دروس امام را تقریر نموده و برخی به درجه مرجعیت نائل آمده‌اند وگرنه از آن حضرت، شاگردان فاضل و دانشمند دیگری نیز بهره جسته و در روند مبارزه، پیروزی و تثبیت و تداوم [[انقلاب اسلامی ایران|انقلاب اسلامی]] نقش داشته‌اند، همچون: آیات و حجج اسلام بهشتی، ربانی شیرازی، سعیدی، صدر (موسی)، غفاری، قدوسی، [[مرتضی مطهری|مطهری]]، مفتح، [[اکبر هاشمی رفسنجانی|هاشمی رفسنجانی]] و ... .


==پانویس==
==پانویس==
{{پانویس|3}}
{{پانویس}}
 
{{علمای اسلام}}


[[رده: مراجع تقلید]]
[[رده:رهبران جهان اسلام]]
[[رده: عالمان شیعه]]
[[رده:عالمان]]
[[رده: عالمان وحدت گرا]]
[[رده:عالمان شیعه]]
[[رده: پیشگامان وحدت اسلامی]]
[[رده:عالمان وحدت‌گرا]]
[[رده:مراجع تقلید]]

نسخهٔ کنونی تا ‏۱۸ ژوئن ۲۰۲۴، ساعت ۱۹:۲۲

سید روح‌الله موسوی خمینی
سید روح الله خمینی.jpg
نام‌های دیگرامام خمینی
اطلاعات شخصی
سال تولد1320 ق، ۱۲۸۱ ش‌، ۱۹۰۳ م
محل تولدایران، خمین
سال درگذشت1409 ق، ۱۳۶۷ ش‌، ۱۹۸۹ م
محل درگذشتایران، تهران
استادان
  • آیت‌الله میرزا جواد ملکی تبریزی
  • آیت‌الله محمد علی شاه آبادی
  • آیت‌الله شیخ عبدالکریم حائری یزدی
آثار
  • اسرار الصلاة
  • چهل حدیث
  • تحریر الوسیلة

سید روح‌الله موسوی خمینی (1281 - 1368 ش)، معروف به امام خمینی، بنیان‌گذار جمهوری اسلامی ایران، فقیه و اصولی و یکی از مراجع بزرگ تقلید شیعه معاصر متولد بیستم جمادی الآخره و در روز ولادت دخت گرامی نبی مکرم اسلام حضرت فاطمه (سلام‌الله‌علیها) در سال 1320 ق، مطابق با اول مهر 1281 ش و 24 سپتامپر 1902 م، می‌باشد. جد اعلای او، «سید حیدر موسوی اردبیلی»، همراه با پدرزن خویش، «میر سید علی همدانی» برای تبلیغ دین اسلام و آئین تشیع، در قرن هشتم هجری از ایران به کشمیر هجرت کرد[۱]. پدربزرگ او «سید احمد» که برای کسب علم به نجف مشرف شده بود، به دعوت اهالی خمین، وارد ایران شد و در خمین ساکن گردید[۲].

دورۀ نخست (از 1281 - 1300 شمسی)

خانواده

پدر بزرگوار امام، «آقا مصطفی» از علما و چهره‌های درخشان منطقۀ خمین بود. او تحصیلات عالیه علوم دینی را در نجف و سامرا به انجام رسانده و پس از بازگشت به خمین، به نشر احکام اسلام، رسیدگی به خواسته‌های مردم و حمایت از مظلومان در برابر برخی خوانین ستمگر می‌پرداخت. وی سرانجام در زمستان 1281 ش،12/ ذی‌القعده 1320 ق، در راه «خمین - اراک» به دست اشرار محلی به شهادت رسید[۳]. بدن مطهر او به نجف اشرف برده شد و در جوار حرم مطهر امیرمؤمنان علی (علیه‌السلام) آرام گرفت. سیدروح‌الله که در آن زمان، تنها پنج ماه از بهار زندگی‌اش گذشته بود، بعدها با شنیدن ماجرای پدر، شیفته او گردید و همواره از او یاد می‌کرد؛ به‌گونه‌ای که در بزرگ‌سالی برای خود نام خانوادگی «مصطفوی» را برگزید[۴] و در جوانی بعضی نوشته‌هایش را با نام «ابن الشهید» تمام می‌کرد[۵].

کودکی و نوجوانی

روح‌الله با فراق پدر، در آغوش مادری مهربان (بانو هاجر) و سرپرستی عمه‌ای دلسوز (صاحب خانم) و دایه‌ای پرهیزگار پرورش یافت. دوران کودکی و نوجوانی روح‌الله هم‌زمان با بحران‌های سیاسی و اجتماعی ایران سپری شد. وی از همان ابتدای زندگی، با درد و رنج مردم و مشکلات جامعه آشنا می‌شد و تأثر خود را با ترسیم خطوطی به‌صورت نقاشی بروز می‌داد. شخصیت او در کنار خانواده و اطرافیان در سنگر دفاع، ساخته و پرداخته می‌گردید و آموزش‌های اولیه سوارکاری، تفنگ‌داری و تیراندازی را می‌گذراند و در کوران حوادث به مجاهدی تمام‌عیار تبدیل می‌گشت[۶]. برخی از حوادث متأثرکننده این دوران، مثل بمب‌باران مجلس، در نقاشی‌ها[۷] و مشق‌های خوشنویسی[۸] دوران کودکی و نوجوانی او منعکس شده و در دسترس است[۹]. که نمونۀ آن، قطعه شعری است در دفترچه یادداشت دوران نوجوانی (9 - 10 سالگی) با عنوان «غیرت اسلام کو جنبش ملی کجاست»، خطاب به ملت ایران[۱۰].

می‌توان از آن نوشته، به‌عنوان اولین بیانیه سیاسی دوران نوجوانی روح‌الله یاد کرد و دغدغۀ ذهنی او را راجع به مسائل مملکتی فهمید. تمایلات روح‌الله نسبت به قهرمانان و مبارزان تا حدی بود که در نهضت جنگل، پا از حد بیان و سرودن شعر در وصف میرزا، فراتر نهاده، می‌خواست به نهضت جنگل بپیوندد و چون برای او میسر نشد، به درخواست او، مقداری آذوقه به نام خود و برادرانش راهی جنگل شد[۱۱]. یک زمان نیز، مجالی پیدا کرده در راه بازگشت از مشهد به جنگل سفر می‌کند و پایگاه میرزا را از نزدیک می‌بیند[۱۲].

تحصیلات

سیدروح‌الله از همان کودکی تحصیلات خود را آغاز نمود. معلمانی به نام‌های میرزا محمود و میرزا محمدمهدی به خانه آمده و او را درس می‌دادند. پس از آن نزد معلم دیگری به نام ملا ابوالقاسم، «عم جزء»، «گلستان» و «بوستان سعدی» را فرا گرفت. سپس به مدرسه رفت تا از علوم جدید نیز بهره‌مند گردد. مدتی نیز نزد برادر بزرگش (آقامرتضی) به فراگیری «خوشنویسی» و علوم مقدماتی (سیوطی، منطق و مطوّل) پرداخت[۱۳].

جوانی و هجرت

در سال 1300 ش برابر با سال 1339 ق، در 19 سالگی به اراک رفت تا از حوزه علمیه «سپهدار» که زیر نظر حضرت آیت‌الله عبدالکریم حائری یزدی اداره می‌شد، بهره‌مند گردد. علومی چون «منطق» را در محضر آقا شیخ محمد گلپایگانی، «مطول» را در محضر آقا میرزا محمدعلی بروجردی[۱۴] و «شرح لمعه» را در محضر آقا عباس اراکی[۱۵] در آنجا آموخت.

اولین خطابۀ رسمی

روح‌الله ضمن تحصیل در اراک در مراسم بزرگداشت «رکن اعظم مشروطه»، آیت‌الله سید محمد طباطبائی، اولین خطابه خود را قرائت کرد و تحسین حاضران را برانگیخت. این خطابه در واقع بیانیه‌ای سیاسی بود که به جهت قدردانی از زحمات و خدمات علمدار مشروطیت از جانب حوزۀ علمیۀ اراک از زبان یک طلبه جوان قرائت می‌شد. از قول وی نقل شده: «... پیشنهاد شد منبر بروم، استقبال کردم. آن شب، کم خوابیدم؛ نه از ترس مواجه شدن با مردم، بلکه به خود فکر می‌کردم فردا باید روی منبری بنشینم که متعلق به رسول‌الله است. از خدا خواستم مدد کند که از اولین تا آخرین منبری که خواهم رفت، هرگز سخنی نگویم که جمله‌ای از آن را باور نداشته باشم و این خواستن، عهدی بود که با خدا بستم. اولین منبرم طولانی شد، اما کسی را خسته نکرد... و عده‌ای احسنت گفتند. وقتی به دل مراجعه کردم، از احسنت‌گویی‌ها خوشم آمده بود؛ به همین خاطر دعوت دوم و سوم را رد کردم و چهار سال هرگز به هیچ منبری پا نگذاردم»[۱۶].

دورۀ دوم زندگی (از 1300 - 1320 شمسی)

این دوره از زندگی روح‌الله با هجرت او به قم آغاز شد و با سیاست‌های دین‌زدایی دوره رضاخانی (1304 - 1320 ش) هم‌زمانی داشت. این زمان، روح‌الله مشغول تحصیل، تدریس، تألیف کتاب و آشنایی با علمای برجستۀ مبارزی، همچون: «حاج آقا نورالله اصفهانی»[۱۷]، «سید حسن مدرس»[۱۸] و برخی دیگر بود. هدف علما در این دوره اختناق رضاخانی، حفظ حوزۀ علمیۀ قم بود که ثمره آن در راهبری مردم و تأسیس حکومت اسلامی به سال 57 نمایان شد. با این‌ همه، نقش بی‌بدیل آیت‌الله سید حسن مدرس در تکوین شخصیت سیاسی و دمیدن روح مقاومت در روح‌الله جوان شایان توجه است. آقا سید روح‌الله در سال 1301ش (1340ق)، در سن 20 سالگی همراه استادش «حضرت آیت‌الله عبدالکریم حائری یزدی»، مؤسّس حوزه علمیّه قم به این شهر هجرت کرد. دروس سطح را نزد «آیت‌الله سید علی یثربی کاشانی» به پایان رساند و پس از آن در درس خارج حضرت آیت‌الله حائری شرکت کرده تا به درجه اجتهاد نائل آمد.

ازدواج

آقا روح‌الله در سال 1308ش، در27 سالگی، «خدیجه ثقفی»، دختر «میرزا محمد ثقفی تهرانی» را به همسری برگزید. ثمره این پیوند، فرزندانی به نام‌های «سید مصطفی» (1309ش)، «سید احمد» (1324ش)، «سیده فریده»، «سیده زهرا» و «سیده صدیقه» بود.

شخصیت علمی

سید روح‌الله با بهره‌وری از استعداد فوق‌العاده، رشته‌های مختلف علوم را به‌سرعت طی کرد. علاوه بر فقه و اصول، فلسفه و عرفان را نیز در عالی‌ترین سطح نزد اساتید برجسته آن زمان (آیت‌الله حاج سید ابوالحسن رفیعی قزوینی و آیت‌الله میرزا محمدعلی شاه‌آبادی) در قم فراگرفت و در مدت 6 سال، جهش فوق‌العاده‌ای در این علوم داشت. در سال 1315ش (1355ق) که حضرت آیت‌الله حائری درگذشت، حاج آقا روح‌الله از چهره‌های سرشناس علمی حوزه علمیّه قم بشمار می‌آمد.

تدریس فلسفه

درس فلسفه او پیش از 28 سالگی، در سال 1308ش (1348ق) شروع شده بود. وی در آن زمان در مدرسه «دارالشفا» سکونت داشت و از اساتید بزرگ فلسفه و حکمت الهی بشمار می‌آمد. شاگردان او از چهره‌های فاضل و اندیشمند حوزه علمیّه قم بودند. حاج آقا روح‌الله خود، آنان را انتخاب می‌کرد و مرتّب به‌گونه کتبی و شفاهی، ایشان را می‌آزمود.

تدریس عرفان

یکی دیگر از مجالس درس حضرت امام، درس عرفان بود. این درس، ویژه شاگردان خاص و مورد اعتمادش بود. عرفان برای او جزو علایق اصلی بود؛ به‌گونه‌ای که در سال 1307ش، کتاب شرح دعای سحر را - که تفسیر جامعی بود بر دعایی که امام محمد باقردر ماه رمضان می‌خواند - نوشت. او دو سال بعد، «مصباح الهدایة إلی الخلافة و الولایة» را نوشت. اثر دیگر وی در آن سال‌ها، مجموعه‌ای از تفسیرها پیرامون «تفسیر فصوص قیصری» بود. عرفان، تأثیر زیادی در شخصیت فکری، روحی و نیز فعالیت‌های سیاسی آتی او داشت.

درس اخلاق

نخستین درسی که آقا روح‌الله پس از رحلت آیت‌الله‌ حائری آغاز کرد و با استقبال طلاب و مردم کوچه و بازار مواجه شد، درس اخلاق بود. او در این درس، به‌مناسبت‌های مختلف، اشاراتی گویا و گاه کنایه‌آمیز، به وضعیت حکومت و اسلام‌زدایی پهلوی اول، مطرح می‌کرد که برخورد حکومت رضاخانی را با وی در پی داشت. مأموران شهربانی حکومت تازه تأسیس پهلوی در قم، از ادامه این درس در فیضیه جلوگیری کردند. آقا روح‌الله نیز درس خود را به مدرسه حاج ملا صادق منتقل نمود. کتاب «اربعین حدیث» از نتایج این درس اخلاقی - عرفانی است[۱۹].

دورۀ سوم زندگی (از 1320 - 1340 شمسی)

این دوره از زندگی آیت‌الله حاج آقا روح‌الله با چهل سالگی آغاز می‌شود. احاطه گسترده ایشان در علوم عقلی و تحقیقات فلسفی، وی را در زمره اساتید اول فلسفه در حوزه علمیّه قم قرار می‌داد. او به شبهات عقلی و ایراداتی که به مکتب اسلام می‌شد، پاسخ‌گو بود؛ چنان‌که کتاب «کشف الأسرار» را در پاسخ به کتاب «اسرار هزارساله» تألیف فرمود.

حوزه علمیه قم با رحلت آیت‌الله‌ حائری (1315 ش) و فشار روزافزون حکومت پهلوی، روزهای سختی را می‌گذراند. با آغاز دهه 20 و سقوط رضاخان، شرایط برای تحقق مرجعیت عظمی فراهم گردید. آیت‌الله‌ بروجردی شخصیت علمی برجسته‌ای بود که می‌توانست جانشین مناسبی برای مرحوم حائری و حفظ کیان حوزه باشد. این پیشنهاد از سوی شاگردان آیت‌الله حائری و از جمله حاج آقا روح‌الله به‌سرعت تعقیب شد. حاج آقا روح‌الله در دعوت از آیت‌الله بروجردی برای هجرت به قم و پذیرش مسئولیت خطیر زعامت حوزه بسیار تلاش کرد. او در تعقیب هدف‌های ارزشمند خویش در سال 1328 ش، طرح «اصلاح اساس ساختار حوزه علمیه» را با همکاری آیت‌الله مرتضی حائری تهیه کرد؛ هرچند با موانعی روبه‌رو شد.

تدریس خارج فقه و اصول

تدریس امام خمینی.jpg

آیت‌الله حاج آقا سید روح‌الله درس خارج فقه و اصول خود را در سن 44 سالگی (در سال 1364 ق)، که مصادف با ورود حضرت آیت‌الله‌ بروجردی به شهر قم بود، آغاز کرد. پاره‌ای از ویژگی‌ها و امتیازات درس خارج وی، طرح اشکالات هر مسئله و شرح و بسط کامل مباحث آن، مخلوط نکردن مباحث اصولی با مباحث فلسفی، طرح نظریات نو و ابتکاری و تقلید نکردن از علمای پیشین بود. در اینجا شایسته است «استادان»، «مشایخ روایی» و «آثار» ایشان را (بیرون از زمان‌بندی دوره‌ها) برشمریم.

استادان

حضرت امام در رشته‌های مختلف علوم، همچون ادبیات فارسی و عربی، فقه و اصول، منطق، فلسفه غرب و شرق، عرفان، کلام، هیئت و... محضر استادن متعددی را درک نمودند. برخی از استادان ایشان با توجه به پاره‌ای منابع[۲۰] بدین شرح‌اند:

  1. آقا میرزا محمود افتخار العلماء؛
  2. میرزا رضا نجفی خمینی؛
  3. آیت‌الله پسندیده؛
  4. شیخ محمد گلپایگانی؛
  5. آقا میرزا محمدعلی بروجردی؛
  6. شیخ عباس اراکی؛
  7. میرزا محمدعلی ادیب تهرانی؛
  8. آیت‌الله سید محمدتقی خوانساری؛
  9. شیخ محمدرضا مسجدشاهی اصفهانی؛
  10. آیت‌الله سیدعلی یثربی کاشانی؛
  11. آیت‌الله سیدابوالحسن رفیعی قزوینی؛
  12. آیت‌الله عبدالکریم حائری؛
  13. آیت‌الله محمدحسین بروجردی؛
  14. آیت‌الله میرزا علی‌اکبر حکمی یزدی؛
  15. آیت‌الله میرزا محمدعلی شاه‌آبادی؛
  16. آیت‌الله میرزا جواد ملکی تبریزی.

مشایخ روایی

  1. شیخ محمدرضا اصفهانی نجفی، آل شیخ محمدتقی اصفهانی، از محدث نوری، از شیخ انصاری؛
  2. سید محسن امین، از سید محمدهاشم موسوی رضوی هندی، از شیخ انصاری؛
  3. شیخ عباس قمی، از محدث نوری، از شیخ انصاری؛
  4. سید ابوالقاسم دهکردی اصفهانی، از میرزا محمدهاشم اصفهانی، از شیخ انصاری.

آثار

  1. مصباح الهدایة إلی الخلافة و الولایة؛
  2. شرح دعای سحر؛
  3. شرح اربعین حدیث؛
  4. حاشیه بر فصوص الحکم قیصری و مصباح الأنس؛
  5. حاشیه بر مفتاح الغیب؛
  6. أسرار الصلوة یا معراج السالکین؛
  7. رساله‌ای در طلب و اراده؛
  8. حاشیه بر رساله شرح حدیث رأس الجالوت، قاضی سعید و شرح مستقلی بر حدیث؛
  9. کشف الأسرار؛
  10. شرح حدیث جنود عقل و جهل؛
  11. آداب الصلاة؛
  12. الرسائل؛
  13. کتاب البیع؛
  14. کتاب الطهارة؛
  15. أنوار الهدایة فی التعلیقة علی الکفایة؛
  16. مناهج الوصول إلی علم الأصول؛
  17. رسالة فی الاجتهاد و التقلید؛
  18. زبدة الأحکام؛
  19. المکاسب المحرمة؛
  20. تحریر الوسیلة؛
  21. جهاد النفس یا جهاد اکبر؛
  22. حکومت اسلامی یا ولایت فقیه؛
  23. تفسیر سوره حمد؛
  24. مناسک حج؛
  25. لمحات الأصول؛
  26. دیوان اشعار.

شاگردان

  1. آیت‌الله سید جلال‌الدین آشتیانی؛
  2. آیت‌الله حسین تقوی اشتهاردی؛
  3. آیت‌الله عبدالله جوادی آملی؛
  4. آیت‌الله مرتضی حائری یزدی؛
  5. آیت‌الله مهدی حائری یزدی؛
  6. آیت‌الله سید علی خامنه‌ای؛
  7. آیت‌الله سید مصطفی خمینی؛
  8. آیت‌الله جعفر سبحانی؛
  9. آیت‌الله سید موسی شبیری زنجانی؛
  10. آیت‌الله یوسف صانعی؛
  11. آیت‌الله حسن طاهری خرم‌آبادی؛
  12. آیت‌الله محمد فاضل لنکرانی؛
  13. آیت‌الله محمدعلی گرامی؛
  14. آیت‌الله عباس محفوظی گیلانی؛
  15. آیت‌الله محمد محمدی گیلانی؛
  16. آیت‌الله حسین مظاهری؛
  17. آیت‌الله محمدهادی معرفت؛
  18. آیت‌الله حسینعلی منتظری؛
  19. آیت‌الله سید عبدالغنی موسوی اردبیلی؛
  20. آیت‌الله سید عبدالکریم موسوی اردبیلی؛
  21. آیت‌الله محمدرضا مهدوی کنی؛
  22. آیت‌الله حسین نوری همدانی.

دورۀ سوم زندگی او مصادف است با دو حادثه مهم: یکی، بروز جنگ جهانی دوم و دیگری، اشغال ایران، خروج رضاخان از ایران و آغاز سلطنت محمدرضا. بنا بر اعتقاد حاج آقا روح‌الله، این زمان، فرصت مناسبی برای قیام اصلاحی بود. با همه امیدهای روح‌الله، قیام مورد نظر صورت نگرفت. او در این دوره عالمی است کامل و جامع الشرایط، مُصلحی است هوشیار با پشتوانه دانش و بینش سیاسی، با کوله‌باری از تجربه دوران 20 ساله رضاخانی، که شناخت کاملی از اوضاع ایران و جهان دارد؛ لذا با صدور بیانیه‌ای در 1323/3/13 ش، (11 جمادی‌الثانی 1363 ق)، زمان مناسب تحول بنیادین را یادآوری می‌کند: «امروز، روزی است که نسیم روحانی وزیدن گرفته و برای قیام اصلاحی بهترین روز است. اگر مجال را از دست بدهید و قیام برای خدا نکنید و مراسم دینی را عودت ندهید، فرداست که مشتی هرزه‌گرد و شهوت‌ران بر شما چیره و تمام آیین و شرف شما را دستخوش اغراض باطله خود کنند».

دورۀ چهارم زندگی (از 1340 - 1368 شمسی)

مرجعیت

این دوره، همزمان با درگذشت آیت‌الله بروجردی (10 فروردین 1340) است. در این هنگام، جمع فراوانی از علما و فضلای حوزه به حاج آقا روح‌الله اصرار نمودند که رساله عملیه ایشان چاپ شود، اما او نپذیرفت؛ از این‌ رو، فتاوای وی را از حاشیه‌اش بر کتاب «وسیلة النجاة» سید ابوالحسن اصفهانی و نیز حاشیه بر «العروة الوثقی» به دست می‌آوردند؛ تا اینکه با درگذشت آیت‌الله‌ حکیم ( 134 ش)، بخش معتنابهی از مردم، مقلد «حضرت آیت‌الله‌ حاج آقا روح‌الله موسوی خمینی» شدند.

قیام پانزده خرداد 1342

این دوره، آغازی برای رفع موانع برای دشمنان ایران و اسلام بود. همزمان با تسلط آمریکا بر امور مملکت، فشار بر رژیم برای اجرای اصلاحات آمریکایی افزایش یافت و در قالب اصلاحات ارضی و لایحه انجمن‌های ایالتی و ولایتی با چشم‌اندازی ظاهراً مردم‌فریب رخ نمود؛ ولی در باطن از اتحاد شومی خبر می‌داد و تسلط آمریکا، اسرائیل و عوامل آنها را بر کلیه شئون مملکت فراهم می‌کرد. در این زمان، حضرت آیت‌الله‌ حاج آقا روح‌الله خمینی در برابر اصلاحات آمریکایی به‌شدت ایستاد و رژیم شاه به تلافی آن، در دوم فروردین 1342 که مصادف بود با شهادت امام جعفر صادق (علیه‌السلام)، به مدرسه فیضیه یورش برد. در این حادثه، تعدادی شهید و مجروح شدند. حاج آقا روح‌الله در پی این حادثه، خطاب به مردم و علمای نجف و قم فرمود: «امروز سکوت، همراهی با دستگاه جبار است» و در اعلامیه معروف خود تحت عنوان «شاه‌دوستی؛ یعنی غارتگری»، جهت‌گیری مبارزه را مشخص ساخت. راز تأثیر شگفت پیام و کلام او را در روان مردم که تا مرز جانبازی پیش می‌رفت، باید در همین اصالت اندیشه، صلابت رأی و صداقت بی‌شائبه‌اش با آنان جستجو کرد.

آیت‌الله‌ خمینی در پیامی به‌مناسبت چهلم فاجعه فیضیه دست به افشاگری زد: «من مصمم هستم که از پای ننشینم تا دستگاه فاسد را به جای خود بنشانم». ایشان نطق تاریخی خود را در 13 خرداد 1342 در مدرسه فیضیه ایراد نموده، خطاب به شاه گفت: «آقا من به شما نصیحت می‌کنم؛ ای آقای شاه! ای جناب شاه! من به تو نصیحت می‌کنم؛ دست بردار از این کارها. آقا اغفال می‌کنند تو را. من میل ندارم که یک روز اگر بخواهند تو بروی، همه شکر کنند». شاه فرمان خاموش کردن فریادش را صادر کرد. در شامگاه 14 خرداد آیت‌الله‌ خمینی دستگیر و به زندان قصر منتقل شد. صبح روز پانزدهم خبر بازداشت ایشان، به تهران و سایر شهرها رسید. مردم به خیابان‌ها ریخته، با شعار «یا مرگ یا خمینی» به‌سوی کاخ شاه به حرکت درآمدند. قیام، با شدت سرکوب شد و به خون نشست. حکومت تصمیم داشت او را پس از محاکمه اعدام کند؛ تااینکه اعلامیه‌ای به امضای علما و مراجع منتشر شد که در آن به‌صراحت، مرجعیت وی را تأیید کرده، خواهان آزادی او شدند. سرانجام حاج آقا روح‌الله پس از اعتراضات زیاد، صبح روز 19 فروردین 1343، پس از ده ماه زندان و مراقبت، به قم برگردانده شد. قیام 15 خرداد 1342 علی‌الظاهر از جوشش و جنبش افتاد؛ اما افشاگری او علیه تصویب لایحه کاپیتولاسیون (مصونیت قضایی کارمندان آمریکایی)، ایران را در آبان سال 43 در آستانه قیامی دوباره قرار داد. حاج آقا روح‌الله در روز 4 آبان 1343 بیانیه‌ای انقلابی صادر کرد و در آن نوشت: «دنیا بداند که هر گرفتاری که ملت ایران و ملل مسلمین دارند از اجانب است، از آمریکاست. ملل اسلام از اجانب عموماً و از آمریکا خصوصا متنفر است ... آمریکاست که از اسرائیل و هواداران آن پشتیبانی می‌کند ...». سحرگاه 13 آبان 1343 او را بازداشت کرده و با یک فروند هواپیمای نظامی به ترکیه انتقال دادند و بار دیگر پس از یک سال او را به عراق (نجف) تبعید کردند. انتقال او به نجف به این منظور بود که شخصیت وی تحت‌الشعاع دیگر علمای حوزه بزرگ نجف قرار گیرد؛ اما ایشان ستاره‌ای درخشان در آسمان فقاهت آن حوزه هزار ساله شد و مورد احترام علمای آن شهر قرار گرفت.

اقامت در نجف

ایشان در نجف، درس خارج فقه خود را از سال 1344 در مسجد شیخ انصاری شروع کردند که از پربارترین درس‌های آن حوزه بشمار می‌آمد. کتاب حکومت اسلامی یا ولایت فقیه ایشان نیز متن یکی از درس‌های خارج فقه آن دوران است. ایشان همواره رخدادهای ایران را پیگیری کرده و در برابر رژیم شاه موضع انقلابی داشتند. همچنین با تدریس نظریه «ولایت فقیه»، طرح بزرگشان را برای ایجاد حکومت اسلامی ارائه دادند. حاج آقا روح‌الله در مدت سیزده سال تبعید خود در نجف، شاگردان فراوانی تربیت کرده که استوانه‌های محکمی برای انقلاب اسلامی ایران شدند. ایشان از بدو ورود به نجف با ارسال نامه‌ها و پیک‌هایی به ایران، ارتباط خویش را با مبارزان حفظ نموده و آنان را در هر مناسبتی به پایداری در پیگیری اهداف قیام فرامی‌خواندند. واکنش تند ایشان در برابر برنامه‌های فرهنگی، اجتماعی، اقتصادی، نظامی و سیاسی رژیم، همچون: «جشن‌های 2500 ساله شاهنشاهی»، «جشن هنر شیراز»، «دیکتاتوری حزبی رستاخیز»، «تغییر تاریخ رسمی کشور از مبدأ هجرت پیامبر اسلام به مبدأ سلطنت شاهان هخامنشی»، «تخریب معیشت فرودستان و گسترش حلبی‌آبادها»، «خرید بی‌رویه تسلیحات نظامی از غرب»، «حرکت ایران همسو با اهداف آمریکا در خاور میانه» و «سرکوب مبارزان سیاسی» تنور مبارزه را گرم نگاه می‌داشت.

اوج‌گیری انقلاب اسلامی در سال 1356 و قیام مردم

هرچند رژیم شاه در سال 1355 ش، در اوج اقتدار خود به سر می‌برد، اما با بحران مشروعیت روبه‌رو شده بود. سرکوبی مخالفان کار را بدانجا رساند که آن رژیم از بیرون مرزها، به نقض حقوق بشر متهم شد. شاه برای رفع این اتهام و به خیال اینکه خطری برای تداوم و ثبات رژیمش ندارد، سیاست «فضای باز سیاسی» را آغاز کرد. «حضرت آیت‌الله‌ خمینی» با رصد رخدادها و وضعیت ایران، در مرداد 1356 طی پیامی اعلام کردند: «اکنون به‌واسطه اوضاع داخلی و خارجی و انعکاس جنایات رژیم در مجامع و مطبوعات خارجی، فرصتی است که باید مجامع علمی و فرهنگی و رجال وطن‌خواه و دانشجویان خارج و داخل و انجمن‌های اسلامی در هر جا بی‌درنگ از آن استفاده کنند و بی‌پرده به‌پا خیزند». گروه‌های مبارز و مردمی که شخص شاه را عامل استبداد و وابستگی می‌دانستند، به استقبال پیام ایشان برآمده و منتظر فرصت برای اعتراضات اجتماعی بودند. درگذشت مشکوک آیت‌الله سیدمصطفی خمینی، در اول آبان 1356 و مراسم پرشکوهی که در ایران برگزار شد، نقطه آغازی بر خیزش دوباره روحانیت و قیام جامعه مذهبی ایران بود. ایشان این واقعه را از الطاف خفیه الهی نامیدند. رژیم شاه با درج مقاله‌ای توهین‌آمیز علیه ایشان در روزنامه اطلاعات، انتقام گرفت. اعتراض مردمی به این مقاله، به قیام 19 دی‌ماه 1356 قم و ادامه اعتراضات در سال 57 منجر شد. رژیم، به کارهای مردم‌فریب، مانند بستن مراکز فساد و آزادی مطبوعات دست زد؛ اما اراده مردم، با فرمان مقاومت از سوی امام، تغییر نیافت. سرکوب راهپیمایی 17 شهریور، نقطه عطفی در اوج‌گیری مبارزه بود. امام مبارزان میانه‌رو را از شعار «الزام شاه برای عمل به قانون اساسی با حفظ سلطنت مشروطه» برحذر داشتند که پیامد آن، تلاش رژیم برای فشار وارد آوردن به امام و اخراج ایشان از عراق بود. رفتن امام به‌سوی کویت و ممانعت از پذیرش ایشان، پرواز به فرانسه و اقامت در «نوفل لوشاتو» را برای رهبر انقلاب رقم زد. ایشان توانست صدای انقلاب را رساتر به مردم ایران و جهان برسانند. بازتاب سرکوب دانشجوها و اقشار دیگر مردم در روز 13 آبان و راهپیمایی روز عاشورا در 20 آذر، کار را بر شاه و حامیان غربی او سخت‌تر کرد. تغییر پی‌درپی کابینه‌ها و حکومت نظامی هم بر اراده امام و مردم بی‌تأثیر بود. سران چهار کشور غربی (آمریکا، فرانسه، آلمان و بریتانیا) در نشست «گوادلوپ» به این نتیجه رسیدند که امیدی به بقای نظام سلطنتی در ایران نیست و خروج شاه و روی کار آمدن یک دولت غیر نظامی می‌تواند از شدت بحران بکاهد. امام با رفتن شاه، دستور تشکیل «شورای انقلاب» را صادر کرده و با استقبال بی‌نظیر مردم در روز 12 بهمن به وطن بازگشتند. انقلاب مردم با سخنرانی تاریخی در بهشت زهرای تهران و سپس تعیین دولت از سوی ایشان به سرانجام خوش پیروزی نزدیک شد. یوم الله 22 بهمن 1357ش، تنفس صبحی دوباره در جان ملت، روز پیروزی انقلاب و نقطه آغاز تحولات بزرگ تاریخی برای سرزمین ایران، آئین تشیع و جهان اسلام بود.[۲۱]

درایت، هوشمندی و اقتدار رهبری حضرت امام خمینی، به‌ویژه در سال‌های نخست پس از پیروزی، بسیار درخشان و ممتاز است.

رهبر و بنیان‌گذار جمهوری اسلامی ایران

امام روح الله.jpg

دورۀ رهبری ده سال و چهار ماه ایشان رسما از 22 بهمن 1357 ش، تا 14 خرداد 1368 ش، ادامه داشت. حضرت امام خمینی ابتدا به تثبیت نظام سیاسی جدید پرداخت و «جمهوری اسلامی» را با توجه به مبانی «اسلام سیاسی شیعی» و مقتضیات دنیای جدید طراحی کردند. بلافاصله پس از پیروزی، با فراخوانی مردم به رفراندم برای تعیین نظام سیاسی و تشکیل مجلس خبرگان و همه‌پرسی قانون اساسی، الگوی جدیدی از حکومت اسلامی را به جهان نشان دادند. با فروپاشی استبداد پهلوی و رواج گسترده آزادی‌های اجتماعی، گروه‌های مختلف توانستند با برگزاری نشست‌ها و انتشار اندیشه‌های خود به رقابت بپردازند؛ اما به دلیل نبود تجربه زندگی در فضای باز سیاسی و نبود نکات مورد اتفاق همه نیروهای اجتماعی، این فضا به‌زودی به منازعه‌ای دامن‌گیر تبدیل شد. آرایش نیروهای اجتماعی، به‌ویژه برخی گروه‌ها و احزاب سیاسی که متأثر از مکاتب سیاسی غرب و شرق (لیبرالیسم و کمونیسم) بودند و صف‌بندی آنها در برابر «مکتب انقلاب اسلامی» که برگرفته از اندیشه سیاسی حضرت امام و خواسته مردم ولایت‌مدار بود، رخدادهای تلخ بی‌شماری را در تاریخ انقلاب رقم زد. این رخدادها همگام با رویکرد خصمانه استکبار جهانی به سرکردگی آمریکا و حمایت غرب و شرق از گروه‌های معارض داخلی در کنار تهاجم نظامی رژیم بعثی عراق به نمایندگی از حاکمان مرتجع جهان عرب، شرایطی را رقم زد که می‌توان گفت هرکدام از آنها می‌توانست مسیر انقلاب را تغییر داده، به شکست بکشاند؛ اما دست خداوند، هوشمندی و رهبری مقتدرانه امام، جان‌فشانی، وفاداری و آگاهی مردم ایران، راه انقلاب را هموار کرد. حضرت امام خمینی در بهمن‌ماه 1358، پس از عارضه قلبی، به تهران آمدند و با اقامت در آنجا سکان کشتی انقلاب را به دست گرفتند. بحران‌هایی چون تغییر دولت‌ها، اختلاف‌های قوای سه‌گانه، شهادت جمع بسیاری از کارگزاران نظام، مشکلات ناشی از جنگ تحمیلی و... با دست باکفایت ایشان فرومی‌نشست. درایت ایشان در ارائه نظریه «ولایت مطلقه فقیه» و تشکیل نهادهایی همچون «مجمع تشخیص مصلحت نظام»، راه برون‌رفت از بحران‌ها را فراروی انقلاب نهاد. ملت ایران نیز پاسدار میراث بزرگ امام خویش بود و ایشان را در رواق چشمانش می‌نشاند. علاقه مردم ولایت‌مدار به امام به‌گونه‌ای بود که در سال 1368، در حالی با پیکر پاک ایشان پس از سال‌ها تحمل سختی‌ها و مشکلات، وداع می‌کرد که حضور جمعیت، چندین برابر بیشتر از لحظه ورود وی به خاک وطن بود و عشق و پایداری آنان عمیق‌تر و قصدشان بر ادامه راه امام و انقلاب، جدی‌تر و نظامشان علی‌رغم همه توطئه‌ها و حوادث، پرثبات‌تر از هر زمان دیگر شد. «جمهوری اسلامی»، بارزترین ثمره عمر حضرت امام است. ایشان این نظام سیاسی را به‌گونه‌ای طراحی کردند که به هیچ فردی تکیه نداشته و در وصیت‌نامه خودشان به ملت چنین سفارش می‌کنند که: «با قدرت و تصمیم اراده به پیش روند و بدانند که با رفتن یک خدمت‌گزار، در سدّ آهنین ملت خللی حاصل نخواهد شد؛ که خدمت‌گزاران بالا و والاتر در خدمتند و اللَّه نگهدار این ملت و مظلومان جهان است».

دیدگاه‌های تقریبی

اتحاد امت اسلام

آنچه که ملت‌ها را به هم نزدیک می‏‌کند و یک ملت باید از آن، تحقق پیدا بکند؛ اسلام است.

اسلام یک ملت واحده است. و ممالک اسلامی، مثل محله‏‌های یک شهر به هم نزدیک‏‌اند. و همه روی قواعد اسلامی موظف‌‏اند که با هم متحد باشند. و همه زیر پرچم توحید، متحدالکلمه با کسانی که برخلاف اسلام هستند، مقابله کنند و آنها را هدایت کنند به اسلام، و خودشان را حفظ کنند از شرّ آنها.

دو مشکل اساسی ممالک اسلامی

به نظر ایشان، اساس مشکلاتی که برای آن ممالک اسلامی هست از همه بالاتر، دو تا مشکل است؛ یک مشکل، مشکل بین حکومت‌ها و ملت است که حکومت‌ها از ملت جدا هستند به حسب نام، یعنی نه حکومت خودش را از ملت می‏‌داند، نه ملت خودش را از حکومت. کلید این مشکل به دست حکومت‌هاست، اگر چنانچه حکومت‌ها طوری باشند که ملت احساس کند که اینها خدمتگزار او هستند ملت‌ها حاضرند برای همکاری. مشکل دوم که باز از مشکل‌های اساسی است برای دولت‌ها و ملت‌های اسلام؛ مشکلی است که بین خود دولت‌هاست. در عین حالی که اسلام دعوت کرده است بر اتحاد، و قرآن کریم مسلمین و مؤمنین را «اِخْوَه» می‏‌داند، در عین حال می‏‌بینیم که بین دولت‌های اسلامی بعضی با بعض اختلافات هست. چرا باید دو تا حکومت ـ که هر دو اسلامی هستند، و هر دو مال یک پدیده که پدیدۀ اسلامی است، متعلق به یک حقیقت هستند، قرآنِ آنها یکی است، پیغمبرِ آنها یکی است ـ چرا نباید دعوت اسلام را قبول کنند؟ آن هم، آن دعوتی که به نفع خود آنهاست. اگر این دعوت قبول بشود و دولت‌های اسلامی با هم اتحاد داشته باشند، ولو حدود ممالکشان محفوظ، لکن با هم متحد باشند، اگر این اتحاد حاصل بشود، آن وقت یک میلیارد جمعیت مسلمین یک قدرت عظیم خواهد بود که از همۀ قدرت‌ها بیشتر و بالاتر است. با اینکه مجهز به ایمان هستند که از همۀ تجهیزات بالاتر است.

یک دسته از مسلمانان شیعه هستند و یک دست‌ه‏‍ای از مسلمانان سنی، یک دسته حنفی و یک دست‌ه‏ای حنبلی و دست‌ه‏ای اخباری هستند؛ اصلاً طرح این معنا، از اول درست نبود. در یک جامعه‌هایی که همه می‏‌خواهند به اسلام خدمت کنند و برای اسلام باشند، این مسائل نباید طرح شود. ما همه برادر هستیم و با هم هستیم؛ منتها علمای شما یک دسته فتوا به یک چیز دادند و شما تقلید از علمای خود کردید و شدید حنفی؛ یک دسته فتوای شافعی را عمل کردند و یک دستۀ دیگر فتوای حضرت صادق را عمل کردند، اینها شدند شیعه، اینها دلیل اختلاف نیست. ما نباید با هم اختلاف و یا یک تضادی داشته باشیم، ما همه با هم برادریم. برادران شیعه و سنی باید از هر اختلافی احتراز کنند. امروز اختلاف بین ما، تنها به نفع آنهایی است که نه به مذهب شیعه اعتقاد دارند و نه به مذهب حنفی و یا سایر فِرق، آنها می‏‌خواهند نه این باشد نه آن، راه را اینطور می‏دانند که بین شما و ما اختلاف بیندازند. ما باید توجه به این معنا بکنیم که همۀ ما مسلمان هستیم و همۀ ما اهل قرآن و اهل توحید هستیم، و باید برای قرآن و توحید زحمت بکشیم و خدمت بکنیم.

حضرات آقایان! همۀ ما مسئول هستیم. روحانیون در درجۀ اولِ مسئولیت هستند. روحانیون باید بروند در بلاد و در جاهایی که دوردست است لازم است که بروند در دهات و قصبات و اعلام کنند مسائلی را که ما می‏‌گوییم. در جاهای دورافتاده ممکن است که یک اغفالهایی باشد، یک تبلیغات سوئی باشد. اینها در مراکزِ مثل تهران یا سایر بلاد عظیم نمی‏توانند تبلیغات خلاف بکنند، لکن در قرا و قصبات دورافتاده، یک حرف‌های غیرظاهر می‏زنند، غیر صحیح می‏‌زنند؛ مثلاً می‏‌گویند که اقلیت‌های مذهبی در حکومت اسلام باید از بین بروند! این خلاف اسلام است. اسلام اقلیت‌های مذهبی را احترام گذاشته است؛ اسلام اقلیت‌های مذهبی را در مملکت ما محترم می‌‏شمرد. و همین طور در اسلام بین شیعه و سنی ابداً تفرقه نیست؛ بین شیعه و سنی نباید تفرقه باشد. باید وحدت کلمه را حفظ کنید. ائمۀ اطهار ما سفارش کردند به ما که بپیوندید با هم؛ و با هم اجتماعمان را حفظ کنیم. و کسی که این اجتماع را بخواهد که به هم بزند، یا جاهل است و یا مغرض. و نباید به این حرف‌ها گوش بکنند.


مسألۀ اختلاف بین پیروان دو طایفه و دو مذهب، ریشه‏اش از صدر اسلام است. در آن وقت خلفای اموی، و خصوصاً عباسی، درصدد بودند که اختلاف ایجاد کنند. مجالس درست می‌‏کردند و[به اختلاف]دامن می‌‏زدند. این اختلاف کم کم اسباب این شد که در بین عوامِ از اهل سنت و عوامِ از اهل شیعه این تنافس پیدا شد؛ وگرنه نه عوام اهل سنت به سنت رسول‌ اللّه‏ عمل کرده و می‌‏کنند و نه عوام اهل شیعه پیروی از ائمۀ اطهار کرده‏اند. ائمۀ اطهار ما کوشش کردند تا اینها را داخل در آن جمعیت کنند، با آنها نماز بخوانند، به تشییع جنازه‏های آنها بروند. زمانْ کم کم آمد به این طرف، و قدرتمندان این کار را کردند برای اینکه این دو طایفه با هم سرگرم باشند، و خودشان هر کاری می‌‏خواهند بکنند. قریب سیصد سال پیش از این، سیاست خارجی در ایران و در شرق اجرا شد. آنها بیشتر درصدد این مسائل برآمدند. کارشناسهای آنها اشخاص و طوایف را مطالعه کردند و روحیات مردم را دیدند و همۀ جهات مادیات ما را تحت مطالعه قرار دادند، و از دو راه خواستند از ما بهره‏گیری کنند: مادی، می‌‏‌بینید که بهره‏گیری کردند؛ بهره‏‌گیری روحانی هم این بود که به این اختلافات دامن زدند و ما را بیشتر، از هم جدا کردند. اینکه می‌‏بینید یک کلمه وقتی از یک آدمی در اینجا صادر می‌‏شود، آن را عَلَم می‌‏کنند و چند هزار، چند صد هزار چاپ می‌‏کنند، نه اینکه یک آدم معمولی این کار را بکند، این دولت‌ها و این خارجیها هستند که به آن دامن می‌‏زنند و آنطور منتشر می‌‏کنند….

یگانگی و برادری سنی و شیعه

ما با هم یکی هستیم و ما جدا نیستیم. اختلاف، اختلاف دو تا مذهب است؛ این اختلاف نباید اسباب این معنا بشود که ما در اساس اسلام اختلاف کنیم. اسلام بالاتر از این معانی است که ما به واسطۀ اختلاف مسلکی از اسلام مثلاً چه بکنیم. ما که می‌‌‏بینیم الآن اسلام در معرض خطر است، بر همۀ ما لازم است که دست به هم بدهیم و از آن اشتباهاتی که در سابق بوده دست برداریم، دست‌هایی را که مثل سابق می‌‏‌خواهند ما را از هم جدا کنند قطع کنیم. من خدمتگزار همۀ شما هستم. ما آمده‏‌ایم که اسلام را از این وضع نجات بدهیم، مسلمین را از این تفرقه‌‏ها نجات بدهیم … .

بحمداللّه‏ شما توجه پیدا کردید که آنهایی که می‏‌خواهند بین اهل سنت و تشیع فاصله ایجاد کنند نه سنی هستند نه شیعه. اینها اصلاً به اسلام کار ندارند. و الاّ کسی که به اسلام اعتقاد داشته باشد، در یک زمانی که با وحدت همۀ مسلمین باید پیشروی کنیم و پیروز بشویم ان‏‌شاءاللّه‏، این نمی‌‏آید دامن بزند به اختلاف و مسائل اختلافی را طرح کند، اینها نیست جز اینکه اشاره‏ای از خارج هست. و قدرت‌های بزرگ فهمیدند که آن چیزی که آنها را عقب زده است اسلام است و وحدت مسلمین و برادری بین همۀ گروه‌های اسلامی، از این جهت، از اینجا شروع کردند که اینها را به هم بزنند.

یک مطلب اینکه در اسلام نژاد، گروه، دستجات، زبان، این طور چیزها مطرح نیست. اسلام برای همه است و به نفع همه. و ما با شما برادر هستیم به حکم قرآن، به حکم اسلام؛ و از هم جدا نیستیم. با کردها، با ترک‏ها، با بلوچ‏ها، همه برادر و باید با هم زندگی کنیم. الآن یک مملکتی است که دست اجانب از آن کوتاه شده، و این جنایتکارهای داخلی هم یا فرار کردند، یا در زوایا هستند . آن چیزی که من تأکید کردم یکی همین معنا بود که گمان نکنند برادرهای سنی ما که در اسلام این معنا مطرح باشد که فرقی مابین شما و ما باشد. همان طور که چهار مذهبی که در اهل تسنن هست، چه طور آن مذهب با آن مذهب دوتاست، لکن برادرند همه، دشمن نیستند، این هم یک مذهب خامسی است که دشمنی در کار نیست، همه برادر؛ همه مسلمان؛ همه اهل قرآن؛ همه تابع رسول اکرم … شما برادرها باید به این معنا توجه داشته باشید که اینها یک توطئه‏هایی است برای اینکه نگذارند اسلام در ایران حکومت کند. اینها با اسلام مخالف‏اند. نه با کُرد مخالف‏اند و نه با فارس مخالف‏اند؛ آنها با اساس مخالف‏اند؛ با اسلام مخالف‏اند. و همۀ مسلمانها تکلیفشان این هست که جلوگیری از آنها بکنند و اینها را سرکوب کنند.

…باید بین قشر دانشگاهی ومحصولات دانشگاهی و قشر روحانیت و مدارس دینی و محصولات مدارس دینی اجتماع و وحدت ایجاد کنیم. و بین برادران اهل سنت و شیعه که اینها هم باهم باشند. همان‏طوری که اهل سنت چهار مذهب دارند که در کنار هم‏اند، مذاهب نمی‌‏ریزند به جان هم، به حسب ظاهر، ما هم که مذهب پنجمی هستیم که می‌‏نشینیم با هم، ما برای خودمان فرایضمان را انجام بدهیم، لکن همه مان با هم بر ضد کسانی که بر ضد اسلام هستند. خوب، ما مسائل مشترک زیاد داریم، ما در اصول مذاهبمان، اصول دین مان، همه با هم مشترکیم. قرآن قرآن همه است؛ اسلام اسلام همه است؛ پیغمبر پیغمبر همه است. اینها مشترکات ما است. در این مشترکات ما با هم باشیم؛ و در مختصات هرکدام برای خودمان عملی داریم و برای خودمان آدابی داریم. این دعوا لازم ندارد؛ اینکه دعوا می‏‌شود دعوایی است که آنها ایجاد می‌‏کنند در بین ما.

درگذشت

حضرت امام خمینی به دنبال بروز مشکل دستگاه گوارش در 28 اردیبهشت 1368، از روز دوم خرداد تحت عمل پزشکی قرار گرفتند. به دنبال مشکل اساسی که در ساعت سه بعد ظهر 13 خرداد در روند بیماری ایشان به وجود آمده بود، در شامگاه شنبه، ساعت 22 و 20 دقیقه 13 خرداد سال 1368 خورشیدی (3 ژوئن 1989 م) برابر با 24 شوال 1409 ق، در 87 سالگی، روحشان از این دنیا رحلت کرده، به ملکوت اعلا پیوست.

آنچه پس از ایشان از متاع مادی به‌جا ماند، به گزارش دیوان عالی کشور - که مطابق اصل 142 قانون اساسی موظف بود دارایی رهبر و مسئولان رده‌بالای نظام را قبل و بعد از مسئولیت، رسیدگی و بررسی کند و حضرت امام نخستین کسی بود که صورت دارایی خود را در تاریخ 24 دی‌ماه 1359 برای دیوان عالی ارسال نمود - بدین شرح است: «نه‌تنها به اموال امام چیزی اضافه نشده، بلکه قطعه زمین ارث‌رسیده به امام در خمین نیز پس از انقلاب، در زمان حیات ایشان بین مستمندان محل، تقسیم شده است. تنها ملک غیر منقول امام، منزل قدیمی ایشان در قم بود که از زمان تبعید در سال 1343، عملاً در اختیار اهداف نهضت و محل تجمع مردم بوده است. مختصر وسایل اولیه زندگی در منزل، متعلق به همسرشان بوده و دو قطعه قالی مستعمل موجود، ملک کسی نیست و باید به سادات نیازمند داده شود. از آن حضرت هیچ وجه نقدی باقی نمانده و هرچه هست، وجوهات است که ورثه، حقی در آن ندارند». بدین ترتیب، دارایی برجامانده از مردی که قریب به نود سال عمر کرد و بر قلوب مردم حکومت داشت، عینک، ناخن‌گیر، شانه، تسبیح، قرآن، سجاده نماز، عمامه، لباس روحانی او و کتب دینی بود.

مراسم تشییع در روز 16 خرداد با حضور میلیون‌ها نفر برگزار شد و پیکر ایشان همان روز در بهشت زهرای تهران، در جایی که اکنون «حرم امام خمینی» است، به خاک سپرده شد. او با «دلی آرام و قلبی مطمئن و روحی شاد و ضمیری امیدوار به فضل خدا»، به دیدار معبود شتافت.

جستارهای وابسته

یادادشت

  • قابل ذکر است شاگردان امام کسانی هستند که برخی از آنان دروس امام را تقریر نموده و برخی به درجه مرجعیت نائل آمده‌اند وگرنه از آن حضرت، شاگردان فاضل و دانشمند دیگری نیز بهره جسته و در روند مبارزه، پیروزی و تثبیت و تداوم انقلاب اسلامی نقش داشته‌اند، همچون: آیات و حجج اسلام بهشتی، ربانی شیرازی، سعیدی، صدر (موسی)، غفاری، قدوسی، مطهری، مفتح، هاشمی رفسنجانی و ... .

پانویس

  1. ↑ علی قادری، «خمینی روح‌الله: زندگی‌نامه امام خمینی بر اساس اسناد و خاطرات و خیال»، چاپ دوم، تهران: مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام خمینی(ره)، ص78
  2. ↑ همان، ص79 و 9
  3. ↑ همان، ص88، 90 و 122
  4. ↑ همان، ص105
  5. ↑ خاطرات آیت‌اللّه پسندیده (گفته‌ها و نوشته‌ها) - یادها، 9
  6. ↑ علی قادری، «خمینی روح‌الله: زندگی‌نامه امام خمینی بر اساس اسناد و خاطرات و خیال»، چاپ دوم، تهران: مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام خمینی(ره)،، ص131
  7. ↑ همان، ص150
  8. ↑ همان، ص193
  9. ↑ همان، ص153
  10. ↑ کوثر(مجموعه سخنرانی‌های حضرت امام...)، مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام... ، چاپ اول: 1371، جلد اول، ص615
  11. ↑ علی قادری، «خمینی روح‌الله: زندگی‌نامه امام خمینی بر اساس اسناد و خاطرات و خیال»، چاپ دوم، تهران: مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام خمینی(ره)، ص232.
  12. ↑ همان، ص237.
  13. ↑ همان، ص192 و 193
  14. ↑ همان، ص 246
  15. ↑ همان، ص259
  16. ↑ همان
  17. ↑ آیت‌الله پسندیده و آیت‌الله مظاهری، خبرنامه نخستین همایش حاج آقا نورالله اصفهانی، شماره اول، ص16-17 و شماره دوم، ص13-12
  18. ↑ علی قادری، «خمینی روح‌الله: زندگی‌نامه امام خمینی بر اساس اسناد و خاطرات و خیال»، چاپ دوم، تهران: مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام خمینی(ره)، ص376 و صحیفه نور، جلد 1، ص255 تا 266
  19. ↑ [http://www.hawzah.net/fa/Magazine/View/130/3630/17830/ برگرفته از پایگاه اطلاع‌رسانی حوزه‌نت، مجله: حضور - شماره 38، زمستان 1380، «دیدگاه‌هایمقام معظم رهبری»، نویسنده: نامشخص، ص3، برگرفته در تاریخ 2 خردادماه 1394،
  20. ↑ علی قادری، «خمینی روح‌الله: زندگی‌نامه امام خمینی بر اساس اسناد و خاطرات و خیال»، چاپ دوم، تهران: مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام خمینی(ره)، ص143، 180، 190، 192، 246، 259، 384، 385، 388 و 393؛ زمزم نور: زندگی‌نامه، آثار و... امام خمینی، مؤسسه فرهنگی قدر ولایت، تهران، چاپ نهم، ص9 و 10؛ رضا بابایی، کارنامه نور (زندگی‌نامه امام خمینی)
  21. ↑ انقلاب اسلامی ایران، جمعی از نویسندگان، نهاد نمایندگی مقام معظم رهبری در دانشگاه‌ها، 1384، ص94 تا 111.
برگرفته از «https://fa.wikivahdat.com/w/index.php?title=سید_روح‌الله_موسوی_خمینی&oldid=207248»