کعبیه

کعبیه‏ از فرق «معتزله» بغداد و پیرو ابوالقاسم عبداللّه بن احمد بن محمود بلخی معروف به کعبی هستند که با معتزلان بصری در مسائل بسیاری اختلاف داشت.

زندگی‌نامه

ابوالقاسم بلخی معروف به کعبی از متکلمان مشهور معتزله بغداد به شمار می‌رفت. گفته شده است که «کعب» نام یکی از اجداد او می‌باشد. و از این رو به کعبی منسوب شده است. البته باید گفت که به اعتبار زادگاه بلخی که شهر بلخ بوده به‌این فرقه بلخیه نیز می‌گویند. وی در سال 319 هجری قمری درگذشت.

اساتید ابوالقاسم بلخی

ابوالقاسم بلخی سالیان درازی را در بغداد نزد بزرگان کلام اعتزالی دانش فراگرفته که معروف‌ ترین آنها ابوالحسین خیاط متوفای سال ۳۰۰ هجری قمری است. وی بعد از ابوالحسین خیاط به عنوان رییس معتزله بغداد انتخاب شد.ابوالحسین علی بن عیسی از دیگر اساتید بلخی به شمار می‌رفت که به گفته خود او در محضرش شاگردی کرده است. آخرین استاد وی ابو‌عثمان عسال است. او که در اصفهان زندگی می‌کرد، از عالمان شهر اصفهان بوده که منزل او را مجمع اهل فضل گفته‌اند. احتمالا ابوالقاسم بلخی در مسافرت‌هایش بین بلخ و بغداد؛ در اصفهان از محضر او استفاده می‌کرد. درباره ابوالقاسم بلخی و ابوالحسین خیاط باید گفت که ابوعلی جبایی متوفای ۳۰۳ هجری قمری که از سران معتزله بصره بود، از لحاظ علمی بلخی شاگرد را بر خیاط استاد ترجیح می‌داد.

آثار ابوالقاسم بلخی

ابوالقاسم بلخی از متکلمان و مؤلفان پُر‌کار معتزلی به شمار می‌رفت. از وی کتاب‌ها و رساله‌های زیادی در زمینه‌های کلام، تفسیر، حدیث، منطق و رد بر آراء و عقاید مخالفان به جا مانده است. در این قسمت نام برخی از آثار وی فهرست می‌شود. ۱- قبول الاخبار و معرفة الرجال ۲- التفسیر الکبیر فی القرآن ۳- کتاب الغرر و النوادر ۴- کتاب السنة و الجماعة ۵- التفسیر الکبیر فی القرآن ۶- الکلام فی الامامه علی ابن قبه ۷- اوائل الادله فی اصول‌الدین ۸- التهذیل فی الجدل ۹- الاسماء و الاحکام ۱۰- المسترشد فی الامامه ۱۱- مفاخر خراسان ۱۲- وعید الفساق ۱۳- محاسن آل طاهر ۱۴- عیون المسائل و الحیوانات ۱۵- المقالات ۱۶- النقض علی الرازی فی العلم الهی ۱۷- المضاهات علی برغوت ۱۸- نقض کتاب الخلیل علی برغوث ۱۹- تحفة الورزاء

تفاوت عقاید بلخی با عقاید معتزلیان بصره

میان عقاید معتزلیان بصره و کعبی‌تفاوت‌هایی به شرح ذیل وجود دارد. 1.معتزلیان بصره معتقد بودند که خداوند می‌تواند مخلوقات خویش را ببیند، ولی خودش را نمی‌تواند ببیند، ولی کعبی معتقد بود خداوند نه خودش و نه غیر خودش را جز به معنای علم او به خودش و غیر، نتواند دید. 2.معتزلان بصره معتقد بودند که خداوند سمیع و دانای به آن نیست، امّا کعبی و معتزله بغداد معتقد بودند که خداوند چیزی را به معنای دریافتن و شنیدن با گوش نمی‌شنود و صفات سمیع و بصیر را بر دانا بودن وی به چیزهای شنیدنی و دیدنی که دیگران می‌‏شنوند و می‌‏بینند، تأویل می‌کنند. 3. معتزلان بصری معتقد بودند که خداوند مرید به اراده حادث است نه در محل، ولی کعبی و نظام معتقد بودند که خداوند اصلا خواست و اراده‌ای ندارد، چون اگر بپذیرند که خداوند انجام کاری را خواسته است، به‌این معنا است که آن کار را کرده است و اگر بپذیرند که کاری را که در نزد اوست اراده کرده است، به‌این معنا است که به آن کار امر کرده است. 4. کعبی معتقد است شخص کشته‌شده را نمی‏‌توان مرده دانست. 5. همچنین معتقد است که تکلیف فعل اصلح بر خداوند واجب است. 6.معتزله بصره معتقدند که استطاعت و توانایی معنایی غیر از تندرستی و آسودگی از گزند‌ها است، ولی کعبی معتقد است که استطاعت و توانایی چیزی، جز صحت و سلامتی نیست.