ابن ندیم: تفاوت میان نسخه‌ها
بدون خلاصۀ ویرایش |
بدون خلاصۀ ویرایش |
||
| (۶۲ نسخهٔ میانی ویرایش شده توسط ۴ کاربر نشان داده نشد) | |||
| خط ۱: | خط ۱: | ||
{{جعبه اطلاعات شخصیت | |||
| | | عنوان = ابن ندیم | ||
| | | تصویر = عالمان شیعه.jpg | ||
| | | نام = ابوالفرج محمد بن ابی یعقوب اسحاق بن محمد بن اسحاق | ||
| | | نام‌های دیگر = | ||
| | | سال تولد = | ||
| | | تاریخ تولد = دهه اول قرن چهار قمری | ||
| | | محل تولد = | ||
| | | سال درگذشت = 385 ق | ||
| | | تاریخ درگذشت = | ||
| | | محل درگذشت = | ||
| استادان = {{فهرست جعبه عمودی |ابوسعید سیرافی |ابوسلیمان منطقی سجستانی |[[ابوالفرج اصفهانی]] }} | |||
| | | شاگردان = | ||
| | | دین = [[اسلام]] | ||
| | | مذهب = [[مذهب شیعه|شیعه]] | ||
| | | آثار = {{فهرست جعبه افقی |الفهرست |الاوصاف |التشبیهات }} | ||
| فعالیت‌ها = | |||
| وبگاه = | |||
}} | |||
'''ابوالفرج محمد بن ابی یعقوب اسحاق بن محمد بن اسحاق'''، معروف به [[ابن ندیم|ابن‌ندیم]] کتاب‌شناس، [[فهرست نگار|فهرست‌نگار]] و محقق بغدادی قرن چهارم هجری است. از زندگی و فعالیت‌های علمی ابن‌ندیم اطلاع چندانی در دست نیست زیرا نویسندگان و [[تذکره نویسان|تذکره‌نویسان]] پس از او شاید به سبب اختلافات عقیدتی و مذهبی توجه چندانی به او نداشتهاند. | |||
وی با علوم مختلف آشنایی نسبی داشته و احتمالاً در برخی زمینه‌ها مثل [[ادبیات عرب]] و [[علوم اوائل]] به ویژه [[فلسفه]] و تاریخ فلسفه صاحب‌نظر بوده است. | |||
کتاب وی [[الفهرست (کتاب)]] است‌که گنجینه‌ای شامل تمام کتب مؤلفه و منقوله عالم اسلامی تا اواخر قرن چهارم و همچنین شرح حال مؤلفین و نقله و بسی فواید دیگر چون تفصیل [[ادیان|ادیان]] و [[مذاهب]] گذشتگان و ملل و نحل سالفه است. | |||
== زندگینامه ابن‌ندیم == | |||
قدیم‌ترین منبع درباره احوال ابن‌ندیم، گزارش موجز [[ابن شهرآشوب|ابن‌شهر آشوب]] (وفات ۵۸۸ق) در [[معالم العلماء (کتاب)|معالم العلماء]]<ref> ابن شهر آشوب، ص۱۴۳</ref>و است. پس از وی [[یاقوت حموی]] (درگذشت ۶۲۶ق) در شرح‌حالی مختصر و برگرفته از الفهرست، به ستایش از ابن‌ندیم و اینکه این اثر دانش مؤلف را در کتابشناسی و علوم مختلف نشان می‌دهد، پرداخته است<ref>یاقوت، ص۱۸-۱۷</ref>. | |||
در میان منابع متأخرتر باید از [[لسان المیزان (کتاب)|لسان المیزان]] [[ابن حجر هیتمی|ابن‌حجر]]<ref>ابن حجر، ج۵، ص۷۲-۷۳</ref> یاد کرد که شامل شرح‌حال نسبتاً مفصل‌تری از ابن‌ندیم بر مبنای گفته‌‌های [[ابن نجار|ابن‌نجار]]، [[ذهبی]] و بررسی انتقادی الفهرست است. انتقاد تند از شخصیت ابن‌ندیم ویژگی کار ابن‌حجر محسوب میشود. | |||
== اصل و نسب ابن‌ندیم == | |||
درباره نسب و خاستگاه ابن‌ندیم نمی‌‌توان به صورت قطعی سخن گفت اما باتوجه به اینکه وی در نسبت یا وابستگی خود به قبیله‌‌ای از قبایل عرب در [[الفهرست (کتاب)]] مطلبی نیاورده می‌توان گفت که احتمالاً عرب نبوده است. | |||
همچنین شواهدی چون نپرداختن ابن‌ندیم به ادیان ایرانی در بخش مربوط به [[مذهب|مذاهب]] و ادیان الفهرست و نیز مطالبی که در صفحات ۲۳۹-۲۴۰ آن آورده است، می‌تواند احتمال ایرانی نبودن وی را تقویت کند. | |||
از سوی دیگر علاقه ابن‌ندیم به علوم اوائل و دوستی وی با عالمان [[مسیحی]] [[بغداد]]<ref>"علم ابن الندیم بالیهودیه و النصرانیه"، ج۸، ص۸۴-۱۱۳؛ ج۱۰، ص۱۵۶-۱۸۳</ref> و شناخت درخور ستایش او از وضعیت [[بین النهرین]] پیش از [[اسلام]] شاید بتواند شاهدی برای انتساب او به اقوامی باشد که قبل از ظهور اسلام در بین النهرین ساکن بودند، چنانکه نام پدر و جدش ـ اسحاق ـ و کنیه‌‌های خود او و پدرش ـ [[ابوالفرج اصفهانی|ابوالفرج]] و ابویعقوب ـ به این احتمال قوت می‌بخشد. | |||
== تولد == | |||
باتوجه به اینکه در خود الفهرست همواره از وی با عنوان محمد بن اسحاق الندیم یاد میشود و هچنین [[منابع رجالی]] و تاریخی غالباً نام او را به همین صورت یا به صورت<big>ابن‌الندیم</big> ضبط کرده‌اند، <ref>شیخ طوسی، ص۴۱، ص۶۸، جاهای مختلف؛ نجاشی، ص۱۱۴؛ ابن شهر آشوب، ص۱۴۳؛ فقطی، ج۱، ص۷، ۸، ۹؛ ابن ابی اصیبعه، ج۱، ص۵۷، ص۲۸۷</ref> می‌توان گفت که <big>ندیم</big> لقب پدر او بوده است، اما علت این نام‌گذاری معلوم نیست. | |||
در | از محل تولد ابن‌ندیم نیز اطلاعی در دست نیست. تنها می‌دانیم که در [[بغداد]] می‌زیسته و مدتی در موصل اقامت داشته است<ref> ابن ندیم، ص۹۴، ص۱۸۱</ref>. | ||
در مورد تاریخ تولد ابن‌ندیم گزارشی که خود او در الفهرست<ref> ابن ندیم، ص۲۹۵</ref> درباره ملاقاتش با فقیه خارجی، ابوبکر بردعی در ۳۴۰ ق به دست داده، تا حدودی راه‌گشاست. با توجه به اطلاعاتی که ابن‌ندیم از آثار و عقاید بردعی در این دیدار گردآوری کرده می‌توان دریافت که وی در زمان ملاقات از بلوغ علمی برخوردار بوده است و در حدود سی تا چهل ساله بوده است. | |||
[[ | == مذهب == | ||
[[ | اختلاف نظری که در مورد [[مذهب]] ابن‌ندیم دیده میشود از تشتت و گوناگونی آرای وی در الفهرست ریشه می‌گیرد. قرائن موجود در الفهرست بر میل او به اعتزال و مکتب [[معتزله]] دلالت دارد. از آن جمله است: | ||
* نقل اظهارات معتزله درباره [[محمد بن عبد‌الله (خاتم الانبیا)|پیامبر (صلی الله علیه)]] به عنوان سرچشمه اندیشه اعتزال<ref>ابن ندیم، ص۲۰۲</ref>. | |||
* تقسیم معتزله به ۲ گروه مخلص و بدعت‌گذار<ref>ابن ندیم، ص ۲۰۱-۲۰۲</ref>. | |||
* اطلاق عنوان اهل العدل و التوحید بر [[معتزله]]<ref> ابن ندیم، ص ۲۰۱-۲۰۲</ref>. و در مقابل، [[حشویه]] بر [[اهل سنت و جماعت|اهل‌سنت]]<ref>ابن ندیم، ص ۲۸۷</ref>؛ | |||
* ذکر [[ابوالحسن اشعری]] در بخش متکلمان [[مجبره|مجبّره]] و [[حشویه]]<ref>ابن ندیم، ص ۲۳۱</ref>. | |||
== دلایل شیعه بودن ابن‌ندیم == | |||
نظر به اینکه او از برخی [[ائمه|امامان شیعه]] و فرزندانشان با جمله (علیه‌السلام) یاد کرده<ref>ابن ندیم، ص۹۵، ۱۲۰، ۲۵۲</ref> و [[اهل بیت|اهل‌بیت]] [[محمد بن عبد‌الله (خاتم الانبیا)|پیامبر (صلی‌الله علیه وآله وسلم)]] را همچون فردی شیعی می‌ستاید<ref> ابن ندیم، ص ۱۹۷، ۲۷۶</ref> و برای شیخین، دیگر [[خلیفه|خلفا]] و کسانی چون [[طلحه]]، [[زبیر بن عوام|زبیر]] و [[عایشه]] تعبیر رضی اللـه عنه را به کار نمی‌‌برد<ref> ابن ندیم، ص ۲۷، ۱۱۵، ۱۳۶</ref>، می‌توان گفت که شیعی مذهب بوده است. | |||
باید افزود که از عبارت ترضیه (رضی الله عنه) که در برخی موارد در کتاب الفهرست چاپی<ref>ابن ندیم، ص ۱۱۵، ۱۴۶، ۲۲۴، ۲۵۱</ref> برای [[عمر بن خطاب]] و دیگران دیده میشود، در نسخه‌‌های اصلی آن اثری نیست، از این رو می‌توان دریافت که این تعابیر توسط ناسخان اضافه شده است. | |||
قرائن دیگری نیز وجود دارد که می‌تواند بر [[مذهب شیعه|تشیع]] وی دلالت کند: | |||
* ذکر تعبیر خاصه برای [[مذهب شیعه|شیعیان]] و عامه برای [[اهل سنت و جماعت|اهل‌سنت]]<ref> ابن ندیم، ص ۲۴۶، ۲۸۷، ۲۸۹</ref>؛ | |||
* نقل روایتی از [[واقدی]] مبنی بر آنکه [[علی بن ابی‌طالب|علی (علیه‌السلام)]] [[معجزه]] پیامبر (صلی‌الله علیه وآله وسلم) بوده است<ref>ابن ندیم، ص ۱۱۱</ref>. | |||
* حسن المذهب خواندن واقدی که خود، او را شیعی می‌داند<ref>ابن ندیم، ص ۱۱۱</ref>. | |||
* ستایش از [[هشام بن حکم]] که به [[امامت]] [[جعفر بن محمد (صادق)|امام صادق (علیه‌السلام)]] گروید<ref>ابن ندیم، ص ۲۲۳-۲۲۴</ref>. | |||
* رجال‌نویسان اهل سنت همواره بر گرایش ابن‌ندیم به تشیع و اعتزال تصریح و گاه از او به سختی انتقاد کرده اند<ref> یاقوت، ص۱۸-۱۷؛ تاریخ الاسلام</ref>. | |||
* لازم به ذکر است که علمای [[امامیه]] همچون [[شیخ طوسی]] و [[نجاشی]]، با اینکه از الفهرست بهره گرفته‌‌اند، او را از جمله رجال امامیه محسوب نداشتهاند<ref> ابن شهر آشوب، ص۱۴۳</ref>. | |||
== آثار ابن‌ندیم == | |||
ابن‌ندیم آثار زیادی نوشته‌است ولی مهم‌ترین اثر او که شهرت جهانی دارد کتاب الفهرست است. از دیگر آثار او کتاب الاوصاف و التشبیهات است. شهرت او بیشتر به خاطر کتاب الفهرست او است. | |||
الفهرست در سال ۳۷۷ هـ. ق (۹۸۷ میلادی) به انجام رسید و احتمالاً پس از آن نیز ابن‌ندیم اطلاعاتی را بر آن افزود. این کتاب جامع‌ترین اثر در حوزه کتابشناسی عمومی در چهار قرن نخست هجری است، که فهرستی از کلیه کتبی که تا آن زمان به زبان عربی نگاشته شده و شرح حال مؤلفانش را دربردارد. این کتاب بمثابه دانشنامه‌ای از تاریخ، فرهنگ، ادبیات و مذهب از پیش از اسلام تا زمان مؤلف است<ref>«ابن ندیم، دائرةالمعارف اسلامی»</ref> .<ref>توضیح بیشتر رجوع شود به مدخل الفهرست</ref>. | |||
== درگذشت == | |||
زمان درگذشت ابن ندیم محل اختلاف است. صفدی آن را ۳۸۰ق نوشته و مقریزی «چهارشنبه ۲۰ [[شعبان]] ۳۸۰» در [[بغداد]] ضبط کرده است. همچنین بر مبنای سخن ابن نجار در یک جا درگذشت ابن ندیم «چهارشنبه ۲۰ شعبان ۳۸۵» و در جای دیگر «شعبان سنه ثمان و ثلاثین» آمده است. برخی از معاصران باتوجه به تاریخ اخیر، زمان [[مرگ]] او را اوایل قرن ۵ق نوشته اند. در مورد اول ظاهرا تصحیفی رخ داده و دومی با توجه به آنچه در مورد زمان تولد ابن ندیم ذکر شد، بعید به نظر می رسد. گفتنی است که تاریخ‌های بعد از ۳۸۰ق که در الفهرست دیده میشود، به گمان قریب به یقین از اضافات ناسخان است، خاصه اینکه مؤلف خود در کتابش از خوانندگان خواسته است‌که در تکمیل اثر او بکوشند. | |||
== جستارهای وابسته == | |||
* [[ابن شهرآشوب|ابن‌شهر آشوب]] | |||
* [[شهاب‌الدین ابوالعباس احمد بن بدرالدین هیتمی سعدی انصاری|ابن‌حجر]] | |||
* [[ابوالفرج اصفهانی|ابوالفرج]] | |||
== پانویس == | |||
{{پانویس}} | |||
{{علمای اسلام}} | |||
[[رده:شخصیت‌ها]] | |||
[[رده:عالمان]] | |||
[[رده:مورخان]] | |||
نسخهٔ کنونی تا ۱۱ ژوئیهٔ ۲۰۲۴، ساعت ۱۸:۴۷
| ابن ندیم | |
|---|---|
 | |
| نام کامل | ابوالفرج محمد بن ابی یعقوب اسحاق بن محمد بن اسحاق |
| اطلاعات شخصی | |
| روز تولد | دهه اول قرن چهار قمری |
| سال درگذشت | 385 ق، ۳۷۴ ش، ۹۹۵ م |
| دین | اسلام، شیعه |
| استادان |
|
| آثار |
|
ابوالفرج محمد بن ابی یعقوب اسحاق بن محمد بن اسحاق، معروف به ابن‌ندیم کتاب‌شناس، فهرست‌نگار و محقق بغدادی قرن چهارم هجری است. از زندگی و فعالیت‌های علمی ابن‌ندیم اطلاع چندانی در دست نیست زیرا نویسندگان و تذکره‌نویسان پس از او شاید به سبب اختلافات عقیدتی و مذهبی توجه چندانی به او نداشتهاند. وی با علوم مختلف آشنایی نسبی داشته و احتمالاً در برخی زمینه‌ها مثل ادبیات عرب و علوم اوائل به ویژه فلسفه و تاریخ فلسفه صاحب‌نظر بوده است.
کتاب وی الفهرست (کتاب) است‌که گنجینه‌ای شامل تمام کتب مؤلفه و منقوله عالم اسلامی تا اواخر قرن چهارم و همچنین شرح حال مؤلفین و نقله و بسی فواید دیگر چون تفصیل ادیان و مذاهب گذشتگان و ملل و نحل سالفه است.
زندگینامه ابن‌ندیم
قدیم‌ترین منبع درباره احوال ابن‌ندیم، گزارش موجز ابن‌شهر آشوب (وفات ۵۸۸ق) در معالم العلماء[۱]و است. پس از وی یاقوت حموی (درگذشت ۶۲۶ق) در شرح‌حالی مختصر و برگرفته از الفهرست، به ستایش از ابن‌ندیم و اینکه این اثر دانش مؤلف را در کتابشناسی و علوم مختلف نشان می‌دهد، پرداخته است[۲].
در میان منابع متأخرتر باید از لسان المیزان ابن‌حجر[۳] یاد کرد که شامل شرح‌حال نسبتاً مفصل‌تری از ابن‌ندیم بر مبنای گفته‌‌های ابن‌نجار، ذهبی و بررسی انتقادی الفهرست است. انتقاد تند از شخصیت ابن‌ندیم ویژگی کار ابن‌حجر محسوب میشود.
اصل و نسب ابن‌ندیم
درباره نسب و خاستگاه ابن‌ندیم نمی‌‌توان به صورت قطعی سخن گفت اما باتوجه به اینکه وی در نسبت یا وابستگی خود به قبیله‌‌ای از قبایل عرب در الفهرست (کتاب) مطلبی نیاورده می‌توان گفت که احتمالاً عرب نبوده است. همچنین شواهدی چون نپرداختن ابن‌ندیم به ادیان ایرانی در بخش مربوط به مذاهب و ادیان الفهرست و نیز مطالبی که در صفحات ۲۳۹-۲۴۰ آن آورده است، می‌تواند احتمال ایرانی نبودن وی را تقویت کند.
از سوی دیگر علاقه ابن‌ندیم به علوم اوائل و دوستی وی با عالمان مسیحی بغداد[۴] و شناخت درخور ستایش او از وضعیت بین النهرین پیش از اسلام شاید بتواند شاهدی برای انتساب او به اقوامی باشد که قبل از ظهور اسلام در بین النهرین ساکن بودند، چنانکه نام پدر و جدش ـ اسحاق ـ و کنیه‌‌های خود او و پدرش ـ ابوالفرج و ابویعقوب ـ به این احتمال قوت می‌بخشد.
تولد
باتوجه به اینکه در خود الفهرست همواره از وی با عنوان محمد بن اسحاق الندیم یاد میشود و هچنین منابع رجالی و تاریخی غالباً نام او را به همین صورت یا به صورتابن‌الندیم ضبط کرده‌اند، [۵] می‌توان گفت که ندیم لقب پدر او بوده است، اما علت این نام‌گذاری معلوم نیست.
از محل تولد ابن‌ندیم نیز اطلاعی در دست نیست. تنها می‌دانیم که در بغداد می‌زیسته و مدتی در موصل اقامت داشته است[۶].
در مورد تاریخ تولد ابن‌ندیم گزارشی که خود او در الفهرست[۷] درباره ملاقاتش با فقیه خارجی، ابوبکر بردعی در ۳۴۰ ق به دست داده، تا حدودی راه‌گشاست. با توجه به اطلاعاتی که ابن‌ندیم از آثار و عقاید بردعی در این دیدار گردآوری کرده می‌توان دریافت که وی در زمان ملاقات از بلوغ علمی برخوردار بوده است و در حدود سی تا چهل ساله بوده است.
مذهب
اختلاف نظری که در مورد مذهب ابن‌ندیم دیده میشود از تشتت و گوناگونی آرای وی در الفهرست ریشه می‌گیرد. قرائن موجود در الفهرست بر میل او به اعتزال و مکتب معتزله دلالت دارد. از آن جمله است:
- نقل اظهارات معتزله درباره پیامبر (صلی الله علیه) به عنوان سرچشمه اندیشه اعتزال[۸].
- تقسیم معتزله به ۲ گروه مخلص و بدعت‌گذار[۹].
- اطلاق عنوان اهل العدل و التوحید بر معتزله[۱۰]. و در مقابل، حشویه بر اهل‌سنت[۱۱]؛
- ذکر ابوالحسن اشعری در بخش متکلمان مجبّره و حشویه[۱۲].
دلایل شیعه بودن ابن‌ندیم
نظر به اینکه او از برخی امامان شیعه و فرزندانشان با جمله (علیه‌السلام) یاد کرده[۱۳] و اهل‌بیت پیامبر (صلی‌الله علیه وآله وسلم) را همچون فردی شیعی می‌ستاید[۱۴] و برای شیخین، دیگر خلفا و کسانی چون طلحه، زبیر و عایشه تعبیر رضی اللـه عنه را به کار نمی‌‌برد[۱۵]، می‌توان گفت که شیعی مذهب بوده است.
باید افزود که از عبارت ترضیه (رضی الله عنه) که در برخی موارد در کتاب الفهرست چاپی[۱۶] برای عمر بن خطاب و دیگران دیده میشود، در نسخه‌‌های اصلی آن اثری نیست، از این رو می‌توان دریافت که این تعابیر توسط ناسخان اضافه شده است.
قرائن دیگری نیز وجود دارد که می‌تواند بر تشیع وی دلالت کند:
- ذکر تعبیر خاصه برای شیعیان و عامه برای اهل‌سنت[۱۷]؛
- نقل روایتی از واقدی مبنی بر آنکه علی (علیه‌السلام) معجزه پیامبر (صلی‌الله علیه وآله وسلم) بوده است[۱۸].
- حسن المذهب خواندن واقدی که خود، او را شیعی می‌داند[۱۹].
- ستایش از هشام بن حکم که به امامت امام صادق (علیه‌السلام) گروید[۲۰].
- رجال‌نویسان اهل سنت همواره بر گرایش ابن‌ندیم به تشیع و اعتزال تصریح و گاه از او به سختی انتقاد کرده اند[۲۱].
- لازم به ذکر است که علمای امامیه همچون شیخ طوسی و نجاشی، با اینکه از الفهرست بهره گرفته‌‌اند، او را از جمله رجال امامیه محسوب نداشتهاند[۲۲].
آثار ابن‌ندیم
ابن‌ندیم آثار زیادی نوشته‌است ولی مهم‌ترین اثر او که شهرت جهانی دارد کتاب الفهرست است. از دیگر آثار او کتاب الاوصاف و التشبیهات است. شهرت او بیشتر به خاطر کتاب الفهرست او است.
الفهرست در سال ۳۷۷ هـ. ق (۹۸۷ میلادی) به انجام رسید و احتمالاً پس از آن نیز ابن‌ندیم اطلاعاتی را بر آن افزود. این کتاب جامع‌ترین اثر در حوزه کتابشناسی عمومی در چهار قرن نخست هجری است، که فهرستی از کلیه کتبی که تا آن زمان به زبان عربی نگاشته شده و شرح حال مؤلفانش را دربردارد. این کتاب بمثابه دانشنامه‌ای از تاریخ، فرهنگ، ادبیات و مذهب از پیش از اسلام تا زمان مؤلف است[۲۳] .[۲۴].
درگذشت
زمان درگذشت ابن ندیم محل اختلاف است. صفدی آن را ۳۸۰ق نوشته و مقریزی «چهارشنبه ۲۰ شعبان ۳۸۰» در بغداد ضبط کرده است. همچنین بر مبنای سخن ابن نجار در یک جا درگذشت ابن ندیم «چهارشنبه ۲۰ شعبان ۳۸۵» و در جای دیگر «شعبان سنه ثمان و ثلاثین» آمده است. برخی از معاصران باتوجه به تاریخ اخیر، زمان مرگ او را اوایل قرن ۵ق نوشته اند. در مورد اول ظاهرا تصحیفی رخ داده و دومی با توجه به آنچه در مورد زمان تولد ابن ندیم ذکر شد، بعید به نظر می رسد. گفتنی است که تاریخ‌های بعد از ۳۸۰ق که در الفهرست دیده میشود، به گمان قریب به یقین از اضافات ناسخان است، خاصه اینکه مؤلف خود در کتابش از خوانندگان خواسته است‌که در تکمیل اثر او بکوشند.
جستارهای وابسته
پانویس
- ↑ ابن شهر آشوب، ص۱۴۳
- ↑ یاقوت، ص۱۸-۱۷
- ↑ ابن حجر، ج۵، ص۷۲-۷۳
- ↑ "علم ابن الندیم بالیهودیه و النصرانیه"، ج۸، ص۸۴-۱۱۳؛ ج۱۰، ص۱۵۶-۱۸۳
- ↑ شیخ طوسی، ص۴۱، ص۶۸، جاهای مختلف؛ نجاشی، ص۱۱۴؛ ابن شهر آشوب، ص۱۴۳؛ فقطی، ج۱، ص۷، ۸، ۹؛ ابن ابی اصیبعه، ج۱، ص۵۷، ص۲۸۷
- ↑ ابن ندیم، ص۹۴، ص۱۸۱
- ↑ ابن ندیم، ص۲۹۵
- ↑ ابن ندیم، ص۲۰۲
- ↑ ابن ندیم، ص ۲۰۱-۲۰۲
- ↑ ابن ندیم، ص ۲۰۱-۲۰۲
- ↑ ابن ندیم، ص ۲۸۷
- ↑ ابن ندیم، ص ۲۳۱
- ↑ ابن ندیم، ص۹۵، ۱۲۰، ۲۵۲
- ↑ ابن ندیم، ص ۱۹۷، ۲۷۶
- ↑ ابن ندیم، ص ۲۷، ۱۱۵، ۱۳۶
- ↑ ابن ندیم، ص ۱۱۵، ۱۴۶، ۲۲۴، ۲۵۱
- ↑ ابن ندیم، ص ۲۴۶، ۲۸۷، ۲۸۹
- ↑ ابن ندیم، ص ۱۱۱
- ↑ ابن ندیم، ص ۱۱۱
- ↑ ابن ندیم، ص ۲۲۳-۲۲۴
- ↑ یاقوت، ص۱۸-۱۷؛ تاریخ الاسلام
- ↑ ابن شهر آشوب، ص۱۴۳
- ↑ «ابن ندیم، دائرةالمعارف اسلامی»
- ↑ توضیح بیشتر رجوع شود به مدخل الفهرست
