واقدی: تفاوت میان نسخه‌ها
بدون خلاصۀ ویرایش |
بدون خلاصۀ ویرایش |
||
| (۷۷ نسخهٔ میانی ویرایش شده توسط ۴ کاربر نشان داده نشد) | |||
| خط ۱: | خط ۱: | ||
{{جعبه اطلاعات شخصیت | |||
[[ | | عنوان = واقدی | ||
| تصویر = واقدی.jpg | |||
''''' | | نام = أبو عبدالله محمد بن عمر بن واقد السهمی الاسلمی بالولاء، المدنی، الواقدی | ||
| نامهای دیگر = | |||
| سال تولد = | |||
| تاریخ تولد = 130 ق | |||
| محل تولد = [[مدینه]] | |||
| سال درگذشت = | |||
| تاریخ درگذشت = ۲۰۷ ق | |||
| محل درگذشت = {{فهرست جعبه افقی |[[عراق]] |[[بغداد]] }} | |||
| استادان = {{فهرست جعبه عمودی |ابن جُریج |محمد بن عِجلان |مَعْمَر بن راشد |ابراهیم بن سعد |ابن ابی‌ذِئْب |سُفیان ثَوری }} | |||
| شاگردان = | |||
| دین = [[اسلام]] | |||
| مذهب = [[اهل‌سنت]] | |||
| آثار = {{فهرست جعبه افقی |مغازی: تاریخ جنگهای [[محمد بن عبدالله (خاتم الانبیا)|پیامبر(صلی الله علیه)]] (ترجمه)المغازی |كتاب الرّدة مع نبذة من فتوح العراق و ذكر المثنی بن حارثة الشیبانی }} | |||
| فعالیت‌ها = مورخ، قاضی | |||
| وبگاه = | |||
}} | |||
'''ابوعبدالله محمد بن عمر واقدی''' در سال130ق در اواخر خلافت [[مروان بن محمد]] آخرین خلیفۀ اموی در [[مدینه]] متولد شد. [[مأمون عباسی|مأمون]] [[عباسیان|خلیفۀ عباسی]] او رابه سبب احاطه‌اش به [[فقه]]، احکام، سیره و [[حدیث]]، به قضاء شهر عسکر مهدی منصوب کرد. | |||
بیشتر کوشش واقدی مصروف تدوین و گردآوری [[روایات]] می‌شد. شوق وافر او نسبت به تبویب [[حدیث]] به حدی بود که او را در حدیث امیرالمؤمنین لقب داده‌اند. [[ابن ندیم]] نام28 اثر او را درکتاب الفهرست نوشته و در خلال ذکر آثار واقدی از [[کتاب التاریخ]] و [[المغازی]] و المبعث نیز یادکرده است. | |||
کتاب المغازی که اکنون از وی بازمانده است قسمتی از اثر یادشده محسوب می‌شود. واقدی دراین اثر تمام نبردهای [[صدر اسلام]] را با جزئیات کامل و تسلسل زمانی شرح می‌دهد و در بحث از هر [[غزوه]] بخشی را هم با عنوان «ذْکَر ما نَزِل مَن القرآنَ فی غْزِوه» به آیاتی اختصاص می‌دهد که دربارۀ آن غزوه [[نزول قرآن|نازل]] شده و این‌گونه درگیر [[تفسیر قرآن|تفسیرقرآن]] شده است. افزون بر این درضمن شرح رویدادهای تاریخی صدر [[اسلام]] نیز گاه به آیاتی از [[قرآن]] استناد می‌کند یا تفسیری از آنها به دست می‌دهد. | |||
== خانواده == | |||
محمد بن عمر بن واقد واقدی (130 ـ 207) از موالی قبیله اسلم و مدنی است، هرچند ریشه مولی بودن او و این که اصل و اساس او عرب بوده یا غیر آن، روشن نشده است. این که او از موالی عبدالله بن بریده بن حصیب اسلمی ـ تابعی و قاضی [[بنی امیه|امویان]] در [[بصره]] در دوره امارت یوسف بن عمر بر [[عراق]] <ref> تاریخ خلیفه بن خیاط، ص 235</ref> و قاضی مرو و متوفای 114 <ref> الکامل ابن اثیر، ج 5، ص 180</ref> ـ بوده توسط ابن سعد، شاگرد واقدی تأیید شده است.<ref>طبقات الکبری، ج 7، ص 334</ref>. | |||
</ | |||
زندگی بریده در [[بصره]] و [[مرو]]، شاید اشاره به آن باشد که اجداد واقدی ایرانی بوده و در شمار موالی اسلمی درآمده‌اند. بهر حال تنها نام جد وی واقد را می‌شناسیم و بالاتر از آن در نسب وی نامی در منابع درج نشده است. مارسدن جونز [مصحح کتاب المغازی واقدی] در مقدمه بر مغازی نوشته است: مادر واقدی دختر عیسی بن جعفر بن سائب خاثر است که پدرش ایرانی بوده است! اما آنچه در اغانی از ابن خرداد به نقل شده این است: «زعم ابن خرداد به أنّ ام محمد بن عمرالواقدی القاضی المحدث بنت عیسی بن جعفر بن سائب خاثر<ref>الاغانی، ج 8، ص 446. سائب خاثر که جد مادری او می‌شود در روزه حره کشته شد و شرح کشته شدن وی را اصفهانی آورده است. همانجا، ص 448. وی اولین غناگر در مدینه بوده است</ref>». در این عبارت اشاره به این که پدر مادر او ایرانی بوده نشده است. به نظر می‌رسد جونز برداشت غلطی از عبارت کرده یا متن و نسخه‌ای که او استفاده کرده عبارتی جز این داشته است. | |||
[[رده: | تولد واقدی را سال 129 و حتی پیش از آن هم نوشته‌اند، اما خود وی، به ابن سعد ـ مشهور به کاتب الواقدی ـ گفته که در سال 130 به دنیا آمده است<ref> الفهرست ندیم، ص 144</ref>. عمویش هیثم بن واقد کم بیش اهل [[روایت]] و تاریخ بوده و واقدی، دست کم، دو بار از وی در المغازی [ص 588، 1090] نقل کرده است. روایات بیشتری از وی در طبقات الکبری نقل شده است: «حدثنی عمی الهیثم بن واقد<ref> طبقات الکبری، ج 5، ص 319</ref>». این هیثم متولد سال 97 بوده است<ref> تاریخ الطبری، ج 6، ص 565</ref>. پدر واقدی نیز پیش از سال 170 درگذشته و خودش درباره تعلیم و تربیتش همراه برادرش شمله در دوران طفولیت حکایتی نیز نقل کرده که جالب است<ref>طبقات الکبری، ج 4، ص 456</ref>. | ||
[[رده: | |||
== واقدی در مدینه == | |||
واقدی دوران دانش اندوزی و حتی تدریس را در [[مدینه]] گذراند، اما در سال 180 به [[بغداد]] که شهر بزرگی شده و مرکزیتی برای دانشمندان برجسته شده بود رفت و تا پایان عمر در سال 207 همانجا ماند، هرچند برای کسب علم به [[شام (شامات)|شام]] و رقه و نقاط دیگر سفر کرد<ref> تاریخ بغداد، ج 3، ص 213</ref>. وی خاطراتی از زمان حضورش در مدینه نقل کرده که از آن جمله این است که او عبدالله بن حسن [پدر [[نفس زکیه]]] و [[اهل‌بیت]] او را دیده که در غل و زنجیر از دار مروان [دارالاماره مدینه] خارج می‌شدند<ref>طبقات الکبری، ج 5، ص 388، تاریخ الطبری، ج 7، ص 550</ref>. این باید مربوط به حوالی سال 146 باشد که او شانزده ساله بوده است. علم، مختصری در خاندانش ادامه یافته به طوری که فرزند وی محمد بن محمد بن عمر، راوی کتاب تاریخ پدرش بوده است<ref>الانساب سمعانی، ج 13، ص 272</ref>. در تاریخ بغداد، از محمد بن محمد بن محمد بن عمر واقدی در میان اسناد برخی نقل‌ها یاد شده است<ref> تاریخ بغداد، ج 12، ص 340</ref>. | |||
واقدی از مورخان دهه‌های پایانی قرن دوم و برآمده از مکتب تاریخ نگاری و حدیثی مدینه است‌که تخصص ویژه اش در مغازی و فتوحات و اخبار تاریخی است و بدون شک، و در کنار ده‌ها نفر از سیره نگارانی که پیش و همزمان با او بودند، وی مهم‌ترین مغازی نگار و پایه گذار این دانش قرن دوم هجری به شمار می‌آید. اهمیت جایگاه وی در تاریخ به ویژه دانش مغازی، او را از مدینه به بغداد کشاند. بنابر‌این مرکزیت بغداد، عامل اصلی در کشاندن این قبیل چهره‌های به نام از هرجا، به سوی خود بود. ابن سعد نوشته است: او از مردمان مدینه بود و در سال 180 برای بدهی که داشت، به بغداد آمد<ref>طبقات الکبری، ج 7، ص 334</ref>. پس از آن به شام و رقّه رفت و بار دیگر به [[بغداد]] بازگشت. | |||
== اقامت واقدی در بغداد در سال 180 == | |||
روایت آمدن وی به بغداد باید با داستان دیگری شرح داده شود. واقدی از زمانی که در مدینه بود، به خاطر اتفاق خاصی با [[هارون الرشید|هارون]] و [[یحی بن خالدبرمکی|یحیی بن خالد برمکی]] آشنا شد. عبدالله بن عبیدالله گوید: واقدی به من گفت: هارون به [[حج]] آمد، وارد مدینه شد و به یحیی بن خالد گفت: کسی را که با مدینه و مشاهد آن آشنا باشد برای من پیدا کن. این که [[جبرئیل]] کجا بر [[محمد بن عبدالله (خاتم الانبیا)|پیغمبر (صلی‌الله علیه)]] فرود آمد، و نیز قبور شهداء کجاست. یحیی برمکی دراین‌باره پرس و جو کرده و همه او را به من راهنمائیش کرده بودند. دنبالم فرستادند، و من رفتم. این بعد از [نماز] عصر بود. یحیی به من گفت: یا شیخ! امیر المومنین می‌خواهد [[نماز عشاء]] را در [[مسجد]] بخواند، و سپس به دیدن مشاهد برویم وآنجا توقف کنیم، همین طور در موضعی که جبرئیل فرود آمده است. تو همین نزدیک باش. بعد از نماز عشای دوم، من با شمع بیرون آمدم. ، آنها دو نفر با الاغ بودند! یحیی پرسید: مرد کجاست؟ گفتم: من هستم. با هم به مسجد رفتیم و من گفتم: این موضعی است که جبرئیل بر پیامبر(صلی‌الله علیه) فرود می‌آمد. | |||
آنها از الاغ پایین آمده، دو رکعت نماز خواندند و ساعتی [[دعا]] کردند. سپس سوار شدند و من هم میان آنها حرکت می‌کردم. هر موضع و مشهدی [در مدینه] بود به آنجا رفتیم. آنها [[نماز]] می‌خواندند و دعا می‌خواندند. همین طور بود تا آنکه به مسجد برگشتیم که فجر طلوع کرد و مؤذن [[اذان]] گفت. وقتی به قصر رفت، یحیی بن من گفت: ای شیخ! بمان. من [[نماز صبح]] را در مسجد خواندم. آنها هم آماده رفتن به مکه بودند. صبح یحیی بن خالد به من اجازه ورود دارد. [وقتی رفتم] مرا کنار خود نشاند و گفت: امیرالمؤمنین همچنان مشغول گریه است و از آنچه تو او را بدان راهنمایی کردی، شگفت زده. دستور داده تا ده هزار درهم به تو بدهم. بعدهم درآورد و داد. سپس به من گفت: یا شیخ! اینها را بگیر که برای تو مبارک باشد. ما امروز عازم سفر هستیم. هارون رفت، و من به منزل آمدم، در حالی که این پول را همراه داشتم. با آن، بدهی که داشتم پرداخت کردم. برخی از فرزندانم را تزویج کردم و زندگی ما وسعت یافت<ref>طبقات الکبری، ج 5 ص 493ـ 494</ref>. وی سپس از سفرش به بغداد و رفتن به رقه برای تماس گرفتن با یحیی برمکی یاد کرده و این که ابتدا موفق نشده تا آن که در بازگشت یک زبیری دوباره او را راهی و همراهی می‌کند و می‌تواند با یحیی تماس بگیرد. بدین ترتیب بود که واقدی در بغداد ماند و 27 سال پایان عمرش را در آنجا سپری کرد. | |||
بعدها وقتی [[مأمون عباسی|مأمون]] از [[خراسان]] به بغداد آمد، منصب قاضی عسکر را به واقدی سپرد. او همچنان قاضی بود تا در شب سه شنبه یازدهم [[ذی الحجه|ذی حجة]] سال 207 درگذشت<ref>طبقات الکبری، ج 7، ص 335</ref>. قضاوت وی در بغداد چهار سال بوده و ابن سعد دراین‌باره نوشته است: واقدی چهار سال از طرف مأمون قاضی بغداد بود: و کان عالما بالمغازی و السیرة و الفتوح و الاحکام و اخلاق الناس و قد فسّر ذلک فی کتب استخرجها و وضعها و حدث بها<ref>تاریخ الاسلام، ج 14، ص 363</ref>. ظاهرا وقتی مرده، همچنان قاضی بوده، بنابرین قاضی شدن وی همان سال ورود مأمون به بغداد یعنی 203 بوده است. | |||
== واقدی بین تأیید و رد توسط رجال شناسان == | |||
واقدی به دلیل پایبندیش به روش‌های تاریخی که متفاوت با آثار حدیثی بود، مورد طعن [[اهل حدیث]] قرار گرفته و به ویژه از این حیث که اسناد نقل‌ها را داخل در یکدیگر کرده و از چند سند، یک متن را فراهم می‌آورد، مورد انتقاد واقع شده است. [[ابن عدی]] نوشته است که متون اخبار واقدی، غیر مضبوط بوده و سستی آنها آشکار است<ref>الکامل فی ضعفاءالرجال، ج 6، ص 243</ref>. چنان که حمد جاسر اشاره کرده، روش وی متفاوت از روش محدثان بودده است<ref>نکـ: مقدمه حمد جاسر بر المناسک حربی، ص 100</ref>. | |||
یاقوت که روش تاریخی دارد، نوشته است: درباره تاریخ مردمان و سیره و فقه و دیگر فنون وی به اجماع موثق است<ref> معجم الادباء، ج 18، ص 279</ref>! [[ذهبی|ذهبی]] که خود ترکیبی از نگاه حدیثی و تاریخی دارد، نوشته است: واقدی ضعیف است اما نیاز به او در مغازی و تاریخ روشن است. ما آثار وی را بدون آن که به آن استدلال کنیم می آوریم<ref> نکـ: تهذیب الکمال، ج 26، ص 194</ref>! [[ابن سیدالناس]] و [[ابن کثیر]]، مورخان معروف قرون بعد، با لحنی مدافعانه از وی سخن گفته‌اند<ref> عیون الاثر، ج 1، ص 26؛ البدایة و النهایة، ج 3، ص 224</ref>. از عالمان [[مذهب شیعه|شیعه]]، [[شیخ مفید]] او را متمایل به مذهب [[عثمانی]] دانسته که در عین حال به [[علی بن ابی‌طالب|امیرالمؤمنین علیه‌السلام]] بی علاقه نبوده است. به طور کلی باید گفت، ده‌ها عبارت از بزرگ اهل حدیث [[اهل سنت و جماعت|سنی]]، در عظمت واقدی به ویژه جنبه علمی هست<ref>قاموس الرجال، ج 8، ص 325</ref>. با این حال، هستند کسانی که او را متروک دانسته و قابل اعتماد نمی‌دانند، از میان اهل حدیث، بی‌شمارند<ref>در این باره بنگرید: سیر اعلام النبلاء، ج 9، ص 458، الوافی بالوفیات، ج 4، ص 238، البدایه و النهایه، ج 3، ص 234</ref>. | |||
== تخصص واقدی در مغازی == | |||
عمده دانش واقدی، به دلیل تربیت او در مدینه و تأثر او از مکتب تاریخ‌نگاری مدینه، در مغازی و دوره اسلامی بود، به طوری که ابراهیم حربی گفته است: او آگاه‌ترین مردم به اخبار دوره اسلامی بوده و از [[جاهلیت]] چیزی نمی دانسته است<ref>تاریخ بغداد، ج 3، ص 215</ref>. از میان آثار متفاوتش، کتاب مهم برجای مانده او المغازی است که نشانه کار گسترده وی و تتبع بسیار در [[حدیث|روایات]] دوران از [[هجرت]] تا رحلت است. این کتاب به همت مارسدن جونز در سال 1966 با مقدمه‌ای مفصل در شرح حال واقدی و تاریخ سیره نویسی منتشر شد<ref>مارسدن جونز [1920 ـ 1992] از شرق شناسان بنام است و اخیرا هم کتابی با عنوان Arab and Islamic Studies in Honor of Marsden Jones توسط ثابت عبدالله به نام وی توسط انتشارات توریث منتشر شد</ref>. اثر یاد شده در سه مجلد به فارسی ترجمه شده است. | |||
[[خطیب بغدادی]]، از شهرت فوق‌العاده وی درباره مغازی و سیر و طبقات و اخبار رسول (صلی‌الله علیه) یاد کرده است<ref>تاریخ بغداد، ج 3، ص 213</ref>. همانجا از محمد بن سلام جمحی نقل کرده که می‌گفت: واقدی عالم روزگار خویش است<ref>تاریخ بغداد، ج 3، ص 214</ref>. مقایسه متن مغازی با سیره ابن اسحاق، دامنه و وسعت کتاب واقدی را بخوبی آشکار می‌کند، آن‌گونه که از نظر ارائه جزئیات و حوادث ریز و درشت، در بخش مغازی، به مراتب بر سیره ابن اسحاق ترجیح دارد. واقدی با استفاده از تمامی منابع شفاهی و مکتوب به تحقیق درباره مغازی رسول خدا(صلی‌الله علیه) پرداخت و شخصا با رفتن به مناطقی که در آنها نبردهای عصر رسول (صلی‌الله‌علیه) صورت گرفته، و نیز گرفتن آگاهی‌هایی از نسب شناسان قبائل و نوادگان از نسل صحابه، اطلاعات خود را تکمیل کرده است. | |||
از واقدی نقل شده است که درباره خودش گفت: من به منطقه مُریسیع رفتم و آنجا را دیدم. [[غزوه]]<nowiki/>ای را نشناختم، جز آن که به محل آن رفتم تا از نزدیک ببینم<ref>تاریخ بغداد، ج 3 ص 215 (دارالکتب العلمیه، 1417)</ref>. | |||
نقل شده که شخصی واقدی را دید که ظرف آبی برداشت عازم سفر بود. از وی پرسید: عازم کجا هستی؟ گفت: تصمیم دارد به منطقه [[حنین]] برود و نقطه‌ای را که نبرد حنین در آن رخ داده از نزدیک ببینم. <ref>نکـ: مقدمه کتاب الرده</ref> نمونه‌ای از دقت‌های تاریخی ـ جغرافیایی وی اطلاعاتی است که درباره میدان نبرد در [[احد]] بدست می‌دهد، آگاهی‌هایی که نشانگر دقت او در تبیین میدان نبرد است و نظیر آن را در هیچ منبع دیگری نمی‌توان یافت<ref>المغازی، ج 1، ص 224 ـ 225 و برای تحلیل آن اطلاعات بنگرید: آثار اسلامی مکه و مدینه، ص 385 ـ 387 (چاپ 1391)</ref>. | |||
ابراهیم حربی گوید: مسیبی می‌گفت: روزی واقدی را دیدیم که در [[مسجد النبى|مسجد النبی (صلی‌الله‌علیه)]] به اسطوانه‌ای تکیه داده و تدریس می‌کرد. گفتیم: چه تدریس می‌کرد؟ گفت: دو جزء از مغازی را. یک روز به او گفتیم: چرا [[احادیث]] افراد را داخل هم کرده یک متن از آن درست می‌کنی؟ اگر حدیث تک تک آنها را می‌گفتید بهتر بود. واقدی گفت: طول می‌کشد. گفتیم: ما راضی هستیم. یک [[جمعه]] نیامد، بعد [[غزوه احد]] را آورد که در بیست جلد بود. ما گفتیم: به همان روش اول برگردیم<ref>تاریخ بغداد، ج 3 ص 216، سیر اعلام النبلاء، ج 9، ص 460</ref>. در متن موجود مغازی، بیش از همه درباره [[جنگ بدر]] بحث شده که از صفحه 20 تا 179 را شامل می‌شود. | |||
برخی از سندهای المغازی نشان می‌دهد که وی از منابع رسمی و احتمالا مکتوب استفاده کرده است؛ مانند آنچه وی از زهری نقل می‌کند. هم‌چنین به نقل از شیخ خود عبدالله بن ابی سبره، از منابع مکتوب مدنی مانند مغازی موسی بن عقبه و اخبار دیگر او استفاده کرده است. اما در مواردی از اطلاعات خانوادگی استفاده کرده است. مانند: «حدثنی محمد بن الحسن بن اسامة بن زید عن بعض اهله...». وی باید این خبر را از اعقاب اسامة بن زید گرفته باشد. چنین چیزی در زندگی قبایلی عرب بعید نیست، چه سنت تاریخ‌نگاری عرب از جاهلیت حفظ اخبار اجداد میاننسل‌های بعد بوده است. نکته شگفت آن که واقدی با این دانش خود را از مدینه گرفته و به عراق نیز آمده، در بخش مغازی از ابن اسحاق چیزی نقل نکرده است<ref>نشأة علم التاریخ عند العرب، ص 31</ref>. | |||
آیا ممکن است استفاده کرده و به دلیل مطعون بودن ابن اسحاق نزد اهل حدیث، از وی نام نبرده باشد؟ این اتهام هم مطرح شده که عبارات او را در کتاب خود جای داده است. دراین‌باره باید گفت، ترکیب برخی از عبارات سیره، مربوط به پیش از زمان ابن اسحاق است که نسل‌های بعدی از همان عبارات استفاده کرده‌اند. واقدی در مغازی، به طور معمول، روایات را مسند نقل می‌کند، اما غالبا اسناد را داخل یکدیگر کرده و یک متن را به عنوان حاصل مطالب آنان می‌آورد. توجه وی به غزوات و سیره، یکی از نتایجش، روایات تفسیری درباره آیاتی است که نزول آنها ارتباط با رویدادهای مشخصی در غزوات و سیره دارد. به همین دلیل، روایات واقدی در علم تفسیر نیز قابل ملاحظه است و در بیش از 130 مجموعه آنها گردآوری شده است<ref>الواقدی کتابه المغازی، ج 2، صص 573 ـ 705</ref>. کتاب مغازی همواره اثری پرمراجعه بوده و مهم تلقی می‌شده و از معدود آثاری است که از قرن دوم برجای مانده است. خطیب در وصف بزرگی ابوعمر محمد خزاز معروف بن حیویه (م 382) گوید: او «مصنفات کبار» مانند طبقات ابن سعد و مغازی واقدی و آثار ابوبکر انباری و مغازی سعید اموی و تاریخ ابن ابی خیثمه را روایت می‌کرد<ref>الانساب سمعانی، ج 5 ص 115 از خطیب</ref>. احمد بن حنبل هر جمعه نزد محمد بن سعد می‌آمد، دو جزء از آثار واقدی را می‌گرفت، تا هفته بعد مطالعه کرده و به او بر می‌گرداند<ref>الانساب، ج 11، ص 7</ref>. | |||
افزون بر کتاب المغازی که اثری جاودان در مغازی است، هسته اصلی کتاب طبقات الکبری ابن سعد ـ کاتب الواقدی<ref>سمعانی با تعبیر «غلام الواقدی» هم از او یاد کرده است. بنگرید: الانساب، ج 9، ص 337، ج 11ص 6</ref>ـ از آن واقدی است. واقدی کتاب طبقات داشته<ref>نکـ: معجم الادباء، ج 18، ص 282</ref>. و به نظر می‌رسد ابن سعد آن را در کتاب خود درج کرده است. تنها در یک جلد متمم طبقات الکبری، یکصد و چهل و سه بار از واقدی نقل شده که این نشان از آن دارد که ابن سعد بخش بزرگی از کتاب طبقات واقدی ـ و شاید همه آن را ـ در طبقات خود آورده است. به جز ابن سعد، منابع بعدی فراوان از واقدی و آثار او نقل کرده‌اند. استفاده فاکهی از اخبار واقدی در زمینه حرم مکی<ref>بنگرید: اخبار مکه، 1/ 340، 2/ 20، 158، 274 ـ 275</ref>، این احتمال را تقویت می‌کند که او از کتاب اخبار [[مکه]] وی استفاده کرده باشد. زبیر بن بکار (م 256) از طریق عمویش [[مصعب زبیری]]، از اخبار واقدی در کتاب الموفقیات بهره کافی برده است. | |||
[[طبری|طبری]] بخش مهمی از آگاهی‌های خود را از واقدی گرفته است. نام وی در تاریخ طبری 387 بار آمده و این نشانگر وسعت استفاده طبری از واقدی است. بخشی از این اطلاعات از طریق ابن سعد انجام شده، اما در موارد دیگر با تعبیر قال الواقدی و بدون آن که از طریق خاصی یاد کند، مطلب را آورده است که البته ممکن است بخشی از آنها هم از طریق ابن سعد باشد. | |||
== ابن ندیم: واقدی شیعه بود و تقیه می‌کرد! == | |||
[[ابن ندیم]] [که خود شیعه [[معتزلی]] است] او را [[شیعه]] دانسته و نوشته است که او [[تقیه]] می کرده و باورش این بوده که [[علی بن ابی طالب|علی(علیه‌السلام)]] [[معجزه]] پیامبر (صلی‌الله علیه) است<ref>الفهرست، ص 111؛ المغازی الاولی و مؤلفوها، صص 124، 126</ref>. اما جز او کسی این احتمال را نداده و معلوم نیست که ابن ندیم با توجه به موضع روشن وی در پذیرش دیدگاه‌های [[تسنن]] چگونه‌این اتهام را مطرح کرده است؟ جونز در مقدمه مغازی، احتمال داده است که مقصود ندیم و اشاره او به تشیع واقدی، به خاطر کتاب‌های واقدی با عنوان مولد الحسن و الحسین و مقتل الحسین باشد<ref>المغازی، مقدمه، ص 16</ref>. روشن است که وجود این کتاب‌ها نیز دلیل بر تشیع نیست. جونز شاهد دیگرش تعابیر عادی واقدی از خلفای اولیه است که از آنها با عبارات شایسته یاد نمی‌کند، چنان که خبر فرار [[عثمان]] در [[جنگ احد]] آورده است. | |||
به نظر می‌رسد برخی به حق گفته‌اند که این هم دلیل بر تشیع او نیست، چرا که اگر چنین باشد، باید [[صحیح بخاری|بخاری]] را هم که روایت فرار عثمان را آورده، شیعه بدانیم<ref>الواقدی و کتابه المغازی، ج 1 ص 138 ـ 139 بنگرید: بخاری، ج 4 ص 203</ref>. اما این که تقیه می‌کرده، دقیقا معنای آن نوعی پنهان کاری است، با این حال حتی در این صورت هم باید به نوعی این مسأله در برخی از نقل‌ها آشکار می‌شد. طبیعی است کسانی که علاقه‌مند هستند بگویند اهل اخبار، همگی متشیع بودند، به راحتی از این سخن ندیم برای نسبت دادن تشیع به واقدی و رد کردن برخی از اخبار او، استفاده می‌کنند. | |||
== آثار دیگر واقدی == | |||
محمد بن سعد نویسنده کتاب عظیم طبقات الکبری، کاتب وی شمرده شده و درباره او نوشته است: او عالم به مغازی، سیر، فتوح و اختلاف مردم در حدیث و احکام بوده است<ref>طبقات الکبری، ج 5، ص 422</ref>. وی کتابی درباره [[جنگ جمل]] داشته که [[سید رضی|سید رضی]]، خطبه ای از امام علی علیه‌السلام را به نقل از کتاب الجمل واقدی آورده است<ref>نهج‌البلاغه، خطبه 231</ref>. فقرات فراوانی از کتاب الجمل واقدی در کتاب الجمل شیخ مفید آمده است<ref>نکـ: الجمل، مفید، ص 574. شیخ مفید در ص 131 به کتابی که واقدی درباره «حرب البصرة» تصنیف کرده، اشاره کرده است.</ref>. | |||
کتابی هم تحت عنوان فتوح الشام به او منسوب و چاپ شده است (بیروت، دارالجیل در دو جلد، چاپ شده به نام ابوعبدالله بن عمر واقدی!) این اثر، بیشتر حماسی و در بسیاری از موارد فاقد سند بوده و اگر سندی هم دارد، معمولا نامأنوس است، لذا و به درستی، در نسبت آن به واقدی تردید شده است. بروکلمان نوشته است در جریان [[جنگهای صلیبی]]، کتاب‌های فتوحی را که حماسی نوشته شده بوده به او نسبت می داده‌اند تا مردم به وی اطمینان کنند<ref>نکـ: تاریخ الادب العربی، ج 3، ص 422</ref>. برخی از این کتاب‌های داستانی، مانند مولد النبی (صلی‌الله علیه) که در کتابخانه ظاهریه (ش 74، 75) به واقدی منسوب شده، یا از ابوالحسن بکری [نویسنده‌ای داستانسرا از قرن پنجم] است یا از قصه گویان دیگر که آن را به واقدی نسبت داده‌اند، این همان روشی است که بر اساس آن، مختارنامه‌های جعلی دوره‌های بعد به ابومخنف منسوب شده است. | |||
کتاب دیگری با عنوان کتاب الرده در سالهای از وی به چاپ رسیده [به کوشش محمد حمیدالله، پاربس، 1989] و شباهت زیادی به آنچه در فتوح ابن اعثم درباره «رده» آمده دارد. این می تواند بدان معنا باشد که ابن اعثم حوادث رده را از کتاب واقدی استفاده کرده است. باید این حال نگاهی به سند نخست کتاب الرده و نیز وضعیت عمومی کتاب و مقایسه آن با سبک المغازی واقدی، تردیدی را در صحت انتساب این کتاب به واقدی ایجاد می‌کند. در این صورت کسی ممکن است بخشی از فتوح ابن اعثم را در جایی دیده و به واقدی نسبت داده باشد! ممکن است کتاب الرده، ترکیبی از روایات ابن اسحاق و واقدی و حتی دیگران درباره رد باشد<ref> بنگرید به مقدمه المغازی، ص 15</ref>. به هر حال از واقدی نیست و گویا بخشی از فتوح ابن اعثم است که در بخش‌هایی از آن دستبرده شده است. | |||
بدین ترتیب واقدی، به جز کارهای میدانی، اهل کتاب هم بوده و کتابخانه بزرگی در بغداد از خود برجای گذاشت که گفته شده شامل120 بار شتر، یا 600 صندوق بوده که هر کدام را دو نفر باید حمل می‌کردند<ref>الفهرست ندیم، ص 144</ref>. | |||
گذشت که واقدی در دستگاه خلافت عباسی به کار قضا اشتغال داشته و کما بیش از امتیازات ویژه همکاری با خلافت، برخوردار می شده است<ref>طبقات الکبری، ج 5، صص 427 ـ 426، وی وصی مأمون شمرده شده؛ طبقات، ج 5، ص 428</ref>. خودش از نامهای که برای پرداخت بدهی‌هایش به مأمون نوشته و پاسخ [[خلیفه]]، خبر داده است<ref> الموفقیات، ص 132، برای خبر دیگری از رابطه مأمون با واقدی در وقت قاضی بودنش در بغداد و شکایت زبیده بنگرید: الاغانی، ج 21، ص 48</ref>. | |||
== میراث واقدی در میان شاگردان == | |||
بدون شک واقدی، حافظ بخش مهمی از اخبار تاریخی، به ویژه اخبار تاریخی متعلق به مکتب مدینه است که آنها را به بغداد آورد و وارد شریان تاریخ‌نویسی عمومی کرد. آنچه ثابت شود از واقدی است، اهمیت بررسی را دارد و می‌تواند میراث مهمی برای تاریخ نگاری اسلامی باشد. | |||
واقدی شاگردانی هم داشته که معروف‌ترین آنها همین ابن‌سعد است. اما به جز او، افراد دیگری هم بوده‌اند. ندیم از اسماعیل بن مجمع اخباری یاد کرده و می‌نویسد: یکی از اصحاب سیر و مغازی و معروف به صحبت و رفاقت با واقدی و نزدیک به وی بوده است [معروف بصحبة الواقدی المختص به]. | |||
در سال 227 درگذشته و کتابی با عنوان «اخبار النبی ص و مغازیه و سرایاه داشته است<ref>الفهرست، ص 195</ref>. در اغانی تعدادی روایت از اسماعیل بن مجمع نقل شده، اما در آثاری مانند طبقات، بیشتر اخباری از ابراهیم فرزند وی نقل شده است<ref>بسا این ابراهیم بن اسماعیل بن مجمع، ربطی به اسماعیل بن مجمع ما نداشته باشد، چرا که راوی از ابن شهاب زهری است! بنگرید: شرف المصطفی، ج 5، ص 460</ref>، چنان که در برخی از منابع دیگر، از محمد بن اسماعیل بن مجمع روایت شده است. خبری در سیره از وی یا پسرش در الاوراق صولی (م 335) نقل شده است<ref>الاوراق، ج 2 ص 217</ref>. در مقاتل الطالبیین چندین خبر از اسماعیل بن مجمع به نقل از واقدی آمده است<ref> مقاتل الطالبیین، ص 253، 256، 573</ref>. از عمر بن سعد، به عنوان «صاحب الواقدی» یاد شده و خبری از وی در اغانی [11/216] نقل شده است. این همان عمر بن سعد است که کتاب صفین داشته و یکی از پایه‌های اصلی کتاب وقعه صفین نصر بن مزاحم منقری است که مکرر از او یاد می‌شود. به هرحال، این تعبیر نشان‌دهنده حلقه‌ای از عالمان مورخ در اطراف واقدی بوده است. | |||
== جستارهای وابسته == | |||
* [[بنی امیه|امویان]] | |||
* [[بصره]] | |||
* [[عراق]] | |||
== پانویس == | |||
{{پانویس}} | |||
=== منابع === | |||
* [https://www.khabaronline.ir/news/330106/%D9%88%D8%A7%D9%82%D8%AF%DB%8C-%D8%A8%D8%B2%D8%B1%DA%AF%D8%AA%D8%B1%DB%8C%D9%86-%D9%85%D8%AA%D8%AE%D8%B5%D8%B5-%D8%AF%D8%B1-%D8%AA%D8%A7%D8%B1%DB%8C%D8%AE-%D8%BA%D8%B2%D9%88%D8%A7%D8%AA-%D8%B1%D8%B3%D9%88%D9%84-%D8%B5 برگرفته از سایت واقدی بزرگترین متخصص در تاریخ غزوات رسول (صلی‌الله علیه) - خبرآنلاین] khabaronline.ir | |||
{{علمای اسلام}} | |||
[[رده:عالمان]] | |||
[[رده:عالمان اهل سنت]] | |||
[[رده:تاریخ‌نگاران]] | |||
نسخهٔ کنونی تا ۳ اوت ۲۰۲۴، ساعت ۲۰:۰۰
| واقدی | |
|---|---|
 | |
| نام کامل | أبو عبدالله محمد بن عمر بن واقد السهمی الاسلمی بالولاء، المدنی، الواقدی |
| اطلاعات شخصی | |
| روز تولد | 130 ق |
| محل تولد | مدینه |
| روز درگذشت | ۲۰۷ ق |
| محل درگذشت | |
| دین | اسلام، اهل‌سنت |
| استادان |
|
| آثار |
|
| فعالیت‌ها | مورخ، قاضی |
ابوعبدالله محمد بن عمر واقدی در سال130ق در اواخر خلافت مروان بن محمد آخرین خلیفۀ اموی در مدینه متولد شد. مأمون خلیفۀ عباسی او رابه سبب احاطه‌اش به فقه، احکام، سیره و حدیث، به قضاء شهر عسکر مهدی منصوب کرد.
بیشتر کوشش واقدی مصروف تدوین و گردآوری روایات می‌شد. شوق وافر او نسبت به تبویب حدیث به حدی بود که او را در حدیث امیرالمؤمنین لقب داده‌اند. ابن ندیم نام28 اثر او را درکتاب الفهرست نوشته و در خلال ذکر آثار واقدی از کتاب التاریخ و المغازی و المبعث نیز یادکرده است.
کتاب المغازی که اکنون از وی بازمانده است قسمتی از اثر یادشده محسوب می‌شود. واقدی دراین اثر تمام نبردهای صدر اسلام را با جزئیات کامل و تسلسل زمانی شرح می‌دهد و در بحث از هر غزوه بخشی را هم با عنوان «ذْکَر ما نَزِل مَن القرآنَ فی غْزِوه» به آیاتی اختصاص می‌دهد که دربارۀ آن غزوه نازل شده و این‌گونه درگیر تفسیرقرآن شده است. افزون بر این درضمن شرح رویدادهای تاریخی صدر اسلام نیز گاه به آیاتی از قرآن استناد می‌کند یا تفسیری از آنها به دست می‌دهد.
خانواده
محمد بن عمر بن واقد واقدی (130 ـ 207) از موالی قبیله اسلم و مدنی است، هرچند ریشه مولی بودن او و این که اصل و اساس او عرب بوده یا غیر آن، روشن نشده است. این که او از موالی عبدالله بن بریده بن حصیب اسلمی ـ تابعی و قاضی امویان در بصره در دوره امارت یوسف بن عمر بر عراق [۱] و قاضی مرو و متوفای 114 [۲] ـ بوده توسط ابن سعد، شاگرد واقدی تأیید شده است.[۳].
زندگی بریده در بصره و مرو، شاید اشاره به آن باشد که اجداد واقدی ایرانی بوده و در شمار موالی اسلمی درآمده‌اند. بهر حال تنها نام جد وی واقد را می‌شناسیم و بالاتر از آن در نسب وی نامی در منابع درج نشده است. مارسدن جونز [مصحح کتاب المغازی واقدی] در مقدمه بر مغازی نوشته است: مادر واقدی دختر عیسی بن جعفر بن سائب خاثر است که پدرش ایرانی بوده است! اما آنچه در اغانی از ابن خرداد به نقل شده این است: «زعم ابن خرداد به أنّ ام محمد بن عمرالواقدی القاضی المحدث بنت عیسی بن جعفر بن سائب خاثر[۴]». در این عبارت اشاره به این که پدر مادر او ایرانی بوده نشده است. به نظر می‌رسد جونز برداشت غلطی از عبارت کرده یا متن و نسخه‌ای که او استفاده کرده عبارتی جز این داشته است.
تولد واقدی را سال 129 و حتی پیش از آن هم نوشته‌اند، اما خود وی، به ابن سعد ـ مشهور به کاتب الواقدی ـ گفته که در سال 130 به دنیا آمده است[۵]. عمویش هیثم بن واقد کم بیش اهل روایت و تاریخ بوده و واقدی، دست کم، دو بار از وی در المغازی [ص 588، 1090] نقل کرده است. روایات بیشتری از وی در طبقات الکبری نقل شده است: «حدثنی عمی الهیثم بن واقد[۶]». این هیثم متولد سال 97 بوده است[۷]. پدر واقدی نیز پیش از سال 170 درگذشته و خودش درباره تعلیم و تربیتش همراه برادرش شمله در دوران طفولیت حکایتی نیز نقل کرده که جالب است[۸].
واقدی در مدینه
واقدی دوران دانش اندوزی و حتی تدریس را در مدینه گذراند، اما در سال 180 به بغداد که شهر بزرگی شده و مرکزیتی برای دانشمندان برجسته شده بود رفت و تا پایان عمر در سال 207 همانجا ماند، هرچند برای کسب علم به شام و رقه و نقاط دیگر سفر کرد[۹]. وی خاطراتی از زمان حضورش در مدینه نقل کرده که از آن جمله این است که او عبدالله بن حسن [پدر نفس زکیه] و اهل‌بیت او را دیده که در غل و زنجیر از دار مروان [دارالاماره مدینه] خارج می‌شدند[۱۰]. این باید مربوط به حوالی سال 146 باشد که او شانزده ساله بوده است. علم، مختصری در خاندانش ادامه یافته به طوری که فرزند وی محمد بن محمد بن عمر، راوی کتاب تاریخ پدرش بوده است[۱۱]. در تاریخ بغداد، از محمد بن محمد بن محمد بن عمر واقدی در میان اسناد برخی نقل‌ها یاد شده است[۱۲].
واقدی از مورخان دهه‌های پایانی قرن دوم و برآمده از مکتب تاریخ نگاری و حدیثی مدینه است‌که تخصص ویژه اش در مغازی و فتوحات و اخبار تاریخی است و بدون شک، و در کنار ده‌ها نفر از سیره نگارانی که پیش و همزمان با او بودند، وی مهم‌ترین مغازی نگار و پایه گذار این دانش قرن دوم هجری به شمار می‌آید. اهمیت جایگاه وی در تاریخ به ویژه دانش مغازی، او را از مدینه به بغداد کشاند. بنابر‌این مرکزیت بغداد، عامل اصلی در کشاندن این قبیل چهره‌های به نام از هرجا، به سوی خود بود. ابن سعد نوشته است: او از مردمان مدینه بود و در سال 180 برای بدهی که داشت، به بغداد آمد[۱۳]. پس از آن به شام و رقّه رفت و بار دیگر به بغداد بازگشت.
اقامت واقدی در بغداد در سال 180
روایت آمدن وی به بغداد باید با داستان دیگری شرح داده شود. واقدی از زمانی که در مدینه بود، به خاطر اتفاق خاصی با هارون و یحیی بن خالد برمکی آشنا شد. عبدالله بن عبیدالله گوید: واقدی به من گفت: هارون به حج آمد، وارد مدینه شد و به یحیی بن خالد گفت: کسی را که با مدینه و مشاهد آن آشنا باشد برای من پیدا کن. این که جبرئیل کجا بر پیغمبر (صلی‌الله علیه) فرود آمد، و نیز قبور شهداء کجاست. یحیی برمکی دراین‌باره پرس و جو کرده و همه او را به من راهنمائیش کرده بودند. دنبالم فرستادند، و من رفتم. این بعد از [نماز] عصر بود. یحیی به من گفت: یا شیخ! امیر المومنین می‌خواهد نماز عشاء را در مسجد بخواند، و سپس به دیدن مشاهد برویم وآنجا توقف کنیم، همین طور در موضعی که جبرئیل فرود آمده است. تو همین نزدیک باش. بعد از نماز عشای دوم، من با شمع بیرون آمدم. ، آنها دو نفر با الاغ بودند! یحیی پرسید: مرد کجاست؟ گفتم: من هستم. با هم به مسجد رفتیم و من گفتم: این موضعی است که جبرئیل بر پیامبر(صلی‌الله علیه) فرود می‌آمد.
آنها از الاغ پایین آمده، دو رکعت نماز خواندند و ساعتی دعا کردند. سپس سوار شدند و من هم میان آنها حرکت می‌کردم. هر موضع و مشهدی [در مدینه] بود به آنجا رفتیم. آنها نماز می‌خواندند و دعا می‌خواندند. همین طور بود تا آنکه به مسجد برگشتیم که فجر طلوع کرد و مؤذن اذان گفت. وقتی به قصر رفت، یحیی بن من گفت: ای شیخ! بمان. من نماز صبح را در مسجد خواندم. آنها هم آماده رفتن به مکه بودند. صبح یحیی بن خالد به من اجازه ورود دارد. [وقتی رفتم] مرا کنار خود نشاند و گفت: امیرالمؤمنین همچنان مشغول گریه است و از آنچه تو او را بدان راهنمایی کردی، شگفت زده. دستور داده تا ده هزار درهم به تو بدهم. بعدهم درآورد و داد. سپس به من گفت: یا شیخ! اینها را بگیر که برای تو مبارک باشد. ما امروز عازم سفر هستیم. هارون رفت، و من به منزل آمدم، در حالی که این پول را همراه داشتم. با آن، بدهی که داشتم پرداخت کردم. برخی از فرزندانم را تزویج کردم و زندگی ما وسعت یافت[۱۴]. وی سپس از سفرش به بغداد و رفتن به رقه برای تماس گرفتن با یحیی برمکی یاد کرده و این که ابتدا موفق نشده تا آن که در بازگشت یک زبیری دوباره او را راهی و همراهی می‌کند و می‌تواند با یحیی تماس بگیرد. بدین ترتیب بود که واقدی در بغداد ماند و 27 سال پایان عمرش را در آنجا سپری کرد.
بعدها وقتی مأمون از خراسان به بغداد آمد، منصب قاضی عسکر را به واقدی سپرد. او همچنان قاضی بود تا در شب سه شنبه یازدهم ذی حجة سال 207 درگذشت[۱۵]. قضاوت وی در بغداد چهار سال بوده و ابن سعد دراین‌باره نوشته است: واقدی چهار سال از طرف مأمون قاضی بغداد بود: و کان عالما بالمغازی و السیرة و الفتوح و الاحکام و اخلاق الناس و قد فسّر ذلک فی کتب استخرجها و وضعها و حدث بها[۱۶]. ظاهرا وقتی مرده، همچنان قاضی بوده، بنابرین قاضی شدن وی همان سال ورود مأمون به بغداد یعنی 203 بوده است.
واقدی بین تأیید و رد توسط رجال شناسان
واقدی به دلیل پایبندیش به روش‌های تاریخی که متفاوت با آثار حدیثی بود، مورد طعن اهل حدیث قرار گرفته و به ویژه از این حیث که اسناد نقل‌ها را داخل در یکدیگر کرده و از چند سند، یک متن را فراهم می‌آورد، مورد انتقاد واقع شده است. ابن عدی نوشته است که متون اخبار واقدی، غیر مضبوط بوده و سستی آنها آشکار است[۱۷]. چنان که حمد جاسر اشاره کرده، روش وی متفاوت از روش محدثان بودده است[۱۸].
یاقوت که روش تاریخی دارد، نوشته است: درباره تاریخ مردمان و سیره و فقه و دیگر فنون وی به اجماع موثق است[۱۹]! ذهبی که خود ترکیبی از نگاه حدیثی و تاریخی دارد، نوشته است: واقدی ضعیف است اما نیاز به او در مغازی و تاریخ روشن است. ما آثار وی را بدون آن که به آن استدلال کنیم می آوریم[۲۰]! ابن سیدالناس و ابن کثیر، مورخان معروف قرون بعد، با لحنی مدافعانه از وی سخن گفته‌اند[۲۱]. از عالمان شیعه، شیخ مفید او را متمایل به مذهب عثمانی دانسته که در عین حال به امیرالمؤمنین علیه‌السلام بی علاقه نبوده است. به طور کلی باید گفت، ده‌ها عبارت از بزرگ اهل حدیث سنی، در عظمت واقدی به ویژه جنبه علمی هست[۲۲]. با این حال، هستند کسانی که او را متروک دانسته و قابل اعتماد نمی‌دانند، از میان اهل حدیث، بی‌شمارند[۲۳].
تخصص واقدی در مغازی
عمده دانش واقدی، به دلیل تربیت او در مدینه و تأثر او از مکتب تاریخ‌نگاری مدینه، در مغازی و دوره اسلامی بود، به طوری که ابراهیم حربی گفته است: او آگاه‌ترین مردم به اخبار دوره اسلامی بوده و از جاهلیت چیزی نمی دانسته است[۲۴]. از میان آثار متفاوتش، کتاب مهم برجای مانده او المغازی است که نشانه کار گسترده وی و تتبع بسیار در روایات دوران از هجرت تا رحلت است. این کتاب به همت مارسدن جونز در سال 1966 با مقدمه‌ای مفصل در شرح حال واقدی و تاریخ سیره نویسی منتشر شد[۲۵]. اثر یاد شده در سه مجلد به فارسی ترجمه شده است.
خطیب بغدادی، از شهرت فوق‌العاده وی درباره مغازی و سیر و طبقات و اخبار رسول (صلی‌الله علیه) یاد کرده است[۲۶]. همانجا از محمد بن سلام جمحی نقل کرده که می‌گفت: واقدی عالم روزگار خویش است[۲۷]. مقایسه متن مغازی با سیره ابن اسحاق، دامنه و وسعت کتاب واقدی را بخوبی آشکار می‌کند، آن‌گونه که از نظر ارائه جزئیات و حوادث ریز و درشت، در بخش مغازی، به مراتب بر سیره ابن اسحاق ترجیح دارد. واقدی با استفاده از تمامی منابع شفاهی و مکتوب به تحقیق درباره مغازی رسول خدا(صلی‌الله علیه) پرداخت و شخصا با رفتن به مناطقی که در آنها نبردهای عصر رسول (صلی‌الله‌علیه) صورت گرفته، و نیز گرفتن آگاهی‌هایی از نسب شناسان قبائل و نوادگان از نسل صحابه، اطلاعات خود را تکمیل کرده است.
از واقدی نقل شده است که درباره خودش گفت: من به منطقه مُریسیع رفتم و آنجا را دیدم. غزوه‌ای را نشناختم، جز آن که به محل آن رفتم تا از نزدیک ببینم[۲۸].
نقل شده که شخصی واقدی را دید که ظرف آبی برداشت عازم سفر بود. از وی پرسید: عازم کجا هستی؟ گفت: تصمیم دارد به منطقه حنین برود و نقطه‌ای را که نبرد حنین در آن رخ داده از نزدیک ببینم. [۲۹] نمونه‌ای از دقت‌های تاریخی ـ جغرافیایی وی اطلاعاتی است که درباره میدان نبرد در احد بدست می‌دهد، آگاهی‌هایی که نشانگر دقت او در تبیین میدان نبرد است و نظیر آن را در هیچ منبع دیگری نمی‌توان یافت[۳۰].
ابراهیم حربی گوید: مسیبی می‌گفت: روزی واقدی را دیدیم که در مسجد النبی (صلی‌الله‌علیه) به اسطوانه‌ای تکیه داده و تدریس می‌کرد. گفتیم: چه تدریس می‌کرد؟ گفت: دو جزء از مغازی را. یک روز به او گفتیم: چرا احادیث افراد را داخل هم کرده یک متن از آن درست می‌کنی؟ اگر حدیث تک تک آنها را می‌گفتید بهتر بود. واقدی گفت: طول می‌کشد. گفتیم: ما راضی هستیم. یک جمعه نیامد، بعد غزوه احد را آورد که در بیست جلد بود. ما گفتیم: به همان روش اول برگردیم[۳۱]. در متن موجود مغازی، بیش از همه درباره جنگ بدر بحث شده که از صفحه 20 تا 179 را شامل می‌شود.
برخی از سندهای المغازی نشان می‌دهد که وی از منابع رسمی و احتمالا مکتوب استفاده کرده است؛ مانند آنچه وی از زهری نقل می‌کند. هم‌چنین به نقل از شیخ خود عبدالله بن ابی سبره، از منابع مکتوب مدنی مانند مغازی موسی بن عقبه و اخبار دیگر او استفاده کرده است. اما در مواردی از اطلاعات خانوادگی استفاده کرده است. مانند: «حدثنی محمد بن الحسن بن اسامة بن زید عن بعض اهله...». وی باید این خبر را از اعقاب اسامة بن زید گرفته باشد. چنین چیزی در زندگی قبایلی عرب بعید نیست، چه سنت تاریخ‌نگاری عرب از جاهلیت حفظ اخبار اجداد میاننسل‌های بعد بوده است. نکته شگفت آن که واقدی با این دانش خود را از مدینه گرفته و به عراق نیز آمده، در بخش مغازی از ابن اسحاق چیزی نقل نکرده است[۳۲].
آیا ممکن است استفاده کرده و به دلیل مطعون بودن ابن اسحاق نزد اهل حدیث، از وی نام نبرده باشد؟ این اتهام هم مطرح شده که عبارات او را در کتاب خود جای داده است. دراین‌باره باید گفت، ترکیب برخی از عبارات سیره، مربوط به پیش از زمان ابن اسحاق است که نسل‌های بعدی از همان عبارات استفاده کرده‌اند. واقدی در مغازی، به طور معمول، روایات را مسند نقل می‌کند، اما غالبا اسناد را داخل یکدیگر کرده و یک متن را به عنوان حاصل مطالب آنان می‌آورد. توجه وی به غزوات و سیره، یکی از نتایجش، روایات تفسیری درباره آیاتی است که نزول آنها ارتباط با رویدادهای مشخصی در غزوات و سیره دارد. به همین دلیل، روایات واقدی در علم تفسیر نیز قابل ملاحظه است و در بیش از 130 مجموعه آنها گردآوری شده است[۳۳]. کتاب مغازی همواره اثری پرمراجعه بوده و مهم تلقی می‌شده و از معدود آثاری است که از قرن دوم برجای مانده است. خطیب در وصف بزرگی ابوعمر محمد خزاز معروف بن حیویه (م 382) گوید: او «مصنفات کبار» مانند طبقات ابن سعد و مغازی واقدی و آثار ابوبکر انباری و مغازی سعید اموی و تاریخ ابن ابی خیثمه را روایت می‌کرد[۳۴]. احمد بن حنبل هر جمعه نزد محمد بن سعد می‌آمد، دو جزء از آثار واقدی را می‌گرفت، تا هفته بعد مطالعه کرده و به او بر می‌گرداند[۳۵].
افزون بر کتاب المغازی که اثری جاودان در مغازی است، هسته اصلی کتاب طبقات الکبری ابن سعد ـ کاتب الواقدی[۳۶]ـ از آن واقدی است. واقدی کتاب طبقات داشته[۳۷]. و به نظر می‌رسد ابن سعد آن را در کتاب خود درج کرده است. تنها در یک جلد متمم طبقات الکبری، یکصد و چهل و سه بار از واقدی نقل شده که این نشان از آن دارد که ابن سعد بخش بزرگی از کتاب طبقات واقدی ـ و شاید همه آن را ـ در طبقات خود آورده است. به جز ابن سعد، منابع بعدی فراوان از واقدی و آثار او نقل کرده‌اند. استفاده فاکهی از اخبار واقدی در زمینه حرم مکی[۳۸]، این احتمال را تقویت می‌کند که او از کتاب اخبار مکه وی استفاده کرده باشد. زبیر بن بکار (م 256) از طریق عمویش مصعب زبیری، از اخبار واقدی در کتاب الموفقیات بهره کافی برده است.
طبری بخش مهمی از آگاهی‌های خود را از واقدی گرفته است. نام وی در تاریخ طبری 387 بار آمده و این نشانگر وسعت استفاده طبری از واقدی است. بخشی از این اطلاعات از طریق ابن سعد انجام شده، اما در موارد دیگر با تعبیر قال الواقدی و بدون آن که از طریق خاصی یاد کند، مطلب را آورده است که البته ممکن است بخشی از آنها هم از طریق ابن سعد باشد.
ابن ندیم: واقدی شیعه بود و تقیه می‌کرد!
ابن ندیم [که خود شیعه معتزلی است] او را شیعه دانسته و نوشته است که او تقیه می کرده و باورش این بوده که علی(علیه‌السلام) معجزه پیامبر (صلی‌الله علیه) است[۳۹]. اما جز او کسی این احتمال را نداده و معلوم نیست که ابن ندیم با توجه به موضع روشن وی در پذیرش دیدگاه‌های تسنن چگونه‌این اتهام را مطرح کرده است؟ جونز در مقدمه مغازی، احتمال داده است که مقصود ندیم و اشاره او به تشیع واقدی، به خاطر کتاب‌های واقدی با عنوان مولد الحسن و الحسین و مقتل الحسین باشد[۴۰]. روشن است که وجود این کتاب‌ها نیز دلیل بر تشیع نیست. جونز شاهد دیگرش تعابیر عادی واقدی از خلفای اولیه است که از آنها با عبارات شایسته یاد نمی‌کند، چنان که خبر فرار عثمان در جنگ احد آورده است.
به نظر می‌رسد برخی به حق گفته‌اند که این هم دلیل بر تشیع او نیست، چرا که اگر چنین باشد، باید بخاری را هم که روایت فرار عثمان را آورده، شیعه بدانیم[۴۱]. اما این که تقیه می‌کرده، دقیقا معنای آن نوعی پنهان کاری است، با این حال حتی در این صورت هم باید به نوعی این مسأله در برخی از نقل‌ها آشکار می‌شد. طبیعی است کسانی که علاقه‌مند هستند بگویند اهل اخبار، همگی متشیع بودند، به راحتی از این سخن ندیم برای نسبت دادن تشیع به واقدی و رد کردن برخی از اخبار او، استفاده می‌کنند.
آثار دیگر واقدی
محمد بن سعد نویسنده کتاب عظیم طبقات الکبری، کاتب وی شمرده شده و درباره او نوشته است: او عالم به مغازی، سیر، فتوح و اختلاف مردم در حدیث و احکام بوده است[۴۲]. وی کتابی درباره جنگ جمل داشته که سید رضی، خطبه ای از امام علی علیه‌السلام را به نقل از کتاب الجمل واقدی آورده است[۴۳]. فقرات فراوانی از کتاب الجمل واقدی در کتاب الجمل شیخ مفید آمده است[۴۴].
کتابی هم تحت عنوان فتوح الشام به او منسوب و چاپ شده است (بیروت، دارالجیل در دو جلد، چاپ شده به نام ابوعبدالله بن عمر واقدی!) این اثر، بیشتر حماسی و در بسیاری از موارد فاقد سند بوده و اگر سندی هم دارد، معمولا نامأنوس است، لذا و به درستی، در نسبت آن به واقدی تردید شده است. بروکلمان نوشته است در جریان جنگهای صلیبی، کتاب‌های فتوحی را که حماسی نوشته شده بوده به او نسبت می داده‌اند تا مردم به وی اطمینان کنند[۴۵]. برخی از این کتاب‌های داستانی، مانند مولد النبی (صلی‌الله علیه) که در کتابخانه ظاهریه (ش 74، 75) به واقدی منسوب شده، یا از ابوالحسن بکری [نویسنده‌ای داستانسرا از قرن پنجم] است یا از قصه گویان دیگر که آن را به واقدی نسبت داده‌اند، این همان روشی است که بر اساس آن، مختارنامه‌های جعلی دوره‌های بعد به ابومخنف منسوب شده است.
کتاب دیگری با عنوان کتاب الرده در سالهای از وی به چاپ رسیده [به کوشش محمد حمیدالله، پاربس، 1989] و شباهت زیادی به آنچه در فتوح ابن اعثم درباره «رده» آمده دارد. این می تواند بدان معنا باشد که ابن اعثم حوادث رده را از کتاب واقدی استفاده کرده است. باید این حال نگاهی به سند نخست کتاب الرده و نیز وضعیت عمومی کتاب و مقایسه آن با سبک المغازی واقدی، تردیدی را در صحت انتساب این کتاب به واقدی ایجاد می‌کند. در این صورت کسی ممکن است بخشی از فتوح ابن اعثم را در جایی دیده و به واقدی نسبت داده باشد! ممکن است کتاب الرده، ترکیبی از روایات ابن اسحاق و واقدی و حتی دیگران درباره رد باشد[۴۶]. به هر حال از واقدی نیست و گویا بخشی از فتوح ابن اعثم است که در بخش‌هایی از آن دستبرده شده است.
بدین ترتیب واقدی، به جز کارهای میدانی، اهل کتاب هم بوده و کتابخانه بزرگی در بغداد از خود برجای گذاشت که گفته شده شامل120 بار شتر، یا 600 صندوق بوده که هر کدام را دو نفر باید حمل می‌کردند[۴۷].
گذشت که واقدی در دستگاه خلافت عباسی به کار قضا اشتغال داشته و کما بیش از امتیازات ویژه همکاری با خلافت، برخوردار می شده است[۴۸]. خودش از نامهای که برای پرداخت بدهی‌هایش به مأمون نوشته و پاسخ خلیفه، خبر داده است[۴۹].
میراث واقدی در میان شاگردان
بدون شک واقدی، حافظ بخش مهمی از اخبار تاریخی، به ویژه اخبار تاریخی متعلق به مکتب مدینه است که آنها را به بغداد آورد و وارد شریان تاریخ‌نویسی عمومی کرد. آنچه ثابت شود از واقدی است، اهمیت بررسی را دارد و می‌تواند میراث مهمی برای تاریخ نگاری اسلامی باشد.
واقدی شاگردانی هم داشته که معروف‌ترین آنها همین ابن‌سعد است. اما به جز او، افراد دیگری هم بوده‌اند. ندیم از اسماعیل بن مجمع اخباری یاد کرده و می‌نویسد: یکی از اصحاب سیر و مغازی و معروف به صحبت و رفاقت با واقدی و نزدیک به وی بوده است [معروف بصحبة الواقدی المختص به].
در سال 227 درگذشته و کتابی با عنوان «اخبار النبی ص و مغازیه و سرایاه داشته است[۵۰]. در اغانی تعدادی روایت از اسماعیل بن مجمع نقل شده، اما در آثاری مانند طبقات، بیشتر اخباری از ابراهیم فرزند وی نقل شده است[۵۱]، چنان که در برخی از منابع دیگر، از محمد بن اسماعیل بن مجمع روایت شده است. خبری در سیره از وی یا پسرش در الاوراق صولی (م 335) نقل شده است[۵۲]. در مقاتل الطالبیین چندین خبر از اسماعیل بن مجمع به نقل از واقدی آمده است[۵۳]. از عمر بن سعد، به عنوان «صاحب الواقدی» یاد شده و خبری از وی در اغانی [11/216] نقل شده است. این همان عمر بن سعد است که کتاب صفین داشته و یکی از پایه‌های اصلی کتاب وقعه صفین نصر بن مزاحم منقری است که مکرر از او یاد می‌شود. به هرحال، این تعبیر نشان‌دهنده حلقه‌ای از عالمان مورخ در اطراف واقدی بوده است.
جستارهای وابسته
پانویس
- ↑ تاریخ خلیفه بن خیاط، ص 235
- ↑ الکامل ابن اثیر، ج 5، ص 180
- ↑ طبقات الکبری، ج 7، ص 334
- ↑ الاغانی، ج 8، ص 446. سائب خاثر که جد مادری او می‌شود در روزه حره کشته شد و شرح کشته شدن وی را اصفهانی آورده است. همانجا، ص 448. وی اولین غناگر در مدینه بوده است
- ↑ الفهرست ندیم، ص 144
- ↑ طبقات الکبری، ج 5، ص 319
- ↑ تاریخ الطبری، ج 6، ص 565
- ↑ طبقات الکبری، ج 4، ص 456
- ↑ تاریخ بغداد، ج 3، ص 213
- ↑ طبقات الکبری، ج 5، ص 388، تاریخ الطبری، ج 7، ص 550
- ↑ الانساب سمعانی، ج 13، ص 272
- ↑ تاریخ بغداد، ج 12، ص 340
- ↑ طبقات الکبری، ج 7، ص 334
- ↑ طبقات الکبری، ج 5 ص 493ـ 494
- ↑ طبقات الکبری، ج 7، ص 335
- ↑ تاریخ الاسلام، ج 14، ص 363
- ↑ الکامل فی ضعفاءالرجال، ج 6، ص 243
- ↑ نکـ: مقدمه حمد جاسر بر المناسک حربی، ص 100
- ↑ معجم الادباء، ج 18، ص 279
- ↑ نکـ: تهذیب الکمال، ج 26، ص 194
- ↑ عیون الاثر، ج 1، ص 26؛ البدایة و النهایة، ج 3، ص 224
- ↑ قاموس الرجال، ج 8، ص 325
- ↑ در این باره بنگرید: سیر اعلام النبلاء، ج 9، ص 458، الوافی بالوفیات، ج 4، ص 238، البدایه و النهایه، ج 3، ص 234
- ↑ تاریخ بغداد، ج 3، ص 215
- ↑ مارسدن جونز [1920 ـ 1992] از شرق شناسان بنام است و اخیرا هم کتابی با عنوان Arab and Islamic Studies in Honor of Marsden Jones توسط ثابت عبدالله به نام وی توسط انتشارات توریث منتشر شد
- ↑ تاریخ بغداد، ج 3، ص 213
- ↑ تاریخ بغداد، ج 3، ص 214
- ↑ تاریخ بغداد، ج 3 ص 215 (دارالکتب العلمیه، 1417)
- ↑ نکـ: مقدمه کتاب الرده
- ↑ المغازی، ج 1، ص 224 ـ 225 و برای تحلیل آن اطلاعات بنگرید: آثار اسلامی مکه و مدینه، ص 385 ـ 387 (چاپ 1391)
- ↑ تاریخ بغداد، ج 3 ص 216، سیر اعلام النبلاء، ج 9، ص 460
- ↑ نشأة علم التاریخ عند العرب، ص 31
- ↑ الواقدی کتابه المغازی، ج 2، صص 573 ـ 705
- ↑ الانساب سمعانی، ج 5 ص 115 از خطیب
- ↑ الانساب، ج 11، ص 7
- ↑ سمعانی با تعبیر «غلام الواقدی» هم از او یاد کرده است. بنگرید: الانساب، ج 9، ص 337، ج 11ص 6
- ↑ نکـ: معجم الادباء، ج 18، ص 282
- ↑ بنگرید: اخبار مکه، 1/ 340، 2/ 20، 158، 274 ـ 275
- ↑ الفهرست، ص 111؛ المغازی الاولی و مؤلفوها، صص 124، 126
- ↑ المغازی، مقدمه، ص 16
- ↑ الواقدی و کتابه المغازی، ج 1 ص 138 ـ 139 بنگرید: بخاری، ج 4 ص 203
- ↑ طبقات الکبری، ج 5، ص 422
- ↑ نهج‌البلاغه، خطبه 231
- ↑ نکـ: الجمل، مفید، ص 574. شیخ مفید در ص 131 به کتابی که واقدی درباره «حرب البصرة» تصنیف کرده، اشاره کرده است.
- ↑ نکـ: تاریخ الادب العربی، ج 3، ص 422
- ↑ بنگرید به مقدمه المغازی، ص 15
- ↑ الفهرست ندیم، ص 144
- ↑ طبقات الکبری، ج 5، صص 427 ـ 426، وی وصی مأمون شمرده شده؛ طبقات، ج 5، ص 428
- ↑ الموفقیات، ص 132، برای خبر دیگری از رابطه مأمون با واقدی در وقت قاضی بودنش در بغداد و شکایت زبیده بنگرید: الاغانی، ج 21، ص 48
- ↑ الفهرست، ص 195
- ↑ بسا این ابراهیم بن اسماعیل بن مجمع، ربطی به اسماعیل بن مجمع ما نداشته باشد، چرا که راوی از ابن شهاب زهری است! بنگرید: شرف المصطفی، ج 5، ص 460
- ↑ الاوراق، ج 2 ص 217
- ↑ مقاتل الطالبیین، ص 253، 256، 573
منابع
- برگرفته از سایت واقدی بزرگترین متخصص در تاریخ غزوات رسول (صلی‌الله علیه) - خبرآنلاین khabaronline.ir
