اباضیه

اباضیه
نام	اباضیه
موسس	جابربن زید( ابوشعثاء) یا عبدالله اباض
عقیده	عقاید این فرقه در دو گروه عقاید فقهی و عقاید کلامی تقسیم می شود. عقاید فقهی: 1. طعام اهل کتاب حرام نیست و اگر تحت ذمه قرار بگیرند، طعام‌شان حلال است. 2. دفع مفسده بر جلب آن تقدم دارد. 3. مسافر نمازش را باید قصر (شکسته)بخواند. 4. باب اجتهاد باز است. 5. نماز جمعه واجب است. عقاید کلامی: 1. مرتکبان گناه کبیره ممکن است شفاعت یابند. 2. مرتکبان گناه کبیره الزاما به دوزخ نمی‌روند.3. صفات خدا زائد بر ذات او هستند. 5. اثبات صفات خبریه بدون تاویل. 6. دیدن خداوند با چشم ظاهری در قیامت برای مومنان ممکن است.7. در مساله صفات خدا، رویت، تنزیه، تاویل و حدوث قرآن با معتزله و شیعه توافق دارند. 8. رای آنها در مساله شفاعت به معتزله نزدیک است.

اباضیه شاخه ای از فرقه خوارج می باشند که در منطقه عمان توسط جابر بن زید (ابوشعثاء) و یا عبدالله اباض تمیمی تأسیس گردیده‌ است.

تأسیس اباضیه

مذهب اباضیه منسوب به عبدالله اباض تمیمی است عده‌ای از محققان اباضیه؛ نسبت مذهب خود را به عبدالله اباضی نفی نمی‌کنند، ولی انتساب آن را به جابر ابن زید (ابوشعثاء) ترجیح می‌دهند و معتقدند که عبدالله در آراء و اعمال خود طبق فتاوای جابر تصمیم می‌گرفته است. هر چند در برخی از منابع آمده است که جابر این نسبت را رد کرده حتی از آنها تبرّی می‌جست. جابر در سال 20 هجری قمری در حُرَقه، از توابع عمان متولد شد. و در سال 93 هجری در بصره وفات کرد. برخی دیگر از محققان معتقدند که مذهب اباضی در اصل دو موسس داشته است: یکی رهبری سیاسی آن را بر عهده داشته است که عبدالله اباض است و دیگری رهبری علمی و فقهی آن را که جابر ابن زید می‌باشد.

موسس مذهب اباضیه

قول مشهور میان صاحب نظران ملل و نحل این است اباضی عبدالله بن اباض تمیمی است موسس این مذهب است. گفته شده است که وی عصر معاویة ابن ابی سفیان را درک کرده است. البته عده دیگری موسس این فرقه را جابر ابن زید می‌دانند و جابر از بسیاری از صحابه کسب دانش کرده. در فقه و حدیث متبحر بود و از علی ابن ابی‌طالب، ابن عباس و عایشه حدیث نقل کرده است. جابر اهل عمان بود و به همین دلیل بررسی تحولات تاریخی عمان ما را در شناخت جابر و مذهبش می‌تواند کمک کند. البته پیشتر بیان شد که جابر خود را از آنها ندانسته و حتی تبرّی جسته بود. کشور عمان به عنوان کشوری سلطان نشین در جنوب شرقی شبه جزیره عربستان، واقع شده است، پایتخت آن شهر مسقط می‌باشد به روایت اصطخری آب و هوای آنجا گرم استوایی می‌باشد. شهرهای صحار، صور، قلهات و دبا مهمترین شهرهای عمان بوده‌اند؛ اما امروزه مسقط بندرگاه مهم عمان است، مردم این کشور بیشتر پیرو مذهب اباضی هستند قبلا کانون امامت فرقه اباضی شهر نزوی بوده است. اولین کسی که از اهل عمان مسلمان شد، مازن بن غضوبه می‌باشد یکسال پس از اسلام آوردن مازن، گروه دیگری از اهل عمان نزد پیامبر رفتند و اسلام آوردند. در آن زمان، پادشاه ایران شخصی به نام شیرویه بود و مرزبان ایرانی عمان هم باذان نام داشت و شیرویه از مرزبان خواست که راجع به پیامبر نوظهور تحقیق کند مرزبان در اثر این ملاقات مسلمان شد و اکثریت اهل عمان را نیز به اسلام درآورد. خوارجی که از زمان خلافت حضرت علی (علیه‌السّلام) شروع به شکل گرفتن نمودند بعدها به دسته‌های مختلف بخش شدند که از آن جمله صفریان، نجدات، اباضیه، عجارده و... بودند، اما اکنون اباضیه آن تفکرات تند و شدید خوارج را ندارند ولی به هر حال آنها را جزء خوارج می‌دانند.

تحولات تاریخی اباضیه

اندیشه اباضیه از سال 132 مذهب رسمی عمان شد. البته اولین تاریخ رسمی ورود اباضیه به عمان بین سال‌های 75 تا 95 می‌باشد، وقتی جابر ابن زید توسط حجاج ابن یوسف ثقفی از بصره به عمان تبعید شد. چند دلیل اجابت اهل عمان به دعوت اباضیه عبارتنداز؛ اولا اینکه جابر خود اهل ازد است و قبیله غالب در عمان هم همین قبیله بوده است. علاوه بر این افکار معتدل و آرا رهبر اباضی یعنی جابر ابن زید نیز در این مساله نقش مهمی‌داشته است. در اواخر دوران اموی، اباضیان به صورت غیر رسمی و در مرحله کتمان در جبال و کوهستان‌های عمان زندگی می‌کردند و آنها عمر ابن عبدالعزیز را امیرالمومنین می‌خواندند. در زمان عباسیان هم که جناح ابن عباده و محمد ابن جناح حاکم عباسی بودند ودر قدرت‌یابی اباضیه نقش موثری داشتند. پس از سال‌ها دعوت مخفیانه و کتمانی اباضیه توسط داعیان و رهبران این فرقه بالاخره تمامی تلاش‌های گذشتگان برای اقامه امامت و حاکمیت اباضیه در عمان به ثمر نشست.

امامان اباضیه

امامان اباضیه به ترتیب عبارتنداز؛ جلندی بن مسعود، محمد ابن عبدالله ابن ابی عفان، وارث ابن کعب خروصی، غسان ابن عبدالله یحمدی، عبدالملک ابن حمید، مهنا ابن جیفر، راشد ابن نظر. حضور استعمارگران در منطقه و بالخصوص در عمان و عدم اقتدار ارگان امامت در جامعه دینی و سیاسی قرن نهم و دهم هجری، باعث استقرار دولت‌های غربی در این کشور می‌شود.

شخصیت‌های اباضی عمان

1. الامام جابر ابن زید، قواعد و اصول مذهبی فرقه اباضیه را او پی‌ریزی کرده است.
2. ابوعبیده مسلم ابن ابی کریمه تمیمی؛ تکمیل صورت نهایی مذهب اباضی به لحاظ فکری و عقیدتی و تحریر آرا و اقوال آن در زمان وی انجام شد.
3. ربیع ابن حبیب فراهیدی؛ او محدث و فقیه بود.

ویژگی‌های فقهی اباضیه

مصادر تشریع اباضی قرآن، سنت، اجماع، قیاس و استدلال می‌باشد،

آنها مصدر اساسی دین در عقاید، عبادات، اخلاق ومعاملات را قرآن می‌دانند.

مصدر دوم: سنتی است که باید به حد تواتر رسیده باشد.

مصدر سوم: اجماع مصدر سوم است که البته اجماع قولی را حجت قطعی و اجماع سکوتی را حجت ظنی می‌دانند.

مصدر چهارم: قیاس است که طبق قواعد و ضوابط خاص خود در کتب اصول باید به آن پرداخت.

مصدر پنجم: استدلال است که استصحاب، استحسان و مصالح مرسله در آن می‌گنجد.

ممیزات فقهی اباضیه

1. شهادت به یکتایی خدا، نبوت، حقانیت قرآن، عباداتی مثل نماز و روزه را جزء ایمان می‌دانند.
2. از ممیزات فقهی اباضیه اعتدال آنان در بین افراط و تفریط است این اعتدال در چند جنبه مورد بررسی قرار می‌گیرد:

اعتدال در مساله حدیث و رای؛

اعتدال در منش سیاسی و روش مذهبی.

مسائل فقهی اباضیه

1. طعام اهل کتاب را حرام می‌دانند ولی اگر تحت ذمه بیایند طعام‌شان حلال است.
2. دفع مفسده بر جلب آن تقدم دارد.
3. مسافر نمازش را باید قصر بخواند.
4. باب اجتهاد را باز می‌دانند. صفات مجتهد، عالم در لغت واصول دین و فقه و مصادر ادله.
5. واجبات؛ علم وایمان، نماز، روزه، زکات، حج، توبه، امر به معروف و نهی از منکر و جهاد.
6. معتقد به وجوب نماز جمعه هستند.
7. قنوت را نمی‌خوانند.

عقاید کلامی اباضیه

دسته‌ای این عقیده را دارند که اباضیه تنها در مساله تخطئه حکمیت و شرط ندانستن قرشی بودن امام با سایر فرق تفاوت دارند؛ اما در سایر مسائل درنهایت با یکی از فرق موافق هستند چنانچه مثلا در مساله صفات خدا، رویت، تنزیه، تاویل و حدوث قرآن با معتزله و شیعه توافق دارند رای آنها در مساله شفاعت به معتزله نزدیک است. چند مورد از تفاوت‌ها و توافق‌های آنها را با مذاهب دیگر ذکر می‌کنیم،

اختلاف های عقیدتی اباضیه با اهل‌سنت و اشاعره

مرتکبان گناه کبیره ممکن است شفاعت یابند، صفات خدا زائد بر ذات او هستند، مرتکبان گناه کبیره الزاما به دوزخ نمی‌روند، اثبات صفات خبریه بدون تاویل، رویت بصری خدا در قیامت برای مومنان. با قدریه و معتزله در عقاید زیر مخالفند؛ نفی قدر الهی در افعال انسان، اراده خدا بر افعال قبیح تعلق نمی‌گیرد، اینکه منزلتی بین ایمان و کفر برای مرتکبان گناه کبیره وجود دارد و در عقاید زیر با آنها موافقند؛ صفات خدا عین ذات او هستند، عدم امکان رویت بصری خدا، انکار نصّ در مساله امامت، اثبات استحقاق ثواب برای مومن، هر گاه مرتکب گناه نشود یا توبه کند.

برخی از آثار فقهی و کلامی و نیز تاریخی اباضیه

1. اجوبه ابی نبهان؛
2. اجوبه فقهیه ابویعقوب وارجلانی؛
3. احکام الدماء ابی العباس احمد ابن محمد؛
4. احکام الزکات جاعد ابن خمیس خروصی؛
5. احکام السفر فی الاسلام یحیی معمر؛
6. رساله" فی احکام الزکات" مسلم ابن ابی کریمه.
7. الکشف والبیان قلهاتی؛
8. اللمعه المرضیه من اشعه الاباضیه سالمی، نورالدین؛
9. معجم مصادر الاباضیه علی‌اکبر ضیائی؛
10. الاباضیه فی المصر والمغرب عبدالحلیم، رجب محمد؛
11. الاباضیه بین الفرق الاسلامیه معمر، علی یحیی؛
12. دایره‌المعارف بزرگ اسلامی 2جلد؛
13. مشوهات‌ الاباضیه بحاز، ابراهیم؛
14. من هم الاباضیه خلیفه نامی، عمرو.

منابع

• اباضیه، سایت رحماء.